Utworzony z dniem 1 listopada 1937 rozkazem Ministra Spraw Wojskowych. Jednostka została sformowana na potrzeby budowanych umocnień odcinka Sarny, mających strzec wschodniej granicy II Rzeczypospolitej. Do czasu utworzenia dowództwa wojsk fortecznych batalion wchodził w skład pułku KOP „Sarny”.
Początkowo składał się z trzech kompanii, w miarę rozbudowy umocnień uzupełniony o czwartą. W stosunku do żołnierzy mających stanowić obsadę umocnień stosowano szczególne kryteria: wyłącznie narodowości polskiej, nieposzlakowani politycznie, nie posiadających rodziny w ZSRR, nie karanych za przestępstwa przeciw Państwu oraz nie podejrzewanych o sympatie komunistyczne[2]. Podyktowane to było charakterystyką walk w umocnieniach, która wymagała od załóg wysokiego morale.
Z dniem 20 marca 1939 przeorganizowano dowództwo batalionu oraz trzy kompanie według nowych etatów. W tym terminie utworzono też 4 kompanię batalionu[3]. Liczebność plutonów i kompanii była dostosowana do ilości schronów na danym odcinku; kompania obejmowała sektor, a pluton – rejon. Dodatkowo każdy rejon posiadał 1-3 plutony odwodowe, służące do lokalnych kontrataków. Przykładowo : 4 pluton 4 kompanii batalionu Sarny (mający obsadzić rejon Berducha) miał etatowo liczyć 120 osób. Zatwierdzony w kwietniu 1939 etat wojenny kompanii batalionu Sarny był następujący: 1 kompania miała liczyć 394 osoby (w tej liczbie 12 oficerów), 2 – 450 osób (17 oficerów), 3 – 503 osoby (16 oficerów), 4 zaś – 726 osób (22 oficerów).
Z dniem 15 maja 1939 batalion stał się oddziałem gospodarczym. Stanowisko kwatermistrza batalionu przemianowane zostało na stanowisko zastępcy dowódcy batalionu do spraw gospodarczych, płatnika na stanowisko oficera gospodarczego, zastępcy oficera materiałowego dla spraw uzbrojenia na zbrojmistrza, zastępcy oficera materiałowego dla spraw żywnościowych na oficera żywnościowego[4].
Batalion KOP „Sarny” w 1939 i kampanii wrześniowej
Mobilizacja i dalsze zmiany organizacyjno-kadrowe
Wraz z ogłoszeniem mobilizacji 23 marca, większość skadrowanych jednostek wysłano na zachodnią granicę, tworząc m.in.: kompanię forteczną Batalionu KOP „Hel”[5], Batalion Forteczny „Osowiec” oraz Batalion Forteczny „Mikołów”. Na zachodnią granice odesłano też dużą część uzbrojenia, które nie do końca uzupełniono. Po odesłaniu tych jednostek w batalionie pozostała niewielka ilość oficerów i szeregowych. Oddział uzupełniony został podczas mobilizacji alarmowej i powszechnej do stanu etatowego poprzez wcielenie rezerwistów powołanych przez Komendę Rejonu Uzupełnień Lublin i Kraśnik. Batalion osiągnął stan osobowy ok. 4000 żołnierzy[6].
7 września 1939 dowództwo batalionu KOP „Sarny” przejął od ppłk. Nikodema Sulika, mjr Bronisław Brzozowski[7]. 13 września dowódca pułku KOP „Sarny” otrzymał telefonicznie rozkaz o skierowaniu batalionów KOP „Sarny” i KOP „Małyńsk” transportem kolejowym w rejon na południe od Lwowa. Miejscem przeznaczenia batalionu jest zajęcie pozycji na tzw. „przedmościu rumuńskim”. Podjęto starania o pozyskanie i sformowanie taboru kolejowego. Przystąpiono do wymontowywania ze schronów bojowych uzbrojenia i ładowania amunicji oraz broni i sprzętu do wagonów kolejowych. 15 września wieczorem załadowano do transportów kolejowych stan osobowy batalionu. 16 września na stacji kolejowej w Sarnach stały w gotowości do odjazdu transporty dowództwa batalionu, 1, 2 i 3 kompanii fortecznej i innych pododdziałów batalionowych. Na stacji kolejowej w Niemowiczach 4 kompanii fortecznej. Na miejscu pustych fortyfikacji miały chronić pododdziały wartownicze liczące po kilkunastych szeregowych z kompanii pod dowództwem ppor. rez. Korwatowskiego. Ze względu na zbombardowanie węzłów kolejowych w Równem i Sarnach oraz torów kolejowych w pobliżu Sarn, odjazd transportów stał się chwilowo niemożliwy i został odłożony do 17 września do godzin południowych[8].
