Нахіл Махфуз нарадзіўся ў Каіры ў 11 снежня1911 года[5] ў сям’і чыноўніка. Яму далі імя ў гонар Нагіба Пашы Махфуза (англ.: Naguib Pasha Mahfouz), вельмі вядомага егіпецкага доктара, заснавальніка егіпецкага акушэрства і гінекалогіі. Менавіта ён прыняў роды ў маці, калі нарадзіўся будучы пісьменнік. Махфуз быў сёмым дзіцем у сям’і, у яго былі чацвёра старэйшых братоў і дзве старэйшыя сёстры. Аднак, браты і сёстры былі нашмат старэйшыя за яго, і па-сапраўднаму цёплых і душэўных адносін паміж імі ў дзяцінстве не склалася. Пра бацькоў Махфуз заўсёды расказваў вельмі мала. Вядома, што яго бацька служыў на грамадзянскай службе, рахункаводам ці бухгалтарам, аднак даволі рана звольніўся для вядзення спраў аднаго свайго сябра-гандляра. Сам Махфуз характарызаваў свайго бацьку як старамоднага чалавека. Пры гэтым адзін з сяброў яго дзяцінства апісваў бацьку Махфуза як вельмі цвёрдага чалавека.
Махфуз нарадзіўся ў самым цэнтры старога Каіра, квартале аль-Джамалія, дзе сям’я жыла да 1924 года, пасля чаго пераехала ў новы прыгарад Каіра аль-Абасія. Дзяцінства, праведзенае ў аль-Джамаліі, назаўжды застанецца для Махфуза невычэрпнай крыніцай натхнення, там адбываецца дзеянне многіх яго раманаў, напрыклад, «Завулак Мідаг» (англ.: Midaq Alley) (адаптавана для сцэнарыя мексіканскага фільма «Алея дзіваў») і «Каірская трылогія» (англ.: Cairo Trilogy), дзе ён узнаўляе вобраз тых месцаў са скрупулёзнай дакладнасцю. І ў пазнейшых творах («Дзеці нашага квартала» (англ.: Children of Gebelawi), «Фантан і магіла» (Fountain and Tomb), «Эпапея харафішаў» (англ.: The Harafish) і інш.) атмасфера аль-Джамаліі насычае прозу пісьменніка дэталямі, вобразамі, характарамі, што ўразаліся ў яго памяць у дзяцінстве.
Мне здаецца, што пісьменнік павінен быць звязаны з вызначаным месцам ці вызначаным прадметам, каб мець апору, ад якой будуць адштурхвацца яго пачуцці.
Махфуз Нагіб.
Асаблівасцю тых месцаў у часы дзяцінства Махфуза было тое, што ў адным раёне ў цеснай блізкасці жылі найразнастайнейшыя катэгорыі жыхароў, ад самых гаротных беднякоў да багацеяў, блокавыя дамы, дзе ў вялікіх пакоях туліліся цэлымі сямействамі, суседнічалі з асабнякамі багацеяў. Дзякуючы гэтаму пісьменнік мог бачыць, мог мець зносіны і спазнаваць свет у адмысловай мадэлі егіпецкага грамадства ў цэлым, што, безумоўна, не магло не паўплываць на яго і прайшло чырвонай ніткай праз усю яго творчасць.
Там жа, у аль-Джамаліі, ляжаць вытокі нацыяналізму Махфуза (пасля на яго сур’ёзны палітычны ўплыў зрабіў таксама сацыялізмСаломы Мусы). Яшчэ быўшы дзіцем ён аказаўся сведкам масавых выступленняў сваіх суайчыннікаў супраць англійскага пратэктарату ў 1919 годзе. Краіна была натхнёна нацыянальным уздымам, і яркім успамінам дзяцінства стаў для Махфуза яго бацька, зацяты прыхільнік тагачасных змен. Імёны Мустафы Каміля, Мухамада Фарыда (англ.: Mohammad Farid), Саада Заглула лічыліся ў доме Махфуза святымі, а ворагі краіны — асабістымі ворагамі бацькі[6].
