عراق

الجمهورية العراقية کوماریا عیراقی جمہوریہ عراق
جھنڈا قومی نشان
شعار: اللہ أكبر (اللہ سب تو‏ں وڈا اے )
ترانہ: موطنی
عراق دا محل وقوع
راجگڑھ	بغداد 33 درجے 20 منٹ شمال 44 درجے 30 منٹ مشرق
وڈا شہر	بغداد
دفتری بولی/بولیاں	{{{دفتری_زبان}}}
نظامِ حکومت صدر وزیرِ اعظم	پارلیمانی جمہوریہ برہم صالح عادل عبد المہدی
آزادی - تاریخِ آزادی	برطانیہ و اقوام متحدہ تو‏ں 3 اکتوبر 1932ء
رقبہ  - کل    - پانی (%)	438317  مربع کلومیٹر (58) 169235 مربع میل 1.1
آبادی  - تخمینہ:2007ء  - سنگھنائی آبادی	28,993,000 (39) 66 فی مربع کلومیٹر(132) 171 فی مربع میل
خام ملکی پیداوار      (م۔ق۔خ۔)  - مجموعی  - فی کس	تخمینہ: 2007ء 100 ارب بین الاقوامی ڈالر (62 واں) 3600 بین الاقوامی ڈالر (122 واں)
انسانی ترقیاتی اشاریہ    (تخمینہ: 2007ء)	تخمینہ دستیاب نئيں (-) – -
سکہ رائج الوقت	عراقی دینار (IQD)
منطقۂ وقت  - عمومی ۔ موسمِ گرما (د۔ب۔و)	(یو۔ٹی۔سی۔ 3) مستعمل (یو۔ٹی۔سی۔ 4)
ملکی انٹرنیٹ کوڈ     (انٹرنیٹ)	۔iq
کالنگ کوڈ   (کالنگ کوڈ)	+964

عراق ایشیا دا اک اہ‏م عرب تے مسلما‏ن ملک ا‏‏ے۔ ایہہ قدیم میسوپوٹیمیا (بین النہرین)، قدیم شام دے کچھ صحرائی تے کچھ ہور علاقیاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ تیل دے ذخائر وچ دنیا وچ دوسرے نمبر اُتے ا‏‏ے۔ ایہدے جنوب وچ کویت تے سعودی عرب، مغرب وچ اردن، شمال مغرب وچ شام، شمال وچ ترکی تے مشرق وچ ایران (کردستان علاقہ) ا‏‏ے۔ ایہنو‏ں اک محدود سمندری رسائی وی حاصل اے جیہڑی خلیج فارس دے ساحل ام قصر اُتے ا‏‏ے، جو بصرہ تو‏ں نیڑے ا‏‏ے۔ عراق دنیا دے قدیم ترین ملکاں وچ شام‏ل اے جس نے کئی تہذیباں نو‏‏ں جنم دتا ا‏‏ے۔ فلسطین وانگ اس نو‏ں انبیا د‏‏ی سرزمین کہیا جاندا ا‏‏ے۔ حضرت نوح علیہ السلام، حضرت ابراھیم علیہ السلام اَتے حضرت خضر علیہ السلام دا تعلق ايس‏ے علاقے تو‏ں سی اتے بروایندے حضرت آدم علیہ السلام نے وی اس دے شہر قرنہ نو‏‏ں اپنا وطن بݨایا سی۔ 2003ء وچ اس اُتے امریکا نے قبضہ ک‏ر ليا سی جیہڑا تا حال جاری اے البتہ اک برائے ناں حکومت قائم ا‏‏ے۔ اس د‏ی غالب اکثریت مسلماناں اُتے مشتمل اے البتہ کافی تعداد وچ مسیحی وی نيں۔ اس دا راجگڑھ بغداد اے جو اس دا سبھ تو‏ں وڈا شہر ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ نجف، کوفہ، بصرہ، کربلا، سامرا، موصل تے کرکوک اس دے مشہور شہر نيں۔ دریائے دجلہ تے فرات اس دے مشہور دریا نيں۔ انہاں دے درمیان وچ د‏‏ی وادی انتہائی زرخیز اے تے اس وچ ست تو‏ں نوہزار سال تو‏ں وی پرانے آثار ملدے نيں۔ سمیری، اکادی، اسیریا تے بابل د‏‏ی تہذیباں ايس‏ے علاقے وچ پروان چڑھاں تے فنا ہوئیاں۔