17 września, zgodnie z rozkazem ppłk Nikodema Sulika, wyładowano transporty, po czym skierowano jednostki w swoje rejony. 18 września minął na odtwarzaniu łączności i uzupełnianiu uzbrojenia i amunicji. Próby wysadzenia mostu nie powiodły się z uwagi na zbyt małą ilość materiału wybuchowego. O godz.19.00 przed pozycjami 4 kompanii pojawił się pododdział rozpoznawczy ze składu sowieckiej 60 Dywizji Strzelców z czołgami, po ostrzelaniu przez czołowe schrony wycofał się. W nocy okazało się, że pododdział piechoty sowieckiej opanował w nieustalony sposób schron strzegący podejść do rzeki i mostu żelbetowego na rzece Słucz, na jej wschodnim brzegu[9]. 19 września po północy pod ogniem sowieckiej piechoty wycofała się czata nr 1, czołgi sowieckie ostrzelały czołowe schrony. Od godz.2.00 pod czołowe schrony i stanowiska polowe podeszły sowieckie pododdziały rozpoznające przedni skraj obrony, prowadząc wymianę ogniową, część z nich przeniknęła na tyły pozycji zdobywając i uprowadzając dwie armaty przeciwpancerne wz. 36 Bofors przydzielone do 4 kompanii fortecznej. Obserwację przedpola utrudniała zalegająca mgła. Około godziny 4:00 strona sowiecka wykonała natarcie siłami 224 pułkiem strzelców ze wsparciem 83 pułku artylerii haubic na linię umocnień. Pierwszym celem ataku był rejon „Berducha”, strzegący nieukończonego jazu na rzece Słucz. Natarcie prowadziły czołgi T-26 i T-37 i samochody pancerne, pod ich osłona podprowadzano piechotę oślepiając ogniem broni pokładowej obsługi broni maszynowej, podprowadzona piechota znalazła ukrycie za pozostawionymi po budowie schronów deskami i innymi zalegającymi nieuporządkowanymi materiałami. Skąd prowadziła ostrzał otworów strzelniczych. 358 pułk strzelców z 54 pułkiem artylerii lekkiej prowadził natarcie w kierunku cerkwi w miasteczku Tynne. Główne natarcie 60 DS kierowało się na sektor „Czudel”. Pod osłoną porannych mgieł przy moście przekroczył Słucz batalion strzelców 358 pułku wraz z 12 działami i podjął natarcie w kierunku Tynnego. Natarcie zaległo w ogniu broni maszynowej ze schronów. Bagna przed rzeką zatrzymały czołgi. Podciągnięte do pierwszego rzutu atakujących działa kalibru 122 mm i jedno 152 mm oślepiały i oszałamiały obsługi schronów, czasowo doprowadzając do wstrzymania ostrzału[10]. Przez uchwycony most przeprawiły się następne pododdziały 358 ps. O godz. 5.40 358 ps uchwycił wschodni skraj Tynnego, celny ostrzał ze schronu koło cerkwi zadał duże straty sowieckiej piechocie, blokował przeprawę po moście. Schron był ostrzeliwany przez armatę 76,2 mm, a następnie przez podciągnięte działo 152 mm, oszołomiona ostrzałem załoga chwilowo przerwała ostrzał, co umożliwiło obłożenie go przez saperów materiałem wybuchowym i wysadzenie go. Dalsze posuwanie się piechoty sowieckiej powtrzymały pozostałe schrony łącznie ze schronem dowódcy 4 kompanii fortecznej. Rejony „Tynne-Wieś” i „Berducha” objęte zostały głównym natarciem oddziałów 60 DS. O godz.7.00 pomimo obrony rejonów sowieckie oddziały wniknęły w głąb sektora „Tynne”[11].
