Na posiedzeniu Politycznego Komitetu Rady Ministrów, w dniach 21-22 sierpnia 1924, zapadła decyzja powołania Korpusu Wojskowej Straży Granicznej. 12 września 1924 Ministerstwo Spraw Wojskowych wydało rozkaz wykonawczy w sprawie utworzenia Korpusu Ochrony Pogranicza[2], a 17 września instrukcję określającą jego strukturę[3]. Jesienią 1927, w ramach czwartego etapu organizacji KOP, został sformowany 26 batalion odwodowy. Jednostką formującą był 44 pułk piechoty[4]. Batalion składał się z trzech kompanii piechoty, plutonu łączności i plutonu ckm. Etatowo liczył 22 oficerów. 164 podoficerów i 501 szeregowców[5]. Jednostka została podporządkowana dowódcy 1 Brygady Ochrony Pogranicza[6]. Dowództwo batalionu stacjonowało w Żytyniu Wielkim położonej na terenie ówczesnego województwa wołyńskiego w budynku prywatnym[7].
Dwa lata później jednostka została przemianowana na batalion KOP „Żytyń”.
Po przeprowadzonej reorganizacji „R.2” w 1932, batalion składał się z dowództwa batalionu, plutonu łączności, kompanii karabinów maszynowych i trzech kompanii strzeleckich[9].
W listopadzie 1936 batalion etatowo liczył 18 oficerów, 50 podoficerów, 12 nadterminowych i 487 żołnierzy służby zasadniczej[b].
Rozkazem dowódcy KOP z 23 lutego 1937 została zapoczątkowana pierwsza faza reorganizacji Korpusu Ochrony Pogranicza „R.3”[11]. Batalion otrzymał nowy etat. W 1937, po rozformowaniu Brygady KOP „Wołyń”, batalion wszedł w skład pułku KOP „Zdołbunów”. Był jednostką administracyjną dla dowództwa pułku KOP „Zdołbunów”, inspektora południowej grupy kawalerii KOP, placówki wywiadowczej KOP nr 8, posterunku żandarmerii przy pułku KOP „Zdołbunów”, posterunku żandarmerii KOP „Żytyń”, komendy rejonu pw KOP „Wołyń”[12].
Z dniem 15 maja 1939 pbatalion stał się oddziałem gospodarczym. Stanowisko kwatermistrza batalionu przemianowane zostało na stanowisko zastępcy dowódcy batalionu do spraw gospodarczych, płatnika na stanowisko oficera gospodarczego, zastępcy oficera materiałowego dla spraw uzbrojenia na zbrojmistrza, zastępcy oficera materiałowego dla spraw żywnościowych na oficera żywnościowego[13].
Batalion zmobilizowano w ramach mobilizacji częściowej zarządzonej 23 marca 1939[14] i przesunięto w rejon: Żywiec, Chabówka, Nowy Sącz[15]. Potem podporządkowano bezpośrednio dowódcy Armii „Kraków”. 10 lipca pododdział podporządkowany został dowódcy pododcinka „Sucha”, który w sierpniu przemianowany został w 2 Brygadę Górską. Formalnie jednostka wchodziła w skład 2 pułku KOP „Karpaty”, jako jego III batalion[c].
Walki batalionu
W kampanii wrześniowej walczył w składzie 2 Brygady Górskiej (Grupa Operacyjna „Jasło”, Armia "Karpaty"). Dowódcy batalionu podporządkowano:
Na granicy wschodniej batalion nie został odtworzony. Jego pozostałości wykorzystano do odtworzenia batalionów „Hoszcza” i "Ostróg".
Nad ranem 6 września batalion KOP „Żytyń” z batalionem ON „Limanowa” przybył do Grybowa, do odwodu dowódcy 2 BG lecz marsz wydłużono do Ropy. Na skutek strat bojowych i marszowych batalion ON „Limanowa” nie mógł być brany pod uwagę jako jednostka taktyczna.