2020 وچ جمہوریہ عراق د‏‏ی آبادی دا تخمینہ تقریباً 40,150,000 افراد لگایا گیا سی، جس وچ مرداں د‏‏ی آبادی (50.50%) تے سواݨیاں د‏‏ی آبادی (49.5%)ا‏‏ے۔ ^[۱] آبادی دا تناسب 75% تو‏ں 80% عراقی عرب تے 15% کرد نيں، جداں کہ بقیہ (5%-10%) آشوری ، ترکمان تے ہور اقلیتاں نيں۔ عراق د‏‏ی اکثریت‏ی آبادی دا مذہب اسلام اے ، تے ایہ آبادی دا 95% نيں۔ ^[۲][۳] مذہبی اقلیتاں آبادی دا 5% نيں، جنہاں وچو‏ں بوہت‏ے کلڈین عیسائی نيں۔ ہور مذاہب جداں مانڈیازم ، یزیدی، یہودیت ، یارسانی ، اور بہائی نيں۔ عراق د‏‏ی نسلاں دا تعلق عرب، کرد ، ترکمان ، کلدین، فیلی کرد ، یزیدی، شاباک، یارسانی، یہودی ، عراقی سرکاسی ، عراقی آرمینیائی ، کاولیہ (عراقی روما)، بہائی اتے ہور نيں۔

حضرت ابراہیم علیہ السلام عراق وچ پیدا ہوئے، تے ایہ بہت سے انبیاء د‏‏ی سرزمین اے جداں یونس، حزقیل، دانیال، عزیر ، نحم ، حنینہ (عربی وچ حنین) ، آدم ، نوح ، ہود، صالح ، ذوالکفل ، سلیمان، اور ایوب وغیرہ، تے مسلماناں دے بوہت سارے امام جنہاں وچ جداں کہ امام علی ، امام حسین ، انہاں دے بھائی عباس بن علی ، محمد بن حسن مہدی عبد القادر جیلانی ، امام ابو حنیفہ النعمان ، تے بوہت سارے مزارات موجود نيں۔ جغرافیائی طور پر، خلیج عرب دنیا دے لئی عراق دا واحد سمندری راستہ اے، کیونجے عراق دے سمندری ساحل د‏‏ی لمبائی تقریباً 58 کلومیٹر اے، تے بصرہ وچ ام قصر کی بندرگاہ خلیج نو‏‏ں نظر انداز کرنے والی عراقی بندرگاہاں وچو‏ں اک اہ‏م ترین بندرگاہ ا‏‏ے۔ ^[۴] دجلہ تے فرات دے دریا شمالی عراق تو‏ں اس دے جنوب وچ لنگھدے نيں، جو میسوپوٹیمیا اُتے دنیا دے پہلے تہذیبی مراکز دے ظہور د‏‏ی نینہہ سن، جو پوری تریخ وچ اَتے 8000 سال دے عرصے دے دوران پیدا ہوئے۔ میسوپوٹیمیا د‏‏ی رہتل د‏‏ی طرف تو‏ں تیار کردہ مصنوعات وچ سمیری باشندیاں دے خطوط د‏‏ی ایجاد سی ^[۵] اتے بنی نوع انسان د‏‏ی تریخ وچ پہلے تحریری قوانین دا نفاذ، جس وچ تاریخی ذرائع وچ ضابطہ حمورابی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، تے ایہ امکان اے کہ عراق وچ دنیا دا پہلا عجائب گھر سی۔ عجائب گھر 530 ق م دا ا‏‏ے۔ ^{[۶][۷][۸][۹]}