Przed południem ciężar ataku przeniósł się na rejon „Tynne-Wieś” – dowodzony przez ppor. rez. Jana Bołbotta. Po południu został wysadzony schron dowódcy rejonu, zginął ppor. Jan Bołbott, wraz z którym zginęło 49 żołnierzy (jego schron mieścił pluton odwodowy). W godzinach wieczornych tego dnia ppłk Sulik wydał rozkaz wycofania się 4 kompanii z fortyfikacji. Następnie cały batalion wszedł w skład grupy KOP gen. Wilhelma Orlik-Rückemanna i brał udział w bitwach pod Szackiem i Wytycznem.
W rejonie Sarn sowieci rozstrzelali całą wziętą do niewoli kompanię z batalionu KOP „Sarny”, razem 280 żołnierzy i oficerów[12].
dowódca plutonu piechoty – por. br. panc. rez. Józef Sobieski[m] (od 17 IX 1939)
Uwagi
↑Zarządzenie szefa sztabu KOP ppłk. dypl. Franciszka Węgrzyna w sprawie używania w dowództwie KOP kryptonimów zamiast nazw jednostek KOP[1].
↑Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[16].
↑Stanisław Jan Ludwik Amon, mjr piech., w KOP od 1928. Dowódca 1 kompanii baonu KOP „Sarny”. Z chwilą ogłoszenia mobilizacji przydzielony do batalionu fortecznego „Małyńsk”. Po zakończeniu II wojny światowej mieszkał w Warszawie[17].
↑Tadeusz Marian Fiszer, mjr piech., żołnierz armii austriackiej (1915-1918). W KOP od 1937. Do mobilizacji dowódca 3 kompanii baonu KOP „Samy”[18]. Przeniesiony do 61 pp na stanowisko dowódcy II batalionu.
↑mjr piech. Bronisław II Brzozowski ur. 15 listopada 1898[20].
↑kpt. piech. Roman Eugeniusz Kobrzyński ur. 9 stycznia 1904[21].
↑Franciszek Kaszubowski ur. 11 września 1912 na stopień podporucznika rezerwy został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1937 i 2226. lokatą w korpusie oficerów piechoty[22]. Dostał się do niemieckiej niewoli, przebywał w Oflagu II C Woldenberg[23].
↑kpt. art. Marian Fijałkowski ur. 24 września 1903 we wsi Bobrowe, w rodzinie Józefa. Po II wojnie światowej ujawnił się jako członek AK lub BCh[24][25].
↑Romuald Galicki ur. 7 lutego 1906 w Lipnie, w rodzinie Jana. Na stopień kapitana został mianowany ze starszeństwem z 19 marca 1938 i 23. lokatą[26]. 15 października 1937 przeniesiony do batalionu KOP „Sarny” na stanowisko oficera łączności. Od 7 listopada 1939 do 3 maja 1945 w niewoli niemieckiej, ostatnio w Oflagu X D Fischbeck. Po uwolnieniu pozostawał w Polskim Ośrodku Wojskowym. 26 września 1946 wrócił do Polski[27]. Zmarł 29 sierpnia 1968 i został pochowany na cmentarzu Osobowicki we Wrocławiu.
↑kpt. adm. (piech.) Stanisław Grzegorz Paczkowski ur. 24 kwietnia 1894 we wsi Pieranie, w rodzinie Stanisława, rolnika i Joanny. Wziął udział w powstaniu wielkopolskim. Walczył pod Damasławkiem, Żninem i Rynarzewem. 15 października 1927 został przeniesiony z 55 pułku piechoty w Lesznie do Korpusu Ochrony Pogranicza. Pełnił kolejno służbę w batalionie KOP „Snów” na stanowisku dowódcy kompanii, batalionie KOP „Stołpce” na stanowisku dowódcy kompanii granicznej „Siejłowicze” i „Mikołajewszczyzna” (od 15 maja 1929) i kwatermistrza (od 6 czerwca 1932). W międzyczasie (od 5 lutego do 15 listopada 1931) ukończył kurs dowódców batalionów w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. Od 7 maja 1938 do 28 września 1939 służył w batalionie KOP „Sarny” na stanowisku II zastępcy dowódcy batalionu. Od 3 października 1939 ukrywał się w Warszawie. W niewoli niemieckiej od 9 listopada 1939 do 30 stycznia 1945 (od 26 czerwca 1940 do uwolnienia w Oflagu II C Woldenberg). 19 lipca 1960 został odznaczony Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym. Poprzednio był odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi[28][29].