8 września około godz. 6.00 batalion KOP „Żytyń” wraz z batalionem ON „Sanok” dotarł do Jasła, gdzie wszedł w skład pułku KOP „Karpaty I” jako III batalion[16]. Natomiast batalion ON „Sambor” odmaszerował w kierunku Krosna. Tego samego dnia batalion w składzie Pułku KOP „Karpaty I” walczył z niemieckim 136 pułkiem strzelców górskich (2 DG) o Jasło, a po wycofaniu z miasta, na otwartej przestrzeni, dostał się pod skoncentrowany ogień artylerii, od którego zginęło wielu żołnierzy, a około 40 zostało rannych. W Węglówce batalion stoczył potyczkę z niemieckimi kolarzami.
Rano 9 września batalion dołączył do 17 pułku piechoty[17]. O świcie 11 września, po całonocnym marszu, batalion przeszedł San pod Warą i zatrzymał się w Siedliskach. Następnego dnia o świcie batalion zbliżył się do Bobrownicy. W czasie walk o tę miejscowość rozbity został 17 Pułk Piechoty i walcząca wraz z nim 2 kompania „Sławsko” pułku KOP „Karpaty I”. Żołnierze batalionu KOP „Żytyń” maszerując w drobnych grupach dotarli 13 września do Przemyśla, gdzie mjr Kraszkiewicz otrzymał rozkaz przejścia do dyspozycji dowódcy 24 DP w rejon Husakowa. 14 września resztki batalionu wzięły udział w walce 24 DP pod Boratyczami. Wyróżnił się w niej kpt. Edmund Kwiatkowski prowadząc do kontrataku zbiorczą kompanię piechoty. Pozostałości batalionu weszły w skład zbiorczego pułku ppłk. Ziętkiewicza i wraz z nim 15 września dotarły do rejonu Nowosielicy, a następnego dnia do Bortiatyn (gmina Sądowa Wisznia). 17 września w Lasach Janowskich zbiorczy pułk walczył z Grupą „Utz” z 1 DG dowodzoną przez płk. Wilibalda Utz. 18 września zbiorczy pułk walczył pod Rzęsną Ruską.
Struktura organizacyjna
Struktura organizacyjna batalionu odwodowego w 1937[18]:
Dowództwo batalionu
trzy kompanie szkolne strzeleckie z drużyną gospodarczą i trzema plutonami po trzy drużyny
↑Zarządzenie szefa sztabu KOP ppłk. dypl. Franciszka Węgrzyna w sprawie używania w dowództwie KOP kryptonimów zamiast nazw jednostek KOP[1].
↑Wykaz stanów etatowych oficerów, podoficerów i żołnierzy KOP przesłanych przez ppłk. dypl. Franciszka Węgrzyna ze sztabu KOP do I oficera do zleceń GISZ płk. dypl. Kazimierza Glabisza[10].
↑W dziele Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, tom I Kampania wrześniowa 1939, cz. I, w tabeli XXIV - Wykaz oddziałów liniowych mobilizowanych przez KOP, batalion KOP „Żytyń” figuruje, jako III batalion pułku KOP „Karpaty II”.
↑Włodzimierz Kraszkiewicz, mjr piech., w KOP od 1938. Do mobilizacji dowódca baonu odwodowego KOP „Żytyń”. We wrześniu 1939 dowódca baonu odwodowego KOP „Żytyń” wchodzącego w skład 2 BGór.[22].
↑Stanisław Zawiła (ur. 1896), kpt. piech., w KOP od 1936. Do mobilizacji adiutant baonu odwodowego KOP „Żytyń”. We wrześniu 1939 na dotychczasowym stanowisku. Aresztowany w Równem w listopadzie 1939 przez władze sowieckie. Więziony w Łucku. Dalsze jego losy są nieznane[25]. Stanisław Zawiła urodził się 3 marca 1898. Mężczyzna o tym imieniu i nazwisku, syn Jana r. 1898 figuruje na Ukraińskiej Liście Katyńskiej[26].