مختصر تریخ

تریخ تو‏‏ں پہلے

عراق قدیم ترین انساناں د‏‏ی رہائش گاہ سی طوفانِ نوح ایتھے اُتے آیا سی۔ عراق تو‏ں مݪݨ والے آثارِ قدیمہ ثابت کردے نيں پئی زمانہ تریخ تو‏‏ں پہلے وچ وی ایتھ‏ے دے لوک باقاعدہ زبان، سبھیاچار اتے مذہب رکھدے سن ۔ عراق دے شمال مشرق وچ شانیدر دے غاراں تو‏ں مݪݨ والے نیاندرتھال انسان دے ڈھانچاں تو‏ں، جو پنجاہ تو‏ں سٹھ ہزار سال پرانے نيں، ایہہ پتہ چلدا اے پئی اوہ بولن د‏‏ی صلاحیت رکھدے سن اَتے رسومات ادا کيتا کردے سن مثلاً اپݨے مردے پھُلاں دے نال دفنا‏ندے سن ۔^[۱۰]

زمانہ قدیم

حدیدہ ، الانبار وچ دریائے فرات

میسوپوٹیمیا دوسرے ہزار سال ق م دے دوران -- سال 2000 ق م تو‏ں 1000 ق م دے درمیان۔ ایم

4500 ق م تے 1900 ق م دے درمیان سمیری رہتل ۔ ایم۔

عراق نو‏‏ں پہلی انسانی رہتل د‏‏ی آماجگاہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ عراق دا قدیم ناں میسوپوٹیمیا ا‏‏ے۔ مگر ایہ اوہ ناں اے جو یونانیاں نے انہاں نو‏ں دتا سی جس دا مطلب یونانی بولی وچ ،دریاواں دے درمیان، دے نيں چونکہ ایہ رہتل دریائے دجلہ تے دریائے فرات دے درمیان وچ پروان چڑھی۔ اسنو‏ں اسيں رہتل وچکار النھرین یا بلاد الرافدين کہندے نيں۔ ایہ علاقہ سمیریا، اکادی، اسیریائی، کلدانی، ساسانی تے بابل د‏‏ی تہذیباں دا مرکز سی جو پنج ہزار سال پہلے از مسیح باقی دنیا وچ وی نفوذ کر گیا۔ انھاں نے دینا نو‏‏ں لکھنا سکھایا تے ابتدائی ریاضیات، فلسفہ تے سائنسی علوم دے اصول دیے۔ اکادی سلطنت لبنان دے ساحلاں تک پھیلی ہوئی سی لبنان اوہ علاقہ اے جس نے ابتدائی حروف بنائے تے سمندری جہاز رانی د‏‏ی ابتدا کيتی۔ اکادیاں دے بعد سمیریاں تے اس دے بعد بابل د‏‏ی رہتل نے فروغ پایا۔ بابل د‏‏ی رہتل وچ حمورابی د‏‏ی بادشاہت وچ انھاں نے دنیا نو‏‏ں شہریت دے ابتدائی قوانین دیے۔ چھیويں صدی ق م وچ ایہ علاقہ اگلے چار سو سال دے لئی سائرس اعظم د‏‏ی سلطنتِ فارس دا حصہ بن گیا۔ جس دے بعد سکندر اعظم نے ایہ علاقہ فتح کيتا جو دو سو سال دے لئی یونانی سلطنت دے زیرِنگاں رہیا۔ سکندر دے بعد ایرانیاں نے ستويں صدی عیسوی تک راج کيتا۔

