PROFILBARU.COM

	Вьетнамдықтар
Бүкіл халықтың саны
	94 569 000
Ең көп таралған аймақтар
Вьетнам	82 млн.(2019)
АҚШ	2 млн.(2019)
Камбоджа	1 млн.
Тайланд	100 000
Лаос	100 000
Тілдері
	вьетнам тілі
Діні
	буддизм

Вьетнамдықтар — Вьетнамның барлық азаматтары вьетнамдықтар деп аталады. Титулды халқы - вьеттер. Олардан бөлек бұл елде тағы 53 ұлт өкілдері тұрады. Азиялық өмір салты мен мәдениетінің ерекшеліктері айқын көрінеді. 2016 жылғы ресми мәліметтерге сәйкес, Вьетнамда 94 569 000 адам тұрады. Вьетнамдықтар барлық жергілікті тұрғындардың 86% құрайды. Ресми түрде Вьетнамның барлық халықтары бірнеше топқа бөлінеді: (вьетнамдық, кхмер кромы, бахнар, кхмуи, катуйс, манг).

Сырт келбеті

Вьетнамдықтар азиялық халықтарға жатады, сондықтан оларда азиялықтарға тән барлық белгілер бар. Көбіне бойлары кішене, жіңішке денелі болып келеді.

Олардың кең мұрынды жалпақ беті, тар көз пішіні бар. Барлық азиялықтар сияқты, қара тері, қара шашты. Көптеген вьетнамдық қыздар өте сүйкімді болып келеді. Солтүстіктен оңтүстікке қарай тұрғындардың терісі күңгірттеніп, бойы қысқарады, бастары сәл жоғары, беттері мен мұрындары қысқа болады. Елдің орталығынан солтүстік пен оңтүстікке қарай бастары қысқарады.

Н.Чебоксаровтың айтуынша, Вьетнамның байырғы халқы оңтүстіказиялық нәсілге жатады. Бұл нәсіл үлкен моңғолоидтық нәсілдің бөлігі болып табылады, дегенмен кейбір ғалымдар оны моңғолоидтардан аустралоидтарға ауысуы деп санайды.^[1]

Тілі

Вьетнамда әртүрлі тіл топтары мен отбасыларына жататын және әдетте бір-бірінен алшақ жатқан алуан түрлі тілдерде сөйлейтін көптеген халықтар тұрады. Кейбір мәліметтерге сәйкес, Вьетнамда жүзден астам тіл бар (олардың барлығы тілдер ретінде танылмайды, кейбіреулері диалектілер болып саналады). Халқының 85%-ы вьетнамдықтар, олардың ана тілі – вьетнам тілі, Вьетнамдағы ресми тіл. Вьетнам тілі аустроазиат тілдер семьясының вьетнам (кейде Мон-кхмер деп саналады) тобына кіреді. Вьетнам тілінің жазба тілі тарих бойы өзгерісте болды. Алғашқы жазба ескерткіштер қытай таңбаларымен жазылған. Кейіннен таңбалар вьетнам тіліне бейімделіп аздап өзгертілді. 17 ғасырда француз миссионері Александр де Родос латын әліпбиіне негізделген вьетнам әліпбиін жасап шығарды, ол әлі күнге дейін қолданылып келеді.^[2]

Діні

Коммунистік идеологияның ықпалымен вьетнамдықтар арасында өздерін атеист санайтын адамдардың қабаты қалыптасты. Сенушілер даосизммен және конфуциандықпен тығыз байланысты солтүстік буддизмді (Махайана) ұстанады. Үш наным да Вьетнамға ерте заманда Қытайдан келіп, тамыр жайған. Конфуцишілдік мемлекеттік дін рөлін атқарды және ол пайда болғанға дейін ата-бабаларға табынуды қолдады. Буддизм жақсылық пен зұлымдық үшін өлгеннен кейін әділетті сый күту арқылы өмірдің қиындықтарымен келісуге көмектесті. Ақырында даосизм адамдардың рухтар әлемімен қарым-қатынасын реттеді.

