Даяктар (индонез., малай. Dayak). — Калимантан аралының байырғы тұрғындарының жалпы атауы, оған бірқатар халықтар кіреді (нгажу, клемантан, отданум, бахау, ибан, кайяна, кеня, мурут; барлығы екі жүзге жуық тайпалар).[1]
Жалпы саны 3,7 миллион адам. Малайзияда, Индонезияда және Брунейде тұрады.[2]
Даяктардың ең танымал этникалық топтары - ибандар немесе теңіз даяктары, капуа, каяндар, кениялар, муруттар, баритолар және пунандар. Даяктар, әсіресе каяндар, кениялар және пунандар физикалық жағынан архипелагтың қалған тұрғындарынан жоғары тұрады. Ерлер қысқа, бірақ олар спортшыларға дене құрылымына ұқсайды, әйелдер әдемі келеді. Каяндар, кениялар, пунандар еуропалық бет ерекшеліктері бар, тік мұрынды болып келеді.[3]
Даяктар - шамамен үш мың жыл бұрын Азиядан Борнео аралына (Калимантан) келген австронезиялықтардың ұрпақтары. Малак тілінен аударғанда «Даяк» сөзі пұтқа табынушы, анимист, яғни табиғаттың жандылығына сенетін адам дегенді білдіреді.[4]
Тілі
Даяктар малай-полинезиялық тілдер отбасының индонезиялық тобының тілдерінде сөйлейді. Калимантанның батысындағы даяктардың кейбір топтары мен ибандардың тілдері малай тіліне өте жақын.[5]
Діні
1 миллионға жуық даяктар өздерінің дәстүрлі дінін ұстанады. Олардың негізінде нгаджу мен ибандар әдет-ғұрып құқығына (адат), діни қызметкер немесе шамандық табын бөлуге негізделген тәуелсіз діни жүйені дамытты. 1970 жылдардан бастап Нгаджу кахаринган діні индуизмнің ерекше формасы ретінде жалпы индонезиялық діни-саяси құрылымға енді. Дәстүрлі нанымдарды ресми түрде христиандық пен ислам дінін ұстанатын даяктар да сақтап қалды.
15 ғасырда басталып, бүгінгі күнге дейін жалғасып келе жатқан даяктардың исламдануы, әдетте, Меланау даяктарының малайизациялануына әкелді және Бруней даяктарының бір бөлігі суннизмнің шафи мазхабын ұстанады. Даяктар арасында 19 ғасырдың ортасынан және әсіресе 20 ғасырдың ортасынан бастап христиан миссионерлері белсенділік танытты. Христиандандыру олардың сәттілігін қамтамасыз етті. Қазіргі даяктардың ішінде христиандар шамамен 70% құрайды (католиктер, англикандар, реформаторлар, баптистер т.б.).[6]
Тарихы
Даяктар өздерінің дәстүрлі жауынгерлік киімімен
XVII-XVIII ғасырларда бұл халық еуропалықтар арасында қатыгездігімен танымал болды. Ең қауіптісі жағалау аймағында тұратын тайпалар болды. Олардың көптеген еуропалық саудагерлерді қатты қорқытқаны сонша, даяктардың қатыгездігі туралы көптеген аңыздар мен әңгімелер бүкіл әлемге тарап кеткендіктен, кейде шындықты қиялдан ажырату қиын болды.
Он тоғызыншы ғасырға дейін даяктар бас аулау үшін, өзара соғыс жүргізді. Мұндай дәстүр ең алдымен, жас даяқтың ер жетіп, тек аңсаған жүлдені алу арқылы ғана үйлену құқығына ие болуымен байланысты болды. Даяктар еуропалықтар араласпағанда бірін-бірі құртып жіберетін еді.
1839 жылы аралға ағылшын Джеймс Брук келді. Ол Бруней сұлтанына жергілікті қақтығыстарды реттеуге көмектесті, соның ішінде даяктардың көтерілісін басу үшін оған Саравак өзенінің жанындағы аумақ берілді, ол жерде 1842 жылы Кучинг қаласының негізін қалады.
Осылайша 100 жылға жуық өмір сүрген Ақ Раджалар әулеті басталды. Джеймс Бруктың тұсында даяктар бас аулауды іс жүзінде тоқтатты. 1868 жылы Джеймстің жиені Чарльз Брук билікке келді, ол провинцияның иелігін қазіргі көлеміне дейін кеңейтті және ақырында тайпалар арасында бейбіт әдет-ғұрыптарды енгізді.
