Ήταν η πρώτη μεγάλη μάχη στην οποία έλαβε μέρος ο Νικηταράς, στην οποία ήταν και ο μεγάλος πρωταγωνιστής, αρχίζοντας να χτίζει το μετέπειτα μύθο του.
Μια άλλη ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης μάχης είναι ότι πρόκειται για την πρώτη[1] -και μία από τις λίγες-[εκκρεμεί παραπομπή] μάχες της Επανάστασης η οποία διεξήχθη μέσα σε οικισμό και όχι στην ύπαιθρο. Μάλιστα, στα Δολιανά διασώζονται ακόμα και σήμερα τα περισσότερα από τα 13 πετρόκτιστα σπίτια στα οποία οχυρώθηκαν οι Έλληνες αγωνιστές, μαζί και αυτό στο οποίο ταμπουρώθηκε ο ίδιος ο Νικηταράς, το οποίο σήμερα είναι διατηρητέο κτήριο και λειτουργεί ως μουσείο.
Το σχέδιο των Οθωμανών
Στις 12-13 Μαΐου 1821, οι Οθωμανοί πολιορκημένοι της Τριπολιτσάς, υπό τον κεχαγιάμπεη του Χουρσίτ Πασά, προσπάθησαν να εισβάλουν στη Μεσσηνία από το δρόμο της Μεγαλόπολης. Ηττήθηκαν όμως στη μάχη του Βαλτετσίου. Για να διαλύσει τη δυσαρέσκεια που ξέσπασε μεταξύ των πολιορκημένων μετά από αυτή την αποτυχία, ο κεχαγιάμπεης αποφάσισε να επιτεθεί εναντίον του ελληνικού στρατοπέδου στα Βέρβενα.[2] Αυτό το στρατόπεδο υπολόγιζε πως θα το διέλυε πιο εύκολα, καθώς ήταν το πιο απομονωμένο από αυτά που συνιστούσαν τον πολιορκητικό κλοιό γύρω από την Τριπολιτσά. Στη συνέχεια, μέσω Μυστρά, θα εισέβαλλε στη Μεσσηνία, καταπνίγοντας την Επανάσταση. Ακόμη κι αν το αυτό το τελευταίο δεν ήταν δυνατό, η διάλυση του στρατοπέδου θα άφηνε ανοιχτό το δρόμο προς το Άργος και την Κόρινθο, από όπου θα κατέφθαναν οθωμανικές ενισχύσεις από την ανατολική Στερεά Ελλάδα.[3]
Η μάχη
Το εκκλησάκι του Αϊ-Γιάννη, λίγο έξω από τα Δολιανά. Εδώ διανυκτέρευσε ο Νικηταράς με τους άντρες του πριν την ημέρα της μάχης.Αναμνηστική πλάκα στο ξωκλήσι του Αϊ-Γιάννη.
Στις 17 Μαΐου και κατόπιν εντολής του θείου του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ο Νικηταράς μετέβη στα Δολιανά με εκατό άντρες, πενήντα από το στρατόπεδο του Χρυσοβιτσίου και πενήντα από το στρατόπεδο του Βαλτετσίου[εκκρεμεί παραπομπή]. Σκοπό είχε να περιμένει να ενσωματωθούν στο ασκέρι του πενήντα επιπλέον άντρες από το στρατόπεδο των Βερβένων, με τελική κατεύθυνση το Άργος και το Ναύπλιο για να πάρει πολεμικές προμήθειες, αλλά και προς ενίσχυση των Μπουμπουλίνας, Τσώκρη και Σταϊκόπουλου, κατόπιν αιτήματος των τελευταίων προς τον Κολοκοτρώνη για αποστολή βοήθειας και ενός αρχηγού[εκκρεμεί παραπομπή]. Όμως κατά το εσπερινό φαγοπότι που έλαβε χώρα στον οικισμό των Δολιανών, ο αδερφός του Νικηταρά, Νικόλαος, ορέχτηκε μια ντόπια ονόματι Ελισάβετ. Αποτέλεσμα αυτού ήταν να δημιουργηθεί παρεξήγηση με τους χωρικούς και το ασκέρι του να εκδιωχθεί από το χωριό κακήν κακώς, αναγκαζόμενο να διανυκτερεύσει στο ξωκλήσι του Αϊ-Γιάννη, λίγο έξω από το χωριό.[4]
Στις 18 Μαΐου τα ξημερώματα, ισχυρή οθωμανική δύναμη (4.000 άνδρες και κανόνια, κατά τον Σπ. Τρικούπη) υπό τον Κεχαγιάμπεη, βγήκε από την Τριπολιτσά, με στόχο τη διάλυση του ελληνικού στρατοπέδου στα Βέρβενα. Όταν έφτασε στις Ρίζες, ο Κεχαγιάμπεης χώρισε τη δύναμή του σε τρεις φάλαγγες. Η μία κίνησε για τα Δολιανά, έχοντας απώτερο στόχο να πλαγιοκοπήσει το στρατόπεδο των Βερβένων από τα νοτιοανατολικά. Η άλλη στράφηκε στα Βέρβενα και μία τρίτη μικρότερη, αποτελούμενη κυρίως από ιππικό, κατευθύνθηκε προς το διπλανό μικρό οικισμό Δραγούνι.
