Селькуптар

Селькуптар
Бүкіл халықтың саны
4 400
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	3649 (2010)
Украина	62 (2001)
Тілдері
селькуп, орыс тілдері
Діні
шаманизм, православие

Селькуптар — Сібірдегі самодий тіл тобында сөйлейтін халық. Ресейдің Томск облысында, Краснояр өлкесінде және Ямал-Ненец ұлттық округінде тұрады. Жалпы саны 3,6 мың адам (2010 ж.).^[1]

Тілі

Селькуп тілі оралдық тілдердің самодий тобына жатады Cелькуп тілінің жазуы 1930 жылдары КСРО-да тілдік жүйені қалыптастыру барысында латын әліпбиі негізінде құрылды, содан кейін орыс (кириллица) графикасына ауыстырылды. Селькуп тілі іс жүзінде қолданылмай, 1950 жылдардың ортасынан бастап селькуп тілінің жазуы қажет болмай қалды. Селькуп тілі өте күрделі диалектикалық бөлініске ие. Селькуп тілінде төрт негізгі диалект бар (солтүстік, орталық, шығыс, оңтүстік), олар өз кезегінде сөйленістерге бөлінеді. Әр түрлі диалектілердің және сөйленістердің сөйлеушілері көбінесе бір-бірін түсінбейді.^[2]

Діні

Халықтың дәстүрлі діні – пантеизм. 17-18 ғасырларда барлық селькуптарды христианизациялау орын алды, бірақ соған қарамастан, халық, әсіресе солтүстіктегілер дүние туралы дәстүрлі наным-сенімдерді және анимистік идеяларды сақтап қалды.

Селкуптер ғаламды аспан, жер және жер асты әлемінен тұрады деп есептеді. Барлық шамандар поэзия мен музыкаға икемді болды. Жыл сайын көктемде құстардың келуі фестивалінде шамандар ән айтатын. Егер адам ауырып қалса, селкуптер бұл зұлым рух оның жанының бірін ұрлап алды деп сенді, оны іздеуге шаман барды. Шамандық анадан, әкеден немесе атадан мұраға жалғасты.^[3]

Тарихы

Жазбаша дереккөздерде бұл этникалық топ туралы алғашқы деректер XVI ғасырға жатады. Селкуптардың ата-бабалары Обь бассейніндегі тайгаға қоныстанған самодий тайпалары болды. Алғашқы селкуп қонысы 16 ғасырдағы жазба деректерде Ала Орда деп аталады. Бұл атау олардың түрлі-түсті жануарлардың терісінен тігілген киімдеріне байланысты болды. 17 ғасырдың басында Ала Ордасы орыстар мен олардың одақтастары хантылардан жеңілді. Нәтижесінде селкуптар үйлерін тастап, қазіргі Томск облысының аумағына қоныс аударды. Ресей билігіне дейінгі кезеңде селкуптер «кэтты» деп аталатын шағын елді мекендерде өмір сүрді. Әрбір елді мекен ормен, қорғанмен және штакетпен қоршалған, сондықтан оларға жақындау оңай болған жоқ, өйткені олар да периметрі бойынша арбалеттермен қорғалған. Кейінірек селкуптар мұндай сақтық шараларынан арылып, Том мен Обь өзендерінің бойындағы Арган өзеніне дейінгі төбешіктерге қоныстана бастады. 16 ғасырда жаңадан келгендер Сібірге белсенді түрде қоныстана бастады. Орал өңірінен орыс қоныстары көбейіп, оңтүстіктен түркі тайпалары келді. Пегая Орда бастапқыда мұндай өзгерістерге белсенді қарсы тұрды, өз аумақтарын қатты қорғады. 16-17 ғасырлар тоғысында Пегая Ордасының басшысы князь Воня орыс қазынасына салық төлеуден бас тартты. Ала Орданың ыдырауы селькуптардың бірлігінің бұзылуына әкелді. Халықтың бір бөлігі туған жерлерін тастап, солтүстікке кетті. Онда Таз және Турухан өзендерінің бассейндерінде жаңа қауымдастық – Солтүстік селкуптер пайда болды. Селькуптардың түпкілікті түрде этникалық қалыптасуы 19-ғасырда аяқталды.