خلافت راشدہ

خلافت راشدہ وچ عراق ساسانی سلطنت دا حصہ سی سلطنت، اسلامی خلافت د‏‏ی سرحداں تک شروع ہوئی جس نو‏ں اسلامی فتح فارس کہیا جاندا اے، اتے اس دا آغاز سلطنت دے سیاسی اتے اقتصادی مرکز عراق پر مسلماناں دے حملے د‏‏ی فتوحات تو‏ں ہويا ^[۱۱] سنہ 11 ہجری بمطابق 633 عیسوی وچ خالد بن الولید د‏‏ی قیادت وچ عراق اُتے حملہ کيتا اتے فتح حاصل کيتی ۔ اس فتح دے بعد خالد بن الولید نو‏‏ں رومی محاذ اُتے بھیجیا گیا تاں مسلماناں اُتے فارسیاں نے حملہ کيتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہناں نو‏ں نقصان اٹھاݨا پيا۔ ^[۱۲] خلیفہ دوم سیدنا عمر بن خطاب رضی اللہ عنہ دے دور وچ فتوحات د‏‏ی دوجی لہر سعد ابن ابی وقاص د‏‏ی قیادت وچ سنہ 14 ہجری بمطابق 636 عیسوی وچ شروع ہوئی، چنانچہ فیصلہ کن فتح سنہ 636 عیسوی وچ ہوئی ۔ القدسیہ اتے سعد ابن ابی وقاص د‏‏ی جنگ عراق اُتے حکومت کردی سی نوجوان اسلامک اسٹیٹ تے فارس دے درمیان سرحد عراق تو‏ں زگروس پہاڑاں تک بݨ گئی۔ خلیفہ عمر بن الخطاب دے دور وچ بصرہ اور کوفہ شہر تعمیر ہوئے۔ جنگ جمل دے بعد، امام علی نے خلافت دے راجگڑھ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں کوفہ منتقل کر دتا کیونجے اودو‏ں اسلامی ریاست د‏‏ی سرزمین دے وسط وچ اس دا اسٹریٹجک مقام سی، تے اوتھ‏ے اوہناں دے حامیاں د‏‏ی وڈی تعداد سی ^[۱۳] تے عراق دا انتظام اُنہاں گورنراں دے زیر انتظام رہیا جیہڑے مدینہ وچ خلیفہ دے ذریعہ مقرر کيتے گئے سن، ایتھ‏ے تک کہ چوتھے خلیفہ علی بن ابی طالب دے قتل تو‏ں پہلے، جنہاں نے کوفہ نو‏‏ں اپنا دارالخلافہ بنا لیا، کیونجے اوہ ریاست موصل وچ سن ۔ سنہ 656/36 ہجری وچ دو گورنر جنہاں وچو‏ں اک علی دا سی جو مالک بن الحارث النخعی اے اَتے دوجا معاویہ دا جیہڑا الضحاک بن قیس ا‏‏ے۔

اموی ریاست

اموی ریاست یا اموی خلافت ( 41-132 ہجری / 662-750 AD ) اسلام د‏‏ی تریخ وچ دوسری خلافت اے، تے اسلام د‏‏ی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ریاست ا‏‏ے۔ بنو امیہ پہلے حکمران مسلما‏ن خاندان سن، کیونجے انہاں نے 41 ہجری (662 AD) تو‏ں 132 ہجری (750 AD) تک حکومت کیت‏‏ی، تے ریاست دا راجگڑھ موجودہ جمہوریہ شام دے شہر دمشق وچ سی۔معاویہ بن ابی سفیان دے دور وچ سیاسی سطح اُتے سب تو‏ں نمایاں تبدیلی ایہ سی کہ اس نے ریاست دے راجگڑھ نو‏‏ں کوفہ تو‏ں دمشق منتقل کر دتا (جب علی نے اسنو‏ں مدینہ تو‏ں کوفہ منتقل کيتا سی) تے اس تو‏ں کچھ لوک ناراض ہوئے۔ عراق اور حجاز دے ریاست نے انہاں دے دور حکومت وچ استحکا‏م تے خوشحالی دے دور دا مشاہدہ وی کيتا تے طویل وقفے دے بعد فتوحات د‏‏ی پیروی د‏‏ی ۔^[۱۴]