Η απόκριση του Νικηταρά προς τον αδερφό του Νικόλαο, όταν ενημερώθηκε από τους Δολιανίτες για την επίθεση των Οθωμανών κατά του χωριού.
Οι Δολιανίτες, αντιλαμβανόμενοι την εχθρική προέλαση, προσέτρεξαν στον Νικηταρά για να τον ενημερώσουν και να του ζητήσουν να γυρίσει στο χωριό για να το υπερασπιστεί μαζί τους. Ο αδερφός του, χολωμένος από τα γεγονότα της προηγούμενης νύχτας, ήταν αντίθετος στο να υπερασπιστούν τους ντόπιους. Όμως ο Νικηταράς ήταν ανένδοτος. Έτρεξε πίσω με τους ενόπλους του και οχυρώθηκε στα σπίτια του χωριού. Το αρχηγείο του Κεχαγιάμπεη στήθηκε στην εκκλησία του Αϊ-Γιώργη.[5] Στο Δραγούνι, οι Οθωμανοί ιππείς εξολόθρευσαν με σχετική ευκολία τη μικρή ηρωική ομάδα των Ελλήνων αγωνιστών υπό τον ΑγιαννίτηΓεωργάκη Διγενή[6] και στράφηκαν και αυτοί προς τα Δολιανά.
Η εκκλησία του Αϊ-Γιώργη, στην οποία οχυρώθηκε ο Κεχαγιάμπεης. Στο βάθος η «Τριπολιτσά», από όπου ξεκίνησε με τα στρατεύματά του.Προτομή του Νικηταρά στο ρέμα του Τσάκωνα, εκεί όπου διαδραματίστηκε η Μάχη.
Τότε ξέσπασε μάχη κατά την οποία οι Έλληνες κατάφεραν, αν και κατά πολύ λιγότεροι, να σταματήσουν την προέλαση των Οθωμανών, προκαλώντας τους μεγάλες απώλειες, σε μία μάχη που διήρκεσε όλη την ημέρα. Στο μεταξύ, ξεκίνησαν προς τα Δολιανά ελληνικές ενισχύσεις από το στρατόπεδο Βερβένων, αλλά αναγκάστηκαν να γυρίσουν πίσω και να οχυρωθούν στο εκεί στρατόπεδο, όπου προέβαλαν αποτελεσματική αντίσταση στους Οθωμανούς. Κατόπιν, τους κυνήγησαν έως τα Δολιανά όπου, μαζί με τους άνδρες του Νικηταρά, συνέχισαν την καταδίωξη ολόκληρης της οθωμανικής δύναμης.[7] Οι Οθωμανοί τράπηκαν σε φυγή και κλείστηκαν στην Τριπολιτσά, αφήνοντας εβδομήντα νεκρούς, δύο κανόνια και τρεις σημαίες[εκκρεμεί παραπομπή]. Ήταν σε αυτή τη μάχη που ο Νικηταράς κέρδισε το προσωνύμιο «Τουρκοφάγος», που θα τον ακολουθούσε σε όλη του τη ζωή.[7]
Μετά τη μάχη, ο Νικηταράς με τους άντρες του συνέχισε την πορεία του προς το Άργος[εκκρεμεί παραπομπή].