У аль-Аббасіі Махфуз перажывае сваё першае каханне, што стала для яго адным з самых яркіх перажыванняў у жыцці і таксама знайшло адлюстраванне ў творчасці. Дзяўчына была старэйшая за яго і належала да іншага кола грамадства, таму развіцця пачуцці не атрымалі.
У Каірскім універсітэце (у тыя часы Універсітэт Караля Фуада I) Махфуз вывучаў філасофію і літаратуру. Атрымваючы сярэднюю адукацыю, Махфуз паказваў вялікія поспехі ў матэматыцы і дакладных навуках і спачатку думаў, што стане або медыкам, або інжынерам. Аднак потам яго захапіла філасофія, і таму ён паступіў на філасофскі факультэт, хоць гэта і выклікала моцнае незадавальненне яго бацькі. У 1934 годзе ён скончыў філасофскі[7] факультэт. Пасля заканчэння ўніверсітэта пачынае падрыхтоўку на ступень магістра мастацтваў, пры гэтым актыўна друкуецца ў перыядычных выданнях, публікуючы артыкулы на філасофскія і псіхалагічныя тэмы.
Да 1972 года працаваў дзяржслужбоўцам, спачатку ў міністэрстве вакуфаў (Ministry of Mortmain Endowments), потым дырэктарам па цэнзуры Бюро мастацтваў, дырэктарам Фонду падтрымкі кіно, і нарэшце — кансультантам па справах культуры Міністэрства культуры.
Па егіпецкіх мерках Нахіл Махфуз быў ліберальным аўтарам, і яго кнігі выклікалі незадаволенасць ісламістаў. У 1994 годзе на пісьменніка напаў з нажом фанатык і сур’ёзна параніў яго[8]. Пасля гэтага здарэння здароўе Махфуза пахіснулася, але ён працягнуў пісаць.
Смерць і пахаванні
У ліпені2006 года Махфуз быў шпіталяваны і да дня смерці ўжо не пакідаў лякарню. Да моманту сваёй смерці ў 2006 годзе Махфуз быў самым старым жывым лаўрэатам Нобелеўскай прэміі па літаратуры і трэцім па ўзросце за ўвесь час прысуджэння прэміі, саступаючы толькі Бертрану Раселу і Хальдаўру Лакснесу. На момант сваёй смерці ён быў адзіным пісьменнікам, які пісаў на арабскай мове і атрымаў Нобелеўскую прэмію. У ліпені 2006 года Махфуз атрымаў траўму галавы ў выніку падзення. Ён заставаўся ў лякарні да самай сваёй смерці 30 жніўня2006 года[9] ў лякарні Каіра. У сваім старэчым веку ён амаль аслеп, і, хоць ён працягваў пісаць, яму было цяжка трымаць ручку ці аловак. Перад сваёй смерцю ён пакутаваў ад крывацёчнай язвы, праблем з ныркамі і сардэчнай недастатковасці. 31 жніўня 2006 года адбыліся дзяржаўныя пахаванні з ваярскімі ўшанаваннямі ў мячэці Аль-Рашдан у раёне КаіраНаср-Сіці (Nasr City).
Творчасць
Першыя творы Нагіба Махфуза, у якіх рэалістычна малююцца традыцыйныя нацыянальныя каштоўнасці, публікуе ў часопісе «Аль-маджалла аль-джадыда» яго рэдактар, вядомы егіпецкі журналіст Салама Муса. Муса аказаў уплыў на маладога Махфуза, і калі той пачаў пісаць, казаў: «У цябе ёсць патэнцыял, але ты яшчэ не развіў яго»[10].