Еуропалықтардың келуімен вьеттер арасында христиан діні тарай бастады. Батыс миссионерлері елдің жаңа тарихында маңызды рөл атқарды. 17 ғасырда иезуит Александр де Род латынша Kuok Ngy жазуын жасады, ол қазір иероглифтерді толығымен ауыстырды. 1954 жылдан кейін Оңтүстік Вьетнамда протестантизмнің белсенді таралуы басталды, ол бұл аймақта Америка Құрама Штаттарының қатысуының артуына байланысты болды.^[3]

Тарихы

Б.з.д. 1-мыңжылдықтың ортасында вьет тайпалары Сицзян және Хонгха өзендерінің бассейндерінде өмір сүрді, олардың ішінде ең көбі және дамығаны лаквьет тобы болды. Вьетнамдықтардың тікелей ата — бабалары-қола дәуірінің тайпалары. Б.з.д. IV—III ғасырларда олар Ванланг тайпалық одағының негізін құрады, оны б.з.д. 267 жылы тэйау тайпалары жеңді. Солтүстік Вьетнам аумағында олардың Ауак мемлекеті пайда болды, бірақ тэйаудың өзі лаквьеттермен ассимиляцияланды. Бұл уақытқа вьетнамдықтардың қалыптасуы жатады. Біздің дәуірімізге дейінгі 207 жылы Аулак мемлекеті біздің дәуірімізге дейінгі 111 жылы Қытай жаулап алған Намвьет мемлекетінің құрамына кірді. Вьетнамдықтар қытай мәдениетінің әсерін бастан өткерді. Біздің дәуіріміздің X ғасырының басында вьетнамдықтардың тәуелсіздігі қалпына келтіріліп, Вьетнамның орталықтандырылған феодалдық Дайвьет мемлекеті пайда болды.^[4]

Соңғы екі мың жыл ішінде Вьетнамды Қытай төрт рет басып алды, әр жолы қанды шайқастар мен басып алушыларға қарсы шексіз көтерілістерде тәуелсіздігі мен жеке басын қорғады. Қытайға үнемі қарсылық білдіре отырып, вьетнамдықтар орта ғасырларда моңғолдардың шабуылдарына бірнеше рет тойтарыс берді. Осы ерліктерден кейін, 18 ғасырға жақын Вьетнам мың жылдан астам аумақты бөлісіп келген Чам империясын толығымен дерлік жаулап алып, сіңіре алды.

Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Франция Солтүстік Вьетнам территориясын Жапонияға «берді». Соғыста Жапония жеңілгеннен кейін Вьетнамда билік басына Хо Ши Мин келді де, мүмкіндікті пайдаланып, Вьетнамның тәуелсіздігін жариялады. Француздар барлық ірі шайқастарда жеңіліп, Вьетнамнан кетуге мәжбүр болды, содан кейін Америка Құрама Штаттары оларға көмекке келді. Вьетнамның АҚШ-пен қанды және жойқын соғысы он жылдан астам уақытқа созылды және 1973 жылы американдықтардың толық мойынсұнуымен аяқталды. Содан кейін қуатты Вьетнам әскері көрші елге кірді, әйгілі диктатор Пол Пот пен Камбоджадағы „Қызыл Кхмерлер“ режимі құлатылды. Бұл Қытайдың наразылығын тудырып нәтижесінде Қытаймен 3 айлық соғысқа ұласты. Вьетнамдықтар бұл соғыста да жеңіске жетті, содан кейін ғана аңсаған бейбіт заман келді. Қандай да бір ғажайыптың арқасында, тіпті екі мың жыл бойы барлық қиындықтарға, құлдырауларға, жауласуға қарамастан, вьетнамдықтар өздерінің болмысын сақтап, бірегей мемлекет құра алды.^[5]

Кәсібі

Вьетнамдықтар дәнді дақылдың 200-ге жуық түрімен таныс - ақ, сары, қызыл және тіпті қара дәндерілер бар. Оңтүстік Вьетнамда кез келген су тасқынында егін беретін «қалқымалы» күріш өсіріледі, су қаншалықты жоғары көтерілсе де, тез созылатын сабақтың арқасында өсімдіктің құлағы әрқашан бетінде қалады. Вьетнам үшін «күріш» сөзі «тағам» сөзінің синонимі болып табылады.