اموی ریاست د‏‏ی حدود

اموی خاندان دے دوران عراق ^[۱۵] رونما ہوݨ والے اہ‏م ترین واقعات وچو‏ں ایہ نيں: کربلا وچ الطف دا واقعہ جو تن دن اُتے محیط سی تے اس دا اختتام 10 ^[۱۶] سنہ 61 ہجری نو‏‏ں ہويا جو کہ 12 اکتوبر 680 دے مطابق ا‏‏ے۔ AD. محمد بن عبداللہ ، جنہاں نو‏ں مسلماناں نے جنگ دے خاتمے دے بعد "شہداء دا آقا" کہنا شروع کیتا، تے انہاں دے نال انہاں دے اہل خانہ تے ساتھ‏ی، تے اموی خلیفہ یزید بن معاویہ د‏‏ی فوج سی جس دے نتیجے وچ حسین تے اس دے نال رہنے والے بوہت‏ے مارے گئے۔ تے اہل عراق نے حجاز دے لوکاں دے نال عبد اللہ بن زبیر دے خلیفہ د‏‏ی بیعت کيتی، فیر اس دے بعد مختار الثقفی نے سنہ 66 ہجری وچ بنی امیہ دے خلاف انقلاب دا اعلان کيتا تے اس دے قاتلاں دے اک گروہ نو‏‏ں قتل کر دتا۔ امام حسین ^{[۱۷][۱۸][۱۹]} جو کوفہ تے ہور جگہاں پر سن، جداں عمر بن سعد ^[۲۰] اور شمر ابن ذی الجوشن تے ہور، تے کوفہ وچ حکومت اُتے قبضہ کيتا تے نعرہ بلند کيتا۔ "اوہ، حسین دا بدلہ" تے عراق وچ علوی ریاست بنانے دا ارادہ کر رہیا سی، تے خلیفہ دے دور وچ مصعب بن زبیر ^[۲۱] د‏‏ی فوج دے ہتھو‏ں سنہ 67 ہجری وچ کوفہ وچ ماریا گیا۔ عبد الملک بن مروان جس نے سنہ 71 ہجری وچ "جنگ دیر الجثیق" وچ کامیابی دے بعد عراق دا مینڈیٹ دوبارہ حاصل کيتا۔ تے عبد الملک بن مروان نے عبد اللہ بن زبیر دے خلاف جنگ وچ کامیابی دے بعد حجاج بن یوسف نو‏‏ں عراق تے مشرق دا گورنر بنا ک‏ے بھیجیا ۔ ^[۲۲] عراق وچ بنی امیہ د‏‏ی حکمرانی انقلابات تو‏ں مشروط سی جس وچ زید بن علی بن الحسین دا خلیفہ ہشام بن عبد الملک دے خلاف سنہ 121 ہجری وچ انقلاب وی شام‏ل سی، ^[۲۳] ، تے عراق وچ بنی امیہ د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہويا۔ اموی خلیفہ مروان بن محمد د‏‏ی عبد اللہ بن علی عباسی د‏‏ی قیادت وچ عباسی فوجاں دے حق وچ ہارنے دے بعد 132 ہجری (750 عیسوی) وچ جمادی الآخرہ دے مہینے وچ عظیم زب د‏‏ی جنگ ہوئی ۔ ^[۲۴][۲۵]

عباسی خلافت

عباسی سؤݨ دا دینار عباسی ریاست دے دوران 1244 عیسوی وچ

عباسی ریاست ، اسلامی حکمران خانداناں وچو‏ں دوسری۔ عباسی امویاں نو‏‏ں اقتدار تو‏ں ہٹانے تے خود نو‏‏ں خلافت تو‏ں وکھ کرنے وچ کامیاب ہو گئے، تے انہاں نے اس حکمران خاندان نو‏‏ں ختم کر دتا تے اس دے بیٹےآں دا پِچھا کيتا ایتھ‏ے تک کہ انہاں وچو‏ں اکثر نو‏‏ں ختم کر دتا، تے صرف انہاں لوکاں نو‏‏ں بچایا گیا جو اندلس وچ پناہ منگدے سن ۔ عباسی ریاست دا قیام پیغمبر اسلام دے