Соңғы Ақ Раджа 1941 жылы жапон оккупациясы кезінде Саравактан Австралияға қашып кеткен Чарльз Винер Брук болды, содан кейін британдықтар жеңіліске ұшырады.[7]
Кәсібі
Даяктардың барлығы дерлік қолмен атқарылатын ауыл шаруашылығымен сипатталады. Пунан мен Меланаудан басқа барлық даяктардың негізгі ауыл шаруашылығы дақылы күріш болып табылады. Отданумдардың ішінде клементандар мен квеньястарда таро және ямс негізгі дақылдар болып табылады. Отырықшы даяктар арасында аңшылық, балық аулау және терушілік қосалқы кәсіп ретінде пайдаланады.
Ауыл шаруашылығының негізгі құралдары – пышақ тәрізді кескіш (паранг), аңшылық құралдары – сумпитан (уланған жебелері бар мылтық), найзалар, тұзақтар мен қақпандарды қолданады.[8]
Орман өнімдері Даяктардың негізгі айырбас заты болып табылады. Бұрынғы уақытта оларды сатудан түскен табыс негізінен отбасылық құнды мүліктерді - даяктар арасында өте жоғары бағаланған ежелгі мыс гонгтары мен қытай фарфор ыдыстарын сатып алуға жұмсалды. Соңғы жылдары бұл өнімдерге сұраныс тез өсуде, сондықтан делдалдар арқылы олар арал шекарасынан тыс жерлерге жетеді. Осылайша, орманды пайдалану даяктар үшін коммерциялық саудаға айналады.
Гуттаперчаны алу процесі өте күрделі: ағаштың діңі мен кейбір бұтақтары өсімдік сүті жапырақтардан жасалған шыныаяқтарға құйылатындай етіп ерекше сақиналанған.
Камфораны алу үшін олар пунандарды - кезбе аңшылар мен жинаушыларды тартады, олар үшін орман шаруашылығы негізгі күнкөріс құралы болып қалуда. Олар ағаш діңінде камфораның бар-жоғын иісі арқылы анықтай алады. Камфораны өндіру өте ежелгі сауда болып табылады, ал гуттаперча мен резеңке салыстырмалы түрде жақында - еуропалық нарықта сұраныстың пайда болуымен арнайы жинау нысанына айналды.
Жабайы аралардан алынған бал мен балауызды жартастарда немесе көбінесе биіктігі 30-40 м-ге дейін, тегіс ұңғылы ағаштарда жинайды. Орман шаруашылығындағы ең маңызды заттардың бірі – үңгірлерде және орман өзендерінің тік жағаларында жиналып, қытайларға сатылатын қарлығаш ұяларын алу. Ұялар әдетте жылына төрт рет жиналады.
Даяк шаманыМерекелік киім киген жастар, 1922 ж.
Өзендер тұрақты балық көзі болып табылады және мұнда балық аулау кеңінен қолданылады. Даяк балық аулау құралдары - бұл әртүрлі торлар, тұзақтар және бөгеттер. Қармақпен балық аулау жиі кездеседі.[9]
Өмір салты
Көсем ұзын үйде үстемдік етеді, одан басқа үнемі бақсы мен шөппен емдеуші бар. Кез келген адам шөп дәрігері бола алады, бірақ рухтар таңдаған адам ғана бақсы бола алады. Шөп дәрігері де, бақсы да аздаған медициналық көмек көрсете алады.
Даяктардың жас жігіттері әлемді тану үшін саяхатқа шығатын әдеті бар. Жас даяк барған әрбір тайпада ол татуировка жасайды. Сондай-ақ, жауынгер өміріндегі кез келген маңызды оқиға денеде жаңа үлгінің пайда болуымен бірге жүреді, ал мойындағы татуировкасы тайпаға жаудың кесілген басын әкелген адам екенін білдіреді, бұл нағыз жауынгер дегенді білдіреді.
Бұрынғы күндерде даяктың өмірінің тарихын денесіндегі татуировкасы арқылы оқуға болатын, бірақ бүгінде бұл әдет ұмытыла бастады, тек кейбір қарт адамдар көптеген суреттермен мақтана алады. Әйелдер үшін татуировкалар тек қолдарға шынтаққа дейін және аяққа тобыққа дейін қолданылады. Сонымен қатар, әрбір қауымдастықтың өз рулық татуировкасы бар, ол денеге тіпті кішкентай балаларға да қолданылады.