Першы зборнік навэл («Шэпт утрапёнасці») быў апублікаваны ў 1938 годзе[5]. За ім з’явіўся шэраг гістарычных раманаў, напісаных у рамантычнай манеры і прысвечаных часам кіравання фараонаў («Мудрасць Хеопса», «Радопіс Нубійская», «Барацьба Фіваў»).
Еўрапейскае прызнанне проза Махфуза атрымала ў канцы 1950-х гадоў пасля таго, як была апублікавана яго «каірская трылогія» («Бейн ал-Касрэйн», «Каср аш-Шоук» і «ас-Сукарыя»). Апісваючы жыццё трох пакаленняў каірскай сям’і, аўтар адлюстроўвае сацыяльныя і палітычныя падзеі ў гісторыі Егіпта.
У 1960-я гады адбываюцца змены ў творчасці Махфуза. Ён імкнецца да малых форм (апавяданне) і пакідае больш месца сімвалу. Пачуццё пастаяннай трывогі і пакуты, выкліканае эвалюцыяй грамадства, дзе чалавек пачуваецца ўсё больш самотным і пакінутым, гучыць у такіх творах: «Злодзей і сабакі» (1961), «Боскі свет» (1963), «Перапёлкі і восень» (1964), «Шлях» (1964), «Жабрак» (1965), «Балбатня над Нілам» (1966), «Карчма чорнай кошкі» (1968), «Мядовы месяц» (1971).
Апошняя кніга пісьменніка была апублікавана ў 2005 годзе: ім стаў зборнік расказаў пра жыццё пасля смерці «Сёмае неба».
У 1988 годзе прысуджана Нобелеўская прэмія па літаратуры «за рэалізм і багацце адценняў арабскага аповядання, які мае значэнне для ўсяго чалавецтва». Больш паловы яго раманаў было экранізавана. Фільмы карыстаюцца папулярнасцю ў арабскім свеце. У каірскім раёне Мухандысін яму ўсталяваны прыжыццёвы бронзавы помнік.
У літаратурнай крытыцы прынята дзяліць творчасць Махфуза на чатыры вялікія перыяды. Першы — гэта перыяд гістарычнай, рамантычнай прозы, другі — перыяд рэалізму і натуралізму, да трэцяга перыяду крытыкі адносяць працы Махфуза ў жанрах мадэрнізму і эксперыментальнай літаратуры, а ў чацвёртым адзначаюць тэндэнцыі да выкарыстання пісьменнікам традыцыйных форм, у гэты ж перыяд ён стварае так званыя «эпізадычныя раманы» (англ.: episodic novel). Аднак гэта дзяленне вельмі ўмоўнае, бо твора Махфуза заўсёды імкнуліся пераадолець якія-небудзь рамкі, эстэтыка яго творчасці занадта непрадказальная, каб даць магчымасць да стварэння адназначнай храналогіі творчага шляху пісьменніка. Як прыклад можна прывесці «Каірскую трылогію» (англ.: Cairo Trilogy), якая традыцыйна лічыцца вяршыняй перыяду рэалізму ў творчасці аўтара. Аднак, больш пільны погляд дазваляе разглядзець у ёй і прыкметы мадэрнізму: зварот унутр сябе, здольнасць суперажываць, часта даведзеная да экстрэмуму, і ўсё гэта, выяўленае ў яркай, насычанай прозе, кажа пра тое, што ва ўжыванні якіх-небудзь адназначных мастацкіх ацэнак да творчасці Махфуза трэба заўсёды быць вельмі асцярожным[11].