↑Włodzimierz Wincenty Pałucki, kpt. piech., w KOP od 1936. Do mobilizacji dowódca 1 szkolnej kompanii strzeleckiej baonu odwodowego KOP „Żytyń”. We wrześniu 1939 dowódca 1 kompanii piechoty baonu odwodowego KOP „Żytyń” 2 BGór.[27].
↑Stanisław Edward Kuźnicki, kpt. piech., w KOP od 1938. Do mobilizacji dowódca 2 szkolnej kompanii strzeleckiej baonu odwodowego KOP „Żytyń”. We wrześniu 1939 dowódca 2 kompanii piechoty baonu odwodowego KOP „Żytyń” 2 BGór.[28].
↑Witold Olecki (1903-1940), kpt. piech., w KOP od 1934. Do mobilizacji dowódca 3 szkolnej kompanii strzeleckiej baonu odwodowego KOP „Żytyń”. We wrześniu 1939 dowódca 9 kompanii piechoty III batalionu piechoty 98. pp rez. 38. DP rez. Więzień obozu w Starobielsku. Zamordowany przez NKWD[29].
↑Edmund Kwiatkowski, kpt. piech., w KOP od 1935. Do mobilizacji dowódca kompanii ckm baonu odwodowego KOP „Żytyń”. We wrześniu 1939 dowódca kompanii broni towarzyszącej baonu odwodowego KOP „Żytyń” 2 BGór.[28].
↑Por. piech. Michał Klaczyński, w KOP od 1938. Do mobilizacji dowódca plutonu łączności baonu odwodowego KOP „Żytyń”. Przydział mobilizacyjny nieznany[30]. Michał Klaczyński s. Władysława i Stanisławy z Goińskich, ur. 29 września 1909 w Pińczowie. Zamordowany wiosną 1940 w Katyniu[31].
Jan Kiński, Helena Malanowska, Urszula Olech, Wacław Ryżewski, Janina Snitko-Rzeszut, Teresa Żach: Katyń. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Marek Tarczyński (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2000. ISBN 83-905590-7-2.
Jerzy Prochwicz, Andrzej Konstankiewicz, Jan Rutkiewicz: Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Barwa i Broń, 2003. ISBN 978-83-900217-9-9. OCLC864242470.
Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część I. Powstanie i przemiany organizacyjne KOP do 1939 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3 (149), s. 148-160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN0043-7182.
Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część II. Przemiany organizacyjne i przygotowania wojenne KOP w 1939. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (150), s. 148-160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN0043-7182.
Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003. ISBN 83-88973-58-4.
Ryszard Dalecki, Armia „Karpaty” w wojnie obronnej 1939 r., Krajowa Agencja Wydawnicza, Rzeszów 1989, wyd. II, ISBN 83-03-02830-8.
IwonaI.WiśniewskaIwonaI., KatarzynaK.PromińskaKatarzynaK., Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Brygada Korpusu Ochrony Pogranicza «Wołyń»”, Szczecin: Archiwum Straży Granicznej, 2013.
Piotr Zarzycki, Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny, Oficyna Wydawnicza „Ajaks” i Zarząd XII Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Pruszków 1995, ISBN 83-85621-87-3, s. 267.
Rozkaz wykonawczy Ldz. KOP 5200/tjn.Og.org./27 dowódcy Korpusu Ochrony Pogranicza w sprawie formowania 5-ciu batalionów KOP i 3-ch kompanii piechoty z 8 września 1926
Zarządzenie dowódcy Korpusu Ochrony Pogranicza R.142.R.2 w sprawie reorganizacji batalionów Korpusu Ochrony Pogranicza i Centralnej Szkoły Podoficerskiej („R.2”) nr L.dz.4160/Tjn.Og.Org/31 z 21 sierpnia 1931. (sygn.177/133.)
Zarządzenie dowódcy KOP w sprawie reorganizacji Korpusu Ochrony Pogranicza („R.3” I Faza) nr L.500/Tjn.Og.Org/37 z 23 lutego 1937. (sygn.177/132.)
Graficzny wykaz budynków zajmowanych przez oddziały 1 Brygady KOP nr L.dz.KOP 272/1.Br.Op.Wyszk. → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