Күріш дақылдары ауыл шаруашылығы алқаптарының 85% алып жатыр. Бұл дақылды өсіру үшін толығымен сумен жабылған су басқан алқаптар жасалады. Олар балықты да өсіреді. Күріштен басқа егістіктерде өсірілетін дақылдарға мыналар жатады: жүгері, тәтті картоп, маниок, бұршақтар, жержаңғақ. Цитрус жемістері, папайя, банан және өсіріледі. Ауылда әр тұрғынның көкөніс пен тамыржемісті өсіретін бақшасы бар. Әр аулада дерлік үйрек, күркетауық, қаз бар. Мал шаруашылығы нашар дамыған. Буйволдар негізінен жер өңдеу үшін пайдаланылды. Ең көп таралған сала – балық аулау. Балықты өзендерде де, теңізде де аулайды. Жыл бойы балық аулаумен айналысатын балық аулау кооперативтері бар.

Ауыл шаруашылығы өндірісімен қатар Вьетнамның көптеген ауылдарында дәстүрлі қолөнер дамып келеді. Олар өте алуан түрлі және ұзақ тарихы бар. Бұл – ұсталық, керамика, қамыс өру, тоқымашылық (себет, сөмке, жиһаз, конустық қалпақ), ағаш ою, т.б. Ежелгі заманнан бері Вьетнам шеберлері қоладан, тастан, ағаштан, сүйектен, мүйізден, асыл тастар мен металдардан және т.б. жасалған көркем бұйымдарымен танымал болды. Ағаш ою Вьетнамда 1000 жылдан астам уақыт бойы қолданылып келеді. Қолөнердің білімі мен сыры ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді. Қазіргі вьетнамдықтар өнеркәсіп пен көлікте де жұмыс істейді.^[6]

Өмір салты

Отбасы

Ежелден бері Вьетнамда ошақ ең жоғары құндылық болып саналды. Отбасына адалдық, өлген ата-бабаға тағзым, үлкенге құрмет – Вьетнамның сансыз ұрпақтары осы қағидалар бойынша тәрбиеленген.

Вьетнамдағы отбасы дәстүрлі түрде патриархалды. Соңғы кезде, тіпті өз отбасылары бар ересек ұлдары да бағынатын дәуірлер кейінге шегінді. Әйелдер туралы - дәстүрлі вьетнамдық қоғам «феминизм» және «эмансипация» ұғымдарын білмеді. Ауылда бір әулеттің бірнеше ұрпағы, әдетте, бір меншікте өмір сүрді. Ру басшысының жетекшілігімен ерлер отбасы өрісінде бірге жұмыс істесе, әйелдер патриархтың әйелінің бақылауымен үй шаруашылығын жүргізіп, балаларды бірге өсірді. Ру басшысы өз үйіндегі теріс қылықтарға билік алдында толық жауап беріп, тіпті діни қызметкер қызметін атқарып, ата-бабаларының рухына және ошақ басындағы Тәңірге табыну рәсімдерін жасаған.

Тіпті қазіргі Вьетнам қоғамында отағасы – ер адам. Оның жоғары лауазымы кейде ұсақ-түйек нәрселерден көрінеді. Мысалы, әйел жай ғана ... күйеуіне пальто беріп, бір жерге кіргенде алға өтіп кете алады. Ерлі-зайыптылар кездескенде, ер адамдар бірінші болып сөйлейді. Вьетнамдық отбасы бейтаныс адамдардың алдында сезімдерін сирек көрсетеді, сонымен қатар, жұбайы көпшілік алдында «жартысымен» қасақана қатал тонмен сөйлесе алады. Дегенмен заман өзгеріп жатыр. Бүгінде Вьетнамдағы тұрмысқа шыққан әйелдердің жартысынан көбі тұрмыстық емес жұмыстармен айналысады. Әйел ер адаммен тең құқыққа ие және ажырасудың бастамашысы бола алады - ескі Вьетнамда бұл мүмкін емес еді.^[7]

Дәстүрлері мен құндылықтары

Бүгінгі вьетнамдықтар қазіргі әлемдік қоғамға интеграциялануда, бірақ халықтың көпшілігі үшін олардың ішкі дәстүрлері мен құндылықтары үлкен мәнге ие. Мұнда олар ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрыптарды сақтауға тырысады, көбінесе өмір салты өзгеріссіз қалады. Олар сабырлы, ақкөңіл, күлімсірейді, сөйлескенде сіздің көзіңізге қарамауға тырысады, ол ұялшақтық емес, бұл жерде үлкендерге лауазымы немесе жасы бойынша құрмет көрсетуі. Мәдениеттердің айырмашылығы сөйлеуде сезіледі. Еуропалықтар эмоционалды және ашық, көбінесе қуаныш немесе қайғы олардың жүзінде көрінеді. Вьетнамдықтар біреудің өтінішінен бас тартса да күліп, бас изеді, олар қандай да бір қысыммен уәде берсе де ештеңе жасамай, сүйіспеншілікпен келіседі. Вьетнамдықтар арасындағы қызу пікірталастар жоқ.

Көптеген вьетнамдық әйелдер қолмен амандаспайды, олар алақандары кеуде деңгейінде қосып сәл иілуге үйренген. Вьетнамдықтардың бүкіл өмірі әртүрлі ырымдар бірге жүреді. Сонымен қатар, халықтың 80 пайызға жуығы өздерін атеистпін деп санайды, бірақ мұны әртүрлі рәсімдерді өткізумен сәтті үйлестіреді. Вьетнамдағы осындай тыйымдар мен ырымдардың арасында мыналар бар:

Үш кісі фотоға түссе - өкінішке әкеледі.
Түнде ысқырса - жылан келеді.
Біреудің аяғының арасына жүру - оны ақымақ ету.
Жерлеу рәсімін көрсеңіз - бақытты боласыз.
Жас жұбайларға сыйлық берсеңіз — жақын маңда ажырасу болады.

Вьетнамда балалардың басынан сипауға болмайды. Осылайша бала зұлым заттардан қорғанудан айырылады деп есептеледі. Сол сияқты балаларды мақтауға да болмайды.^[8]

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Ауылдары жол бойында, өзендердің бойында, төбелердің етегінде бамбук қоршауларымен қоршалған көшелерде орналасқан. Ауылдың орталығында әдетте коммуналдық үй (динг), халық жиналысы өтетін орын бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, қабырғалары сабан, тақтай, тоқылған бамбук және т.б. араласқан саздан жасалған, төбесі күріш сабанынан немесе пальма жапырақтарынан жабылған.

Қазіргі қала үйлерінде әр үйдің бірінші қабаты бір мезгілде дүкен, автотұрақ, қонақ бөлме және ас үй. Кез келген вьетнамдық үйінде бірдей ұқсастықтарды көруге болады: Әрбір тұрғын үйде отбасылық бизнестің қандай да бір түрі бар, спа-салон, кафе, шеберхана, дүкен, шаштараз. Ал түнде мотоциклдер үйге кіргізіледі, нәтижесінде бұл тұрғын үй (қонақ бөлме/зал/асхана) түнде гаражға айналады (қарапайым вьетнамдықтардың гараж салуға мүмкіндігі және қажеттілігі де жоқ). Көбінесе бірінші қабаттарда әйнек есіктер бар, ал кешке адамдардың диванда қалай отырып, тамақ ішіп немесе теледидар көріп отырғанын көруге болады.^[9]

Жоғарғы қабатта су ыдыстары, кір жуатын бөлме немесе ескі заттар қоймасы жиі кездеседі. Кейбір жоғарғы қабаттардың верандалары иттерді серуендету үшін қолданылады. Күн сәулесінен қорғау үшін вьетнамдықтар күндіз үй ішін қараңғылайды, олар терезелерге әйнек салынған ағаш жапқыштар іледі.^[10]