Ключавыя вобразы
Разуменне творчасці пісьменніка немагчымае без ведаў ключавых вобразаў, якія могуць уваходзіць у яго творы непасрэдна, могуць быць апісаны з дэталёвай дакладнасцю, але могуць і гучаць апасродкавана, надаючы глыбейшы сэнс напісанаму, калі ведаць, што служыла адпраўной кропкай тых ці іншых характараў, дэталей сюжэта і атмасферы. Большасць падобных базавых вобразаў узыходзіць да дзяцінства Махфуза ў квартале аль-Джамалія. Найперш само гэта месца мае найважнейшае значэнне для аналізу творчасці аўтара. Так званая «хара» (hara), квартал ці вуліца, дзе жывуць беднякі, у часы дзяцінства Махфуза ўяўляла ўнікальную з’яву змешвання саслоўяў і сацыяльных статусаў. У кварталах квітнела дзейнасць крымінальных банд, і яшчэ адзін вобраз з дзяцінства пісьменніка — гэта вулічны бандыт (futuwwas). Містыкай і таямніцай веяла ад прытулкаў дэрвішаў (takiyya), вулічны краявід каларытна напаўнялі і цёмная арка (qabw) над старажытнымі гарадскімі варотамі, і даўнейшы фантан для пітва (sabil), і гарадскія могілкі (qarafa). Сам пісьменнік ведаў і прызнаваў той асаблівы ўплыў, які аказваў на яго свет «хары» (the hara world)[12].
Што сапраўды хвалюе і прымушае мяне тварыць, гэта свет «хары». Гэта мой самы любы свет.
Махфуз Нагіб.
Найбольш ярка ўплыў гэтага вобраза адбіўся ў ранніх творах пісьменніка і ў яго позняй творчасці (з сярэдзіны сямідзясятых). Калі спачатку вобраз «хары» быў тым матэрыялам, з якога ён будаваў свае творы, то ў позні час гэтым матэрыялам стала настальгія аўтара па часах маладосці.
Вобраз вулічнага крымінальнага аўтарытэта (futuwwas) знайшоў найболей яркае адлюстраванне ў раманах «Дзеці нашага квартала» (англ.: Children of Gebelawi) і «Эпапея харафішаў» (англ.: The Harafish). Аўтар ідэалізуе вобраз бандыта, якім ён бачыўся Махфузу ў дзяцінстве. Для яго гэта быў не проста злачынец, а моцная асоба, мэтай якога была абарона сваёй тэрыторыі ад іншых бандытаў. Падобнае дзяленне раёнаў «хары» на зоны ўплыву прыводзіла да частых сутычак паміж варожымі злачыннымі групоўкамі, але нават такія разборкі падаюцца Махфузом з налётам рамантычнай прывабнасці. Крымінальныя лідары прынялі надалей актыўны ўдзел у акцыях супраць англійскага пратэктарату, яны з’яўляліся прыхільнікамі партыі Вафд, што таксама не мог не адзначыць пісьменнік, заваяваны гэтым супярэчлівым вобразам[13].
Яшчэ адным важным вобразам у творчай сістэме егіпецкага пісьменніка з’яўляецца раён аль-Абасія, куды яго сям’я пераехала жыць у 1924 год. У адрозненне ад шумнай і люднай аль-Джамаліі, новы раён уяўляе сабою бяскрайнія палі, пакрытыя расліннасцю, дзе кожны дом меў свой сад, дзе панавала цішыня. Убору з «харай» аль-Абасія стала другім ключавым месцам для Махфуза, якому ён даў імя «кхала» (khala'), што азначае «пустэчу», «пустэчу». Па вялікім рахунку, галоўныя падзеі ў раманах пісьменніка адбываецца толькі ў двух тыпах месцаў — «хары» і «кхале». Усе астатнія месцы толькі служаць заданню надаць аб’ёмістасць сюжэту, захапіць і асачыць усе ніткі, што немінуча вядуць да галоўных месцаў, дзе разгортваюцца вызначальныя падзеі.