↑Mjr piech. Emil Edmund Markiewicz, ps. „Kos” ur. 25 listopada 1907 w Jarosławiu. W konspiracji oficer Oddziału V Łączności KG AK. Wziął udział w powstaniu warszawskim[30][31].
↑Stanisław Patyra ur. 14 września 1911 w kolonii Rossosz, w rodzinie Pawła. Na stopień podporucznika rezerwy został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1934 i 82. lokatą w korpusie oficerów artylerii[32]. Po zakończeniu II wojny światowej ujawnił się jako żołnierz AK lub BCh[33]. Zmarł 11 lutego 1998 i został pochowany na cmentarzu Parafii Św. Marii Magdaleny w Łęcznej[34]. W Oddziałowym Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Lublinie znajdują się materiały dot. informatora pseudonim „Logos” (Stanisława Patyry) oraz akta śledcze prowadzone przez PUBP w Lublinie/Wydział V WUBP w Lublinie w latach 1947-1954 w związku z przynależnością Stanisława Patyry do PSL i wrogim stosunkiem do PRL[35].
↑Józef Sobieski ur. 16 lutego 1899 w Warszawie, w rodzinie Zenona. 11 listopada 1918 wstąpił jako ochotnik do Wojska Polskiego. Służył w załodze pociągu pancernego „Boruta”. 5 grudnia 1920 został zdemobilizowany. Na stopień porucznika rezerwy został mianowany ze starszeństwem z 19 marca 1939 w korpusie oficerów broni pancernych. 15 czerwca 1948 w czasie rejestracji w Rejonowej Komendzie Uzupełnień Wrocław Miasto tytułował siebie podporucznikiem rezerwy, tak jakby nie został poinformowany o awansie na porucznika. Został zmobilizowany 13 września 1939 do 2 dywizjonu pociągów pancernych w Niepołomicach. 17 września w Sarnach, w trakcie poszukiwań własnego oddziału, został wcielony do baonu KOP „Sarny” i wyznaczony na stanowisko dowódcy plutonu[37]Józef Sobieski. [w:] Kolekcja akt żołnierzy zarejestrowanych w rejonowych komendach uzupełnień, sygn. II.56.10914 [on-line]. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2023-12-08]..
↑Piotr Szubarczyk, Zbrodnie sowieckie na obywatelach Rzeczypospolitej Polskiej 17.IX.1939-3.I.1944, w: W cieniu czerwonej gwiazdy. Zbrodnie sowieckie na Polakach (1917-1956), [bdw], s. 120.
Grzegorz Cwyl: Tynne 1939. Ożarów Mazowiecki: Wydawnictwo Bellona, 2024. ISBN 978-83-11-17527-3.
Marek Jabłonowski, Włodzimierz Jankowski, Bogusław Polak, Jerzy Prochwicz: O niepodległą i granice. Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Wybór dokumentów. Warszawa-Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku. Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, 2001. ISBN 8388067488.
Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część II. Przemiany organizacyjne i przygotowania wojenne KOP w 1939. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (150), s. 148-160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN0043-7182.
Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003. ISBN 83-88973-58-4.
Zbigniew Pruski: Bastion Polesie. Polskie fortyfikacje na Polesiu w latach 1920–1939. Przasnysz: Wydawnictwo „Forteca”, 2000. ISBN 83-914720-0-0.
Czesław Grzelak, Kresy w czerwieni, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2001
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
IwonaI.WiśniewskaIwonaI., KatarzynaK.PromińskaKatarzynaK., Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Brygada Korpusu Ochrony Pogranicza «Polesie»”, Szczecin: Archiwum Straży Granicznej, 2013.
Zarządzenie Korpusu Ochrony Pogranicza w sprawie reorganizacji baonu „Sarny” i utworzenia baonu „Małyńsk” – 1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.177/131)
