Wywiad Korpusu Ochrony Pogranicza – wywiad i kontrwywiad Korpusu Ochrony Pogranicza.
We wrześniu 1924 roku powołany został Korpus Ochrony Pogranicza. W etatach KOP przewidziano w etacie batalionu granicznego oficera wywiadowczego[1]. Pod koniec listopada 1924 podjęło prace mające na celu wypracowanie modelu służby wywiadowczej KOP. Utworzono samodzielny referat informacyjny dysponujący dwoma etatami[2]. 3 lutego 1925 roku minister spraw wewnętrznych Cyryl Ratajski zatwierdził projekt organizacji służby wywiadowczej KOP. Organizacja wywiadu KOP składała się referatu wywiadowczego przy sztabie KOP oraz oficerów wywiadowczych przy sztabach brygad i dowództwach baonów KOP[3]. Pion wywiadowczy KOP miał spełniać przede wszystkim funkcję usługową i pomocniczą wobec Oddziału II Sztabu Generalnego WP[4]. Prowadził on na Kresach Wschodnich wywiad przeciwdywersyjny oraz kontrwywiad i wywiad płytki zagraniczny. Z uwagi na zakres zadań i obszar działania dochodziło często do sporów kompetencyjnych pomiędzy oficerami wywiadu KOP a oficerami II Oddziału SG[5].
W kwietniu 1926 roku oddział II Sztabu Generalnego skierował do pracy w batalionach i brygadach KOP dodatkowo po jednym oficerze wywiadowczym. Koordynowali oni działania oficerów wywiadowczych KOP z działaniami ekspozytur Oddziału II[6].
W lipcu 1927 roku dokonano reorganizacji wywiadu KOP. Na czele wywiadu KOP stał Samodzielny Referat Informacyjno-Wywiadowczy kierowany przez mjr. Jana II Laskowskiego, któremu podporządkowano referaty wywiadowcze brygad oraz oficerów wywiadowczych półbrygad i baonów KOP. Oficerowie wywiadu KOP, mimo pozostawania w strukturach KOP, pod względem merytorycznym podlegali szefowi Oddziału II Szt. Gł. Stan osobowy służby informacyjno-wywiadowczej KOP po reorganizacji wynosił 90 ludzi, w tym 46 oficerów, 34 podoficerów zawodowych i 10 funkcjonariuszy państwowych. Formalnie taka organizacja wywiadu KOP została przyjęta jako stała 7 lutego 1928 roku[7]
15 lipca 1929 roku została wprowadzona nowa organizacja służby wywiadowczej w KOP. Od tej pory składał się z samodzielnego referatu wywiadowczego przy dowództwie KOP obejmującego referat studiów i ewidencji oraz referat przemytu i ochrony tajemnicy wojskowej; referentów informacyjnych dowódców brygad oraz pułku „Wołożyn”, oficerów informacyjnych 3, 11, 12, 14, 19 i 23 batalionów KOP i dziewięciu placówek wywiadowczych[8]. Placówki podlegały dowódcom brygad z wyjątkiem placówek nr 3. ,4., i 9. Te ostatnie podlegały właściwym dowódcom pułków[9][10]. Pod względem pracy na terenie zewnętrznym placówki 1-6 podlegały pod kierownika ekspozytury Oddziału II Szt. Gen. nr I Wilno, od 7 do 9 pod kierownika ekspozytury Oddziału II Szt. Gen. nr V Lwów[9][10]. Pod względem pracy wywiadowczej placówki 1-4 podlegały kierownikowi samodzielnego referatu informacyjnego DOK III Grodno, placówki 5 i 6 kierownikowi referatu DOK IX Brześć, a placówka nr 9 - DOK VI Lwów[9][10].
W lutym 1930 wydano w liczbie 60 egzemplarzy opracowanie L.dz. KOP 637/Tjn./Wyw. Dane dyslokacyjno-porównawcze jednostek KOP z Sowiecką Strażą Graniczną[11].
W 1931 roku kontynuowano restrukturyzacje. 17 stycznia dokonano przeformowania Samodzielnego Referatu Wywiadowczego w Oddział Służby Granicznej, na którego czele z dniem 15 lutego 1931 stanął mjr dypl. Tadeusz Antoni Skinder. W listopadzie utworzono placówkę wywiadowczą nr 10 w Tarnopolu, a w grudniu placówkę wywiadowczą nr 11 w Wołożynie. W styczniu 1933 utworzono placówkę wywiadowczą nr 12 Słobódka[12].
W listopadzie 1931 roku zniesiono oficerów informacyjnych dowódców brygad[a] i pułków KOP. Ich funkcje przejęli II oficerowie brygad[b]. Etaty placówek wywiadowczych nr 3., 4., 7., i 9. zwiększono o etat kapitana - zastępcy dowódcy placówki[13].
W 1933 roku dokonano kolejnej reorganizacji. Zwierzchnictwo nad całym wywiadem płytkim na kierunku wschodnim objęło Szefostwo Wywiadu KOP[5]. Podlegały mu ekspozytury Oddziału II Sztabu Głównego nr 1 w Wilnie i nr 5 we Lwowie, placówki wywiadowcze KOP i oficerowie eksponowani placówek wywiadowczych KOP[14]. Oddział II SG zachował jedynie kontrolę nad wykonywaniem zadań wywiadowczych. Szefostwo Wywiadu KOP stało się centralą wywiadowczą na wschodnich rubieżach RP[5]. Było ono częścią składową centrali Oddziału II na prawach wydziału[15].