У творчай інтэрпрэтацыі Махфуза свет «кхалы» стаў светам жорсткасці. Забойствы, злачынныя войны, крывавыя разборкі, — «кхала» з’явіўлялася месцам, дзе выдзіраюцца вонкі чалавечыя жарсці, але, здаецца, толькі дзеля таго, каб падкрэсліць унутраную адзіноту чалавека на фоне пустэльных краявідаў. Аднак менавіта ў стварэнні свету «кхалы» Махфуз выявіў сваю характэрную нестандартнасць у расчыненні выяў. Цяжкім для разумення спосабам ён адначасна зрабіў гэты свет і сховішчам, прыстанкам для чалавека ў яго імкненні ўнікнуць усіх жорсткасцей свету і спроб усвядоміць сябе. Магчыма, гэта з’явілася вынікам той інтэнсіўнасці пачуццяў, уласцівай Махфузу, калі праца думкі і сэрца не менш уражальная для душы чалавека, чым жорсткая рэальнасць, поўная трагедый. І свет «кхалы» толькі служыць месцам, дзе сілы могуць быць спушчаны з ланцужка, дзе ім дадзена воля ўжыццяўляць сябе, і калі навакольны свет, адчуўшы волю, зрываецца ў гвалт, тое аўтар, дазволіўшы сабе быць сабой, накіроўваецца на шлях усведамлення сябе і пошуку свайго прызначэння ў гэтым сусвеце.
Характэрна, што калі свет «хары» на выніку гадоў стаў для Махфуза крыніцай настальгіі, то свет «кхалы», ізноў жа як прастора, дзе адпушчаны ўсе павады, стаў з’яўляцца пакутлівым пачуццём страты, калі ўсведамляеш, што нічога вярнуць няможна, што жыццё прайшло, і ў мінулым засталіся ўсе твае сябры і ўсё, што ты любіў. Асабліва ярка гэта выказалася ў яго рамане «Qushtumur» (1988) і аповедзе «Half a Day»[14].
Раман «Пансіянат „Мірамар“»
Раман «Пансіянат „Мірамар“» (англ.: Miramar) быў напісаны Махфузам у 1967 годзе, а ў 1978 годзе перакладзены на англійскую мову. Дзеянне рамана адбываецца ў Александрыі, якая не раз рабілася месцам дзеяння і, абагульняючы, персанажам літаратурных твораў. Горад-касмапаліт, Александрыя заўсёды прыцягвала ўвагу аўтараў багаццем магчымых тут сюжэтаў і дзейных асоб. Аднак, мабыць, толькі карэнным егіпцянам атрымоўвалася адлюстраваць горад неперакручаным шаблонамі еўрапейскага мыслення. І Лорэнс Дарэл, англійскі пісьменнік, аўтар тэтралогіі«Александрыйскі цыкл» (англ.: The Alexandria Quartet), і, прыкладам, грэчаскі паэт Канстанцінас Кавафіс, які пражыў у горадзе большую частку свайго жыцця, не змаглі пракрасціся ў свет Усходу з дастатковай глыбінёй. Іх творы малююць арабскі свет з пункту гледжання еўрапейца-назіральніка, здольнага, хай тонка, але толькі выкарыстаць вобразы і атмасферу жыцця арабскага свету, і выкарыстаць з пазіцый чалавека Захаду, а не адлюстраваць іх знутры, такім, як бачыць іх карэнны жыхар.
Махфуз, скарыстаючы, здавалася б, тыя ж прыёмы, што і Дарэл, стварае зусім іншы вобраз Александрыі. Не прывязаны да шаблонаў еўрапейскай культуры, ён апускае Александрыю ў арабскую гісторыю. Для яго горад — нібы арабская прынцэса Катр-эль-Надзя, дачка султана Ахмед ібн Тулуна. Дзеянне рамана адбываецца ў пансіянаце «Мірамар», асноўную калізію сюжэта складаюць адносіны паміж пастаяльцамі, ключавую ролю ў якіх гуляе маладзенькая прыслужніца Зухра, за прыхільнасць якой і разгортваюцца галоўныя бітвы. Зухра, родам з беднай Бухейры, гэта яшчэ адна выява горада нароўні з прынцэсай, гарады поўнага маладосці і энергіі. У канчатковым рахунку Александрыя ў рамане Махфуза — гэта сам Егіпет у перыяд яго посткаланіяльнага жыцця. Ім рухае аптымізм, у адрозненне, прыкладам, ад мадам Марыяны, уладальніцы пансіяната. Яе персанаж з’яўляецца злучным звяном з творчасцю еўрапейцаў. Марыяна занадта пагружана ў мінулае, яно здаецца ёй выдатным, яна злучае яго з тымі часамі, калі ў горадзе было больш замежнікаў.