Η σημασία της μάχης
«Η μάχη αυτή είναι πολύ σημαντική, διότι προτού είχε γίνει η μάχη του Βαλτετσίου και έπειτα από αυτάς τας μάχας έλαβαν οι 'Ελληνες τόλμην μεγάλην να μη φοβούνται πλέον τους Τούρκους, και άρχισαν να ερωτούν πού είναι οι Τούρκοι, όχι σαν πρώτα ότε έλεγαν, έρχονται οι Τούρκοι και έφευγαν. Πολλές φορές εκυνήγησαν τα Ελληνικά στρατεύματα και πολλές καπόταις* έχασαν οι Έλληνες στρατιώται έως να συνηθίσουν να παίρνουν των Τούρκων τας καπόταις.»
Φώτιος Χρυσανθόπουλος (Φωτάκος) - Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, σελ. 76-77.[8] * καπότα = χοντρή κάπα με κουκούλα
Η μάχη στα Δολιανά και στα Βέρβενα, μαζί με τη μάχη του Βαλτετσίου λίγες ημέρες νωρίτερα, ήταν αυτές που άνοιξαν το δρόμο για την άλωση της Τριπολιτσάς. Η νικηφόρα έκβασή της τόνωσε σε μεγάλο βαθμό το ηθικό των επαναστατών, καθώς ματαίωσε τη διάλυση του στρατοπέδου στα Βέρβενα και παράλληλα έδωσε την ευκαιρία στους Έλληνες να προωθήσουν τα στρατόπεδά τους ακόμα πιο κοντά στην Τρίπολη, σε θέσεις όπως τα κάστρα της Ζαράκοβας·[9] δύο πύργων στις δίδυμες κορυφές υψώματος στη δυτική πλευρά του Μαινάλου, στην περιοχή Τρίκορφα.[7] Η 12η Μαΐου μάλιστα αποτέλεσε την τελευταία φορά που ο οθωμανικός στρατός επιχείρησε οργανωμένη έξοδο από την Τρίπολη, αφού λίγες εβδομάδες αργότερα, από τις αρχές Ιουνίου του 1821, άρχισε η πολιορκία της και εν τέλει η άλωσή της στις 23 Σεπτεμβρίου του 1821. Κατά συνέπεια, η μάχη των Δολιανών ήταν αυτή που ουσιαστικά έδωσε τη χαριστική βολή στα μέχρι τότε σχέδια και προσπάθειες των Οθωμανών να βρουν διέξοδο από αυτή προς την υπόλοιπη Πελοπόννησο, αποκλείοντας έτσι και οποιαδήποτε πιθανότητα να μπορέσουν να επιστρέψουν με ενισχύσεις.
Χαρακτηριστική για τη σημασία της έκβασης της στην ψυχολογία των επαναστατημένων Ελλήνων, είναι η περιγραφή (βλ. παράθεση δεξιά) του Φωτάκου, αγωνιστή της επανάστασης του 1821, πρώτου υπασπιστή του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και ιστοριογράφου πολλών γεγονότων της εποχής.[10][11]
Στη λαϊκή ποίηση
Ο Νικηταράς ονομάστηκε «Τουρκοφάγος» διότι στη μάχη των Δολιανών σκότωσε πολλούς Οθωμανούς.
Τη νικηφόρα μάχη ύμνησε με στίχους του ο Παναγιώτης Κάλας ή Τσοπανάκος.[12] Ήταν λαϊκός ποιητής από τη Δημητσάνα, ο οποίος έδρασε κατά τον αγώνα του 1821 και ήταν στενός φίλος του Νικηταρά, ακολουθώντας τον συχνά στις μάχες του. Οι στίχοι ήταν οι παρακάτω:
↑«Γεωργάκης Διγενής». astros-kynourianews.gr. 11 Ιουνίου 2018. Ανακτήθηκε στις 15 Μαΐου 2023.
↑ 7,07,17,2Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 1975, σ. 120.
↑Χρυσανθόπουλος, Φώτιος· Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως / Υπό Φωτάκου πρώτου υπασπιστού του Θεοδώρου Κολοκοτρώνου. (12 Απριλίου 2018). «University of Crete Library». Anemi. Ανακτήθηκε στις 3 Μαΐου 2021.
↑Παπαθανασίου, Μανώλης. «Κάστρο στα Τρίκορφα». Καστρολόγος. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουνίου 2021.
