PROFILBARU.COM

Graniczne placówki kontrolne (GPK) – pododdziały Wojsk Ochrony Pogranicza/Straży Granicznej (w SG graniczne jednostki organizacyjne) wykonujące kontrolę graniczną osób, towarów i środków transportu bezpośrednio w przejściach granicznych oraz kontrolę bezpieczeństwa w komunikacji lotniczej na terenie portów lotniczych (GPK SG).

Zadaniem GPK było kontrolowanie dokumentów upoważniających do przekraczania granicy, również kontrola celna obrotu towarowego z zagranicą. Ze względu na rodzaj przejścia granicznego rozróżnia się GPK drogowe, kolejowe, lotnicze, morskie i rzeczne^[1]. Występowały w strukturach Straży Granicznej do roku 2005^[2].

Przejściowe punkty kontrole

Od października 1945 roku^[a], w ramach tworzących się Wojsk Ochrony Pogranicza tworzono przejściowe punkty kontrolne (PPK). Ze względu na nasilenie ruchu granicznego podzielono je na trzy kategorie:

PPK kat. I – etat nr 8/10 liczył 33 żołnierzy i 3 pracowników cywilnych
PPK kat. II – etat nr 8/11 liczył 17 żołnierzy i 2 pracowników cywilnych
PPK kat. III – etat nr 8/12 liczył 10 żołnierzy i 1 pracownika cywilnego

We wrześniu 1946 roku dokonano reorganizacji przejściowych punktów kontrolnych. Skorygowano ich dyslokację i utworzono 3 kategorie przejściowych punktów kontrolnych drogowych i kolejowych (A, B, C), utrzymano nadal przejściowy punkt kontrolny na Okęciu oraz utworzono dodatkowo PPK morskie w Gdyni, Gdańsku i Szczecinie. Po reorganizacji istniało nadal 51 przejściowych punktów kontrolnych^[3].

W początkach roku 1947 dokonano kolejnych zmian. Na granicy południowej uruchomiono 16 etatowych przejściowych punktów kontrolnych małego ruchu granicznego (PPK MRG). Związane to było z problemami wynikającymi z posiadania ziemi uprawnej przez Polaków i Czechosłowaków po obu stronach granicy. Do końca 1948 roku ich liczbę powiększono do 19^[4]. Reorganizacją objęto także inne PPK. Wprowadzono kategorię D przejściowych punktów kontrolnych o stanie osobowym 13 wojskowych i 1 pracownik cywilny. Po reorganizacji czynnych było w sumie 50 PPK, w tym 1 lotniczy, 2 rzeczne i 3 morskie^[5].

W 1947 roku przejściowe punkty kontrolne (PPK) przyjęły nazwę granicznych placówek kontrolnych (GPK)^[5].

Wykaz przejściowych punktów kontrolnych w 1945

Granica zachodnia

PPK Szczecin – portowy (III kategoria)
PPK Szczecin – drogowy (III kategoria)
PPK Kostrzyn – drogowy (III kategoria) nr 7
PPK Kostrzyn – kolejowy nr 8
PPK Słubice – drogowy (I kategoria) nr 6
PPK Słubice – drogowy (III kategoria) nr 7
PPK Gubin – kolejowy (III kategoria) nr 4
PPK Gubin – drogowy (III kategoria) nr 5
PPK Tuplice – drogowy (III kategoria)
PPK Zgorzelcice – drogowy (III kategoria)

Granica wschodnia

PPK Olszenica – drogowy
PPK Medyka – kolejowy (II kategoria)
PPK Lubycza – drogowy (III kategoria)
PPK Włodawa – kolejowy (III kategoria)
PPK Terespol – kolejowy (I kategoria)
PPK Terespol – drogowy (III kategoria)
PPK Czeremcha – drogowy (III kategoria)
PPK Białowieża – drogowy (III kategoria)
PPK Bobrowniki – drogowy (III kategoria)
PPK Kuźnica Białostocka – kolejowy (I kategoria)
PPK Lipszczany – drogowy (III kategoria)
PPK Worubie – drogowy
PPK Siółko – drogowy

Lotniska

PPK Warszawa – lotnisko

Granica południowa

PPK Jacobsthal – drogowy (III kategoria)
PPK Jacobsthal – kolejowy (III kategoria)
PPK Kudowa – kolejowy (II kategoria)
PPK Międzylesie – drogowy (III kategoria)
PPK Otmuchów – drogowy (III kategoria)
PPK Głuchołazy – kolejowy (III kategoria)
PPK Głubczyce – kolejowy (III kategoria)
PPK Pilszcz – kolejowy (III kategoria)
PPK Krzanowice – kolejowy (III kategoria)
PPK Rudyszwałd – kolejowy (III kategoria)
PPK Zebrzydowice – kolejowy (I kategoria)
PPK Cieszyn – drogowy (III kategoria)
PPK Zwardoń – drogowy (III kategoria)
PPK Zwardoń – kolejowy (III kategoria)
PPK Jabłonka – kolejowy (III kategoria)
PPK Jaworzyna – drogowy (III kategoria)
PPK Kępna – drogowy (III kategoria)
PPK Radoszyce – drogowy (III kategoria)
PPK Łupków – kolejowy (III kategoria)

Granica północna

PPK Szypliszki – drogowy (III kategoria)
PPK Gołdap – drogowy (III kategoria)
PPK Gdańsk – portowy (I kategoria)
PPK Gdynia – portowy (II kategoria)
PPK Kołobrzeg – portowy (II kategoria)

Graniczne placówki kontrolne

W 1947 roku przemianowano przejściowe punkty kontrolne na graniczne placówki kontrolne.

W 1949 roku zorganizowano na wybrzeżu Bałtyku placówki kontroli ruchu rybackiego Łeba, Kuźnica Jastarnia, Obłuże-Oksywie, Górki Zachodnie, Sypiewo (Mikoszewo) według kategorii A o stanie 15 wojskowych, oraz PKRR Dąbki Karwia, Jastrzębia Góra, Piaśnica, Chałupy, Swarzewo, Puck, Osłonino, Rewa, Mechelinki, Orłowo, Sopot, Jelitkowo, Stegna, Krynica Morska i Wierzchucino kategorii B o stanie osobowym 7 wojskowych^[b]. Powołano też nieetatowe PKRR Ostrowo i Chłapowo^[6].

W 1951 roku w portach Gdańska, Gdyni i Szczecina powołano bataliony portowe, a w pozostałych – morskie graniczne placówki kontrolne (MGPK). Uruchomiono też nowe kolejowe GPK w Łupkowie oraz Krościenku^[7].

W kwietniu 1954 roku na granicy zaangażowane były 47 graniczne placówki kontrolne, 44 placówki kontroli ruchu rybackiego (PK RR) oraz 13 przejściowych punktów kontroli małego ruchu granicznego (PPK MRG)^[8].

W latach 1965–1971 graniczne placówki kontrolne podporządkowane były Komendom Wojewódzkim Milicji Obywatelskiej^[9].

W 1991 roku formująca się Straż Graniczna przejęła Graniczne Placówki Kontrolne WOP. Od 15 października 2002 roku do nazw granicznych placówek kontrolnych dodawano litery SG^[10].

Istniały one w strukturach SG do dnia 23 sierpnia 2005 roku. Z dniem 24 sierpnia 2005 roku w ramach przygotowań struktur formacji do wejścia do strefy Schengen zreorganizowano najniższe szczeble organizacyjne: w miejsce dotychczasowych GPK-ów i strażnic utworzono placówki Straży Granicznej, w zakresie których pozostawała zarówno tzw. „granica zielona”, jak również przejścia graniczne^[11].

Struktura organizacyjna GPK

Struktura GPK w latach 60. XX w.^[c]

Dowódca GPK

zastępca dowódcy do spraw zwiadu
starszy kontroler
kontroler (2)
szef GPK
maszynistka-rewidentka
pluton piechoty
- trzy drużyny piechoty

Razem: 40 żołnierzy i jeden pracownik cywilny

Graniczne placówki kontrolne OP w 1948

graniczne placówki kontrolne 6 Brygady OP:

Graniczna Placówka Kontrolna nr 63 „Zawistów” (kolejowo-drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 61 „Turów” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 59 „Jakuszec” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 1 „Zgorzelec” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 2 „Kaławsk” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 3 „Kleinbademeissel” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 4 „Tuplice” (kolejowa)

graniczne placówki kontrolne 10 Brygady OP:

Graniczna Placówka Kontrolna nr 5 „Gubin” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 6 „Krosno Odrzańskie” (rzeczna)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 7 „Rypin” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 8 „Słubice” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 9 „Kostrzyn” (rzeczna nad Wartą)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 10 „Kostrzyn” (kolejowo-drogowa)

graniczne placówki kontrolne 8 Brygady OP:

Graniczna Placówka Kontrolna nr 11 „Gryfin” (rzeczna)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 12 „Kołbaczewo” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 13 „Gumieńce” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 14 „Szczecin” (morska)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 15 „Nowe Linki” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 17 „Świnoujście” (morska)

graniczne placówki kontrolne 12 Brygady OP:

Graniczna Placówka Kontrolna nr 18 „Kołobrzeg” (morska)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 19 „Darłowo” (morska)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 20 „Ustka” (morska)

graniczne placówki kontrolne 4 Brygady OP:

Graniczna Placówka Kontrolna nr 21 „Gdynia” (morska)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 22 „Gdańsk” (morska)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 23 „Gdańsk-Wrzeszcz” (lotniskowa)

graniczne placówki kontrolne 7 Brygady OP:

Graniczna Placówka Kontrolna nr 25 „Braniewo” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 26 „Bartoszyce” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 27 „Korsze” (kolejowa)

graniczne placówki kontrolne 11 Brygady OP:

Graniczna Placówka Kontrolna nr 28 „Kuźnica” (kolejowo-drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 29 „Krynki” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 30 „Narewka” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 31 „Czeremcha” (kolejowa)

graniczne placówki kontrolne 13 Brygady OP:

Graniczna Placówka Kontrolna nr 28 „Terespol” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 29 „Terespol” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 30 „Dorohusk” (kolejowo-drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 31 „Lubycza” (kolejowo-drogowa)

graniczne placówki kontrolne 15 Brygady OP:

Graniczna Placówka Kontrolna nr 37 „Medyka” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 38 „Przemyśl” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 39 „Olszanica” (kolejowa)

graniczne placówki kontrolne 41 batalionu WOP:

Graniczna Placówka Kontrolna nr 40 „Łupków” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 41 „Radoszyce” (drogowa)

graniczne placówki kontrolne 19 Brygady OP:

Graniczna Placówka Kontrolna nr 62 „Muszyna” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 42 „Chyżne” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 43 „Łysa Polana” (kolejowa)

graniczne placówki kontrolne 21 Brygady OP:

Graniczna Placówka Kontrolna nr 44 „Cieszyn” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 45 „Cieszyn” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 46 „Zebrzydowice” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 47 „Chałupki” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 48 „Chałupki” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 49 „Krzenowice” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 50 „Owsiszcze” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 51 „Pietrowice” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 52 „Głuchołazy” (kolejowa)

graniczne placówki kontrolne 23 Brygady OP:

Graniczna Placówka Kontrolna nr 53 „Międzylesie” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 54 „Międzylesie” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 55 „Kudowa” (drogowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 56 „Mirowsk” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 57 „Lubawsk” (kolejowa)
Graniczna Placówka Kontrolna nr 58 „Lubawa” (drogowa)

Wykaz placówek kontroli małego ruchu granicznego w 1948

W 1948 roku zorganizowano PK MRG w 10. i 9 O WOP^[12]

Uwagi

↑ Rozkaz nr 0304/Org. ND WP z 28.10.1945 roku nakazywał sformowanie 51 przejściowych punktów kontrolnych.
↑ Rozkaz organizacyjny głównego inspektora OP nr 061 z 12 06.1949 roku → Historia KBWOP ↓, s. 53.
↑ Na przykładzie GPK Gubin.

Przypisy

↑ Marian Laprus (red.): Leksykon wiedzy wojskowej. s. 132.
↑ Dz.U. z 2005 r. nr 90, poz. 757 Ustawa z dnia 22 kwietnia 2005 o zmianie Ustawy o Straży Granicznej oraz niektórych innych ustaw ujednolicała struktury formacji. W miejsce dotychczasowych strażnic i GPK-ów (istniały do dnia 23 sierpnia 2005) wprowadzono z dniem 24 sierpnia 2005 placówki Straży Granicznej.
↑ Grzegorz Zaremba; Przyczyny reorganizacji WOP w latach 1946–1948, s. 99.
↑ Dominiczak 1985 ↓, s. 63.
↑ ^a ^b Grzegorz Zaremba; Przyczyny reorganizacji WOP w latach 1946–1948, s. 100.
↑ Historia KBWOP ↓, s. 54.
↑ Goryński 2000 ↓, s. 45.
↑ Goryński 2000 ↓, s. 47.
↑ Jackiewicz 1998 ↓, s. 22–23.
↑ Potocka i Kowalski 2011 ↓, s. 16.
↑ Dz.U. z 2005 r. nr 90, poz. 757 Ustawa z dnia 22 kwietnia 2005 roku o zmianie ustawy o Straży Granicznej oraz niektórych innych ustaw.
↑ Ławski 1974 ↓, s. 261.

Bibliografia

Henryk Dominiczak: Zarys historii Wojsk Ochrony Pogranicza 1945–1985. Warszawa: Wojskowa Drukarnia w Łodzi, 1985.
Marian Laprus (red.): Leksykon wiedzy wojskowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979. ISBN 83-11-06229-3.
Zenon Jackiewicz: Wojska Ochrony Pogranicza (1945-1991). Krótki informator historyczny. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej, 1998. ISBN 83-909304-3-9.
Jan Ławski: Ochrona granic Polski Ludowej 1945–1948. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowe, 1974.
Luiza Potocka, Grzegorz Kowalski: Lubuski i Nadodrzański Oddział Straży Granicznej w Krośnie Odrzańskim. W: Leszek Elas [patronat]: Straż Graniczna w dwudziestoleciu 1991-2011. Materiały poseminaryjne – Tom II. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej im. Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, 2011. ISBN 978-83-909484-4-7.
Grzegorz Zaremba; Przyczyny reorganizacji WOP w latach 1946–1948, Biuletyn Centralnego Ośrodka Szkolenia nr 3/08, Koszalin 2008.
Grzegorz Goryński. Rola, miejsce i zadania Wojsk Ochrony Pogranicza w strukturze Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (1949-1954) i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (1955-1965), cz. II. „Problemy Ochrony Granic”. 12, s. 43–68, 2000. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej.
Archiwum Straży Granicznej, Zespół DWOP, sygn. 2825/1. Rejestr główny jednostek Wojsk Ochrony Pogranicza.
ASGr.Historia Kaszubskiej Brygady Wojsk Ochrony Pogranicza. Gdańsk 1965.