Па пабудове «Пансіянат „Мірамар“» падобен з «Расёмонам»Курасавы (1950). Махфуз паказвае гісторыю вачамі чатырох розных людзей. Яму атрымоўваецца стварыць аб’ёмную карціну жыцця сваіх сучаснікаў[15].
Уплыў на грамадства і літаратуру і прызнання Махфуза
Ужо пры жыцці Махфуз стаў паважаным грамадскім дзеячам. У пытаннях палітыкі і грамадскага жыцця ён адрозніваўся ўзважнасцю і адсутнасцю крайнасцяў. Калі многія мусульманскіх дзеячаў прыгаворвалі да смерці Салмана Рушдзі, Махфуз абвінаваціў Хамейні ў «інтэлектуальным тэрарызме» ў адносінах да пісьменніка, але пры гэтым прызнаў, што і Рушдзі не меў права на абразу мусульманскіх святынь.
11 снежня 1996 года, з нагоды 85-гадовага юбілею пісьменніка, было пачата Медаль Нагіба Махфуза за літаратуру(Naguib Mahfouz Medal for Literature)[16], якой адзначаюць выдатную працу ў арабскай літаратуры. Медаль штогод прысуджаецца ў дзень нараджэння Махфуза.
11 снежня 2001 года, з нагоды 90-годдзя Махфуза і публікацыі поўнага збрання твораў пісьменніка: у 20 тамах (пашыраны ў 2006 годзе да 25 тамоў), было абвешчана аб стварэнні фонду Махфуз для перакладаў арабскай літаратуры(Naguib Mahfouz Fund for Translations of Arabic Literature)[17]. Задачай якога стала падтрымка і развіццё арабскай прэсы і перакладаў лепшых сучасных арабскіх пісьменнікаў з усяго свету.
У снежні 2006 года адбылася першая штогадовая Мемарыяльная лекцыя Нагіба Махфуза, праведзеная ў амерыканскім універсітэце ў Каіры, якую чытала Лаўрэат Нобелеўскай літаратуры Надзін Гордымер. Кожны наступны год гэтую лекцыю чыталі іншыя выбітныя постаці арабскага свету: Mohamed Salmawy, Gamal al-Ghitani, Rasheed E-Enany.
У каірскім раёне Мухандысін яму прыжыццёва быў усталяваны бронзавы манумент.
Спіс раманаў
«Шэпт утрапёнасці» (1938)
«Гульня лёсу»(1939)
«Радапіс» (1943)
«Змаганне Фіваў» (1944)
«Новы Каір» (фільм па рамане ішоў пад назвай «Каір трыццатых гадоў»)(1945)
«Хан аль-Халілі» (1946)
«Завулак Мідак» (1947)
«Пачатак і канец» (1949)
«Паміж двума палацамі» — першы раман трылогіі, апублікаванай у 1956—1957 гг.
Лауреати Нобелівської Премії 1901—2001: енциклопедичний довідник / Укл. С. О. Довгий, В. М. Литвин, В. Б. Солоіденко. — Вид. ювілейне. — Київ : Український видавничий центр, 2001. — 763с. : іл. ; 24 см. — ISBN 966-96058-4-9
Кирпиченко В. Н. Нагиб Махфуз — эмир арабского романа. — М.: Наука; Восточная литература, 1992. — 301 с. — ISBN 5-02-017458-0
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