Zakres pracy wywiadu KOP obejmował wywiad płytki i kontrwywiad zaczepny na Litwie oraz na obszarze Białoruskiego i Ukraińskiego Okręgu Wojskowego ZSRR. KOP przejął również kontrwywiad w pasie granicznym. Obejmował on: organizację sieci specjalnych, przygotowanie dossier wywiadowczych dla jednostek osłonowych, ochronę tajemnicy w dowództwie i jednostkach KOP, współpracę z jednostkami w ochronie granic, zwalczanie przemytnictwa i przestępstw skarbowo-celnych[14].
W październiku 1934 zlikwidowano placówkę wywiadowczą KOP nr 12 „Słobódka”[16]. W 1935 roku utworzono stanowisko II zastępcy szefa wywiadu KOP. Jego zadaniem była organizacja sieci wywiadowczej w terenie. Został nim kpt. piech. Mateusz Olgierd Buhar[17]. W strukturze kontrwywiadowczej zlikwidowano stanowiska oficerów placówek wywiadowczych i zastąpiono ich „rezydentami”[18].
W terminie do 30 września 1936 roku zlikwidowano placówkę wywiadowczą KOP „Iwieniec” oraz zmieniono m.p. placówki nr 4 z Wilejki na Mołodeczno[18]. Teren likwidowanej placówki nr 11 przejęły sąsiednie placówki. Placówka nr 4 „Wilejka” przejęła z powiatu mołodeckiego gminy Raków i Gródek oraz cały powiat wołożyński. Placówka nr 5 „Stołpce” przejęła gminy Rubieżewice, Naliborki i Derewna powiatu stołpeckiego. Nowe rozgraniczenie pomiędzy placówkami 4 i 5 stanowiła granica powiatów Wołożyn i Stołpce. Placówka nr 3 „Głębokie” przejęła od placówki nr 4 gminę Dokszyce i Parafianów powiatu dziśnieńskiego oraz gminy Słoboda, Miadzioł i Kobylnik powiatu postawskiego. Rozgraniczenie pomiędzy placówkami nr 3 „Głebokie” i nr 4 „Wilejka” stanowiła północna granica powiatu Wilejka[19] .
Z dniem 1 grudnia 1936 roku placówka wywiadowcza KOP nr 6 przejęła od placówki wywiadowczej KOP nr 7 teren gminy Wysock i Berezów powiatu stolińskiego, a placówka wywiadowcza KOP nr 8 przejęła od placówki wywiadowczej KOP nr 10 teren powiatu krzemienieckiego[20][c].
W tym czasie stan etatowy wywiadu KOP wynosił 49 oficerów i 133 podoficerów zawodowych[18].
Od 1938 roku obszar działania wywiadu KOP powiększony został o Ruś Zakarpacką i Słowację[15].
W związku z planowanym przejęciem przez KOP od Straży Granicznej ochrony granicy od przełęczy Użockiej do styku granic polsko-rumuńsko-czechosłowackiej[21], w grudniu 1938 roku została utworzona placówka wywiadowcza nr 11 w Stryju[22]. Placówka podlegała szefowi Ekspozytury Nr 5 Oddziału II Sztabu Głównego we Lwowie[23].
W kwietniu 1939 roku wprowadzono zmiany w zasadach organizacji sieci agenturalnych na wypadek wojny[24]. Szefostwo Wywiadu KOP zostało zobowiązane do przygotowania operacyjnej sieci wywiadowczej na wschodzie z pominięciem ekspozytur Oddziału II: nr 1 w Wilnie i nr 5 we Lwowie[24]. Powyższe prace miał prowadzić Wydział „Z” Szefostwa Wywiadu KOP. Wywiad KOP przejął kierownictwo prac mobilizacyjnych sieci operacyjnej w głębi ZSRR, a z chwilą wybuchu wojny kierownictwo nad siecią operacyjną miały przejąć oddziały II sztabów armii[25]. Jako że Oddział III Operacyjny Szt. Gł. nie przekazał kierownictwu KOP danych dotyczących organizacji wojsk własnych przewidzianych do działań na kierunku wschodnim, Szefostwo Wywiadu KOP przyjęło, że przeciw ZSRR prowadziło będzie działania pięć polskich armii. Podzielono zatem jedynie hipotetycznie teren na pięć odcinków i obsadzono je oficerami rezerwy. Mieli oni wejść do sztabów armii jako oficerowie wywiadowczy[24].
Z dniem 20 maja 1939 roku została zorganizowana placówka wywiadowcza nr 12 w Sanoku pod kierownictwem kapitana Józefa Robaka, której zadaniem było prowadzenie wywiadu ofensywnego na terenie Słowacji. 10 lipca 1939 roku placówka została przeniesiona do Jasła. Na podstawie rozkazu Szefostwa Wywiadu KOP z 26 sierpnia 1939 roku została utworzona placówka wywiadowcza „Sanok” (nr 13). Kierownikiem placówki został kapitan Zygmunt Kosior. Obie placówki podporządkowano szefowi Oddziału II Sztabu Armii „Karpaty”[26][d][e].
Około północy 5 września 1939 roku z Warszawy do Pińska wyjechała kolumna samochodowa Szefostwa Wywiadu KOP, a następnego dnia o godz. 8.00 pociąg ewakuacyjny z pozostałą częścią Szefostwa. Przed wyjazdem z Warszawy spalono gros akt. 6 września w Łunińcu rozpoczął pracę ośrodek łączności wywiadu KOP. 8 września w Pińsku rozpoczęła pracę placówka kontrwywiadowcza zorganizowana z personelu Szefostwa Wywiadu KOP[29].
Struktura organizacyjna służby wywiadowczej w 1925[30]:
Struktura organizacyjna i obsada służby wywiadowczej w 1929[31][32][33][f]:
Ponadto etat przewidywał "siły pomocnicze":
Struktura organizacyjna służby wywiadowczej w 1933[41]:
Struktura organizacyjna służby wywiadowczej w 1939[23]: