Гилзай (пушту غلزی), гарзаи (пушту غرزی) немесе гильджи (пушту غلجي) — шығыс Ауғанстандағы (Забул және Газни провинциялары) және Пәкістанның солтүстік-батысындағы (шығысында Сүлеймен тауларына дейін) пуштундардың негізгі тайпалық бірлестіктерінің бірі. Саны 2 миллионнан астам адам. (2006).[1]
1980 жылдардағы деректерге сәйкес, гилзайлар пуштундардың жалпы санының шамамен үштен бірін құрады және әдетте олардың саны дуррандықтардан біршама жоғары деп бағаланды. Е.Б.Сацаевтың бағалауы бойынша 80-жылдардың бірінші жартысында тек ірі гилзай тайпалары 2 миллионға жуық адамды құрады (сулейман-хел – 500 мыңнан астам, али-хел – 200 мыңнан астам, хотаки, тохи және харути - 500 мыңнан астам).[2]
Гилзайлар әлі күнге дейін Иранда (Тегеранның оңтүстік-батысында) тұратын түркі көшпелі халаджи тайпасынан шыққан. «Оғыз-қаған хикаясының» ұйғыр нұсқасында халаждар қаңлы, қыпшақ, қарлұқ, оғыздармен қатар түріктердің тайпалық одақтарының бірі ретінде аталады.
12 ғасырда халаждар ТүрікменстаннанАуғанстанға, одан әрі Солтүстік Үндістанға қоныс аударып, айтарлықтай аумақтарды басып алып, Үндістандағы алғашқы ірі ислам мемлекеті – Дели сұлтандығын құрады. Ауғанстанда қалған халаждар Газни үстіртін жайлаған пуштун тайпаларымен араласып, пуштун-гилзай тайпаларының одағын құрады. Гилзайлардың атақты өкілдерінің бірі – Гүлбетдин Хекматияр (Хароти руының ұрпағы).
18 ғасырдың бірінші жартысында гилзайлар Ауғанстанда саяси және әскери басымдыққа қол жеткізді. 1747 жылы Гилзайлар Дуррани мемлекетінің құрамына енді.[5]
Кәсібі
Гильзай негізінен көшпелі немесе жартылай көшпелі өмір салтын жүргізді, кейбір тайпалар тек егіншілікпен (сұлтанзай, омарчел), кейбіреулері саудамен айналысты.[6]
Көшпелілер шатыры
Өмір салты
Патриархалдық-феодалдық қатынастар сақталған. 19 ғасырдың басында Батыс Гильзайлар арасында феодалдық құрылыс қалыптасты. Шығыс гильзайлар әлі де патриархалдық-феодалдық өмір салты жағдайында өмір сүреді. Тайпаны хан басқарады, руды малик немесе машр басқарады. Дәстүрлі мәдениеті – жалпыауғандық.
Дәстүрлі баспаналары
Баспананың негізгі түрлері: көшпенділер үшін – жүн матадан тігілген шатыр, отырықшы тұрғындар үшін – саз немесе саман үйлер.[7]