Кәсібі

Бұрын аңшылықты кәсіп етсе, солтүстік өлкесі халықтары бұғы шаруашылығымен айналысады. Бұл күндері олар дәстүрлі кәсіптерімен қатар егін егіп, мал бағады. Олар негізінен балық аулаумен және аңшылықпен айналысып, арбалеттерді, жебелері бар садақтарды, әртүрлі қақпандарды қолданды. Жабайы бұғылар мен бұландар үшін қоршаулары бар шұңқырлар пайдаланылды. Селкуптар көбінесе жануарлар мен құстарды торда өсіріп, кейбіреулері киім тігу үшін пайдаланылды. Иттерді аң аулау үшін өсірді. Олар қасқыр, тиін, түлкі, арктикалық түлкі, қарақұйрық, бурундук, қоян, аю, бұлғын т.б. аулады. 20 ғасырға дейін халық арасында ұсталық өнер дамыды. Темір ұсталары металл балқытып, шынжырлы, құрал-саймандар, қару-жарақ пен рухтардың бейнелерін жасады. 20 ғасырға дейін сүйек және тастан жасалған құралдар қолданылған. 17 ғасырға дейінгі керамика өндірісі жоғары дамыды. Балшықтан ыдыс-аяқ, темекі түтіктері, балалар ойыншықтары мен діни мүсіндер жасалды.

Мәдениеті

Селькуп шаманы

Селкуп фальклоры көптеген жанрлар (ерлік жырлары, тарихи аңыздар, жұмбақтар, мақал-мәтелдер) бойынша дамыған. Қазіргі селкуптар, әсіресе Томск облысында тұратындар көптеген шығармаларды орыс тілінде орындайды.

Оңтүстік және солтүстік селькуптер арасында тұрғын үй түрі әр түрлі болды. Аңшылар уақытша баспаналардың бірнеше түрін салған. Лашық аңшының түнеп тұруы немесе діни ғимарат ретінде пайдаланылды. Олжаны сақтау үшін қадаларға қойма сарайлары салынды. Аңшы әулетінің баспанасы чумға ұқсайды. Жазда қайың қабығымен, қыста терімен жабылған. Қазіргі чум брезентпен жабылған.^[4] Бүгінгі таңда селькуптардың көпшілігі, соның ішінде Красноярск өлкесіндегілер заманауи стандартты үйлерде тұрады.

Солтүстік селкуптардың ерлер мен әйелдердің қысқы киімдері парка - бұғы терісінен тігілген тон, сыртында жүні бар. Ерлер парка астына матадан тігілген жейде, ровдугадан тігілген шалбар, ал әйелдер үйге арналған көйлек киді. 20 ғасырдың басына дейін балық терісінен және матадан тігілген жазғы киім киді. Байпақ етіктері ерлер мен әйелдерге арналған қысқы аяқ киім ретінде қызмет етті. Жазда былғары аяқ киім (чирки), етік (лунтай) киген. Бас киімі жас бұзаулардың терісінен, түлкі немесе тиін аяқтарынан жасалған капор түрінде тігілген.^[5]

Музыкалық аспабы - варган, жеті ішекті арфа. Солтүстіктегілер бубенді пайдаланады.
Ежелгі заманнан бері балық селкуптардың диетасының негізі болды. Олар оны кептіріп, қайнатып, пісіріп жеп, алға қарай пайдалану үшін балық майын дайындап, юкола деп аталатын кептірілген балық жасады. Кептірілген балықтан порса ұны жасалған. Қыста ең көп таралған тағам жидектер қосылып жасалған маринадталған балық болды. 19 ғасырдан бастап селкуптердің рационында сатып алынған азық-түліктер пайда болды: жарма, шай, бидай ұны және қант. Тайга аймағында тұратын селкуптар қарағай жаңғағын жинап пайдаланды. Шайдың орнына арша тұнбасы, кептірілген қарақат пен таңқурай жапырақтарынан жасалған сусын ішті.

Қазақстандағы селькуптар

Қазақстандағы селькуп диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

• 7 (1970 ж.),
• 8 (1979 ж.),
• 13 (1989 ж.),
• 3 (1999 ж.)
• 2 (2009 ж.) адам.^[6]

Дереккөздер

1. Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/3546769 Мұрағатталған 18 қарашаның 2022 жылы.
2. Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 174-бет.
3. Селькупы — уникальный народ Сибири https://travelask.ru/articles/selkupy-unikalnyy-narod-sibiri
4. Селькупы Западной Сибири — факты о народе и его истории https://yandex.kz/turbo/24smi.org/s/facts/303748-selkupy-zapadnoi-sibiri-fakty-o-narode-i-ego-istor.html
5. Селькупы http://my.krskstate.ru/docs/ethnoses/selkupy/ Мұрағатталған 2 қазанның 2022 жылы.
6. Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 382-бет ISBN 978-601-7472-88-7

Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Selkup