1950 жылдарға дейін даяктар темірмен бірге тас құралдарын қолданғанына қарамастан, өркениет біртіндеп өз жолын алуда. Аборигендердің кейбір өкілдері білім алатын және жұмыс істейтін қалаларға көшіп, туған жерлерінен кетуде. Қазір кейбір ауылдарда электр және телефон жүйелері бар, балалар арнайы мектептерге барады. Даяк тұрғын үйлеріне дәрігерлер үнемі барып тұрады.[10]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Қазіргі даяктардың ұзын үйі
Даяктардың көпшілігі бір шатырдың астындағы ауыл деп аталатын ұзын үйлерде тұрады, ауылда бірнеше ұзын үй болуы мүмкін. Әр үйде 200-ден 600-ге дейін адам бар. Үйлердің пішіні тікбұрышты: ұзындығы 200-ден 400 м-ге дейін, ені 10-20 м-ге дейін үйлер үш метрлік қадаларда тұрады және оған жету үшін баспалдақтардың біріне көтерілу керек.
Үйде көптеген отбасылар тұрады, сондықтан ол бөлмелерге бөлінеді — әр отбасына бір бөлмеден. Әр бөлмеде - жалпы верандаға шығудың өзіндік жолы бар.
Даяктар өз үйлерін дәстүрлі ағаш оюларымен безендіреді: ұзын сарайдың ағаш элементтері, соның ішінде үлкен қадалар көбінесе рухтар мен құдайларды немесе джунглиді мекендейтін жануарларды бейнелейтін өнер туындылары болып табылады. Бұрын үйлер тығыз орналасқан бөренелерден салынған, ал ішіндегі бөлме - әркімнің жеке өмірі бүкіл тайпаның меншігі болды. Әдетте үйлерде жиһаз болған жоқ, бірақ кез-келген тұрғын үйде әрқашан даяктар ең құпияны сақтайтын қасиетті бұрыш үшін орын болды: әдетте бұл олардың ата-бабаларынан қалған жәдігерлер болатын. Қазіргі заманғы үйлер орналасқан қадаларда үйдің ішкі кеңістігі жеке аумақтарға, демалыс аймағына және жалпы аумаққа бөлінген.[11]
Дәстүрлі киімдері
«Ұзын үйдегі» ұлттық киімдегі даяктар
Дәстүрлі ерлер киімі – белге орайтын таңғыш, бас орамалу, жакет; әйелдер - тізеге дейінгі белдемше, белдік, жакет және корсет. Ерлер де, әйелдер де зергерлік бұйымдарды тағады: білезіктер, сақиналар, алқалар, күміс тиындар.[12]
Дәстүрлі тағамдары
Негізгі тағам – өсімдік тектестер, күріш. Оны күніне үш мезгіл жеп, темір ыдысқа салып қайнатып, ұн жасап, балық салып, одан - борақ арағын жасап ішеді. Ыстық және ащы дәмдеуіштер қолданылады.
Ең маңызды жемістер банандар, сонымен қатар бамбук өсінділерін де жейді. Балықтар және аулауға болатын барлық нәрселер – қабандар, маймылдар, кірпілер, кесірткелер – барлығы тамаққа пайдаланылады. Ислам дінін ұстанған даяктар шошқа етін жемейді.[13]
Қазіргі Даяктар
Даяктардың жолы ұзақ болды. ХХ ғасырдың ортасына дейін. олар ешқандай ауыр соққысыз аман қалды. Британдықтар мен голландтар олардың өміріне аз араласты, тек «бас аулауға» тыйым салды. Олар христиан дінін таратты, оны Даяктар ескі нанымдарды сақтай отырып қабылдады.
Оларға исламнан гөрі христиандық ұнады, өйткені ол олардың сүйікті шошқа етінен бас тартуды талап етпейтін және алкогольді пайдалануды шектемеген.
Борнео жаңа мемлекеттер - Индонезия мен Малайзия арасында бөлінген кезде жағдай өзгерді. Даяктар ислам дінін қабылдап, ассимиляциялануы тиіс азшылықтың жағдайына тап болды. Индонезия билігі Мадура аралынан Борнеоға ондаған мың отаршыларды қоныстандырып, ерекше қатаң ұстанымға ие болды.
Мәдени және іскерлік артықшылығына сенімді мадуралықтар жерді басып алып, джунглиді плантацияларға айналдырды. Шиеленіс күшейіп, екі жақтан бірнеше адам қаза тапты. Содан кейін мадуралықтар 16 даякты өлтірді. Содан кейін тайпалар қолдарына қару алып, екі күнде 500 мадураны өлтірді, жүздеген бастар «ұзын үйлердің» арқалықтарына торға ілінді. Бұл 2001 жылдың көктемінде болды. Мадуралар үрейленіп, мыңдаған адам Борнеодан кете бастады. Отарлау сәтсіз болды. Дегенмен, даяктарға жаңа қауіп - ағаш кесетін компаниялар қауіп төндіреді. Даяктар наразылық білдіріп, джунглидің жойылуын тоқтатуға тырысуда.[14]