Дәстүрлі киімдері

Вьетнамдық ерлердің көпшілігі қарапайым қоңыр көйлектер мен ақ шалбар киеді. Аяқтарға сандалдар киіледі. Орта ғасырларда қарапайым адамдарға ашық түсті киім киюге тыйым салынды, бұл дворяндардың артықшылығы болды. Сондықтан қарапайым адамдардың киімдері қара, ақ немесе қоңыр болған. Ұлттық вьетнамдық костюмнің жасалуына Қытай әулеттерінің ұзақ уақыт билігі қатты әсер етті, оның элементтері қытайлық ерекшеліктерге ие. Қазіргі әйелдер костюмі ер адамға қарағанда әдемірек. Вьетнамдағы ең танымал киім түрі - аозай. Бұл бүйір тігістерінде саңылаулары бар ұзын, тар көйлек. Ол шалбардың үстіне киіледі. Мерекелерде, салтанатты іс-шараларда олар бақыт пен сәттілікті білдіретін қызыл көйлек киеді.

Олар бастарына конустық сабан қалпақ киеді. Ерлер де, әйелдер де аозай киіп, оны хандонг (оралған мата жолағы) деп аталатын бас киіммен толықтыра алады. Ауылдарда аяқ киімсіз, кейде тоқылған сандалмен жүреді. Еуропалық киімдер таралуда.^[11]

Дәстүрлі тағамдары

Негізгі тағам – күріш, көкөніс, балық өнімдері, балық тұздықтары. Мереке күндері ет жейді. Негізгі сусын - шай. Вьетнамдықтардың тістерін қарайту, бетель жапырағын шайнау дәстүрі болған. Тағамдары ерекше және талғампаз дәмімен танымал. Вьетнам асханасы қытайға да, корейге де, жапонға да ұқсамайды. Жалбыз жапырақтары, кориандр, лемонграсс, асшаяндар, Nam Mom балық соусы, зімбір, қара бұрыш, сарымсақ және насыбайгүл вьетнам тағамдарына ерекше дәм береді. Ерекше дәмдеуіштер, майларды аз мөлшерде қолдану, жаңа ингредиенттерге баса назар аудару, күріш, көкөністер мен теңіз өнімдерінен жасалған түрлі тағамдар вьетнамдықтардың арасында өте танымал. Дәстүр бойынша, жергілікті тұрғындар арасында вьетнамдық тағамдарға балық, тауық еті және шошқа еті, сонымен бірге пісірілген көкөністер мен күріш немесе кеспе кіреді. Сонымен қатар, Вьетнамда олар бамбуктың жас өскіндерін жейді, бұл - өте пайдалы және дәмді өнім.^[12]

Фольклоры

Халық ауыз әдебиеті дамыған: айдаһар мемлекеті туралы аңыздар — алғашқы Ата-баба, ежелгі жауынгерлер — апалы-сіңлілер Чынг туралы, Тхать-Шань эпикалық поэмасы. Ежелгі дәстүрлі театр жанры - тео, Вьетнамның солтүстігіндегі ауыспалы әндер, шаруалар өмірінің көріністері негізінде дамыған. X ғасырда классикалық музыкалық драма — туонг пайда болды. Кайлыонг - сахналық қойылымдарға енгізілген заманауи мазмұны бар дәстүрлі әндер.

Қуыршақ театры ерекше, мұнда су беті сахна қызметін атқарады. Дәстүрлі музыкалық аспаптарға екі ішекті скрипка, гитара және бамбук флейтасы жатады. Ең маңызды мерекелер - Тэт (Жаңа жыл), үйлерді гүлденген шабдалы бұтақтарымен безендіру, дәстүрлі желімделген күріш тортын пісіру және т.б., Тет чунг тху (күздің ортасы, балаларға арналған мереке). Олар қайық жарыстарымен, доппен қағаз дискіні тесу, тербелу, әтеш төбелесу, т.б.^[13]

Вьетнам мифтері мен аңыздары жеткілікті түрде зерттелмеген, бұл қайта құру қиындықтарына байланысты. Өйткені, көптеген ғасырлар бойы мифтер «тарихқа сай» өңделіп, әдеби шығармаларға осы формада енгізілді. Мифологиялық кейіпкерлер тарихи қаһармандарға айналды, олардың қызметі Вьетнам егемендігінің белгілі бір жылдарымен байланысты болды және тарихи оқиғалар ағынына қосылды.^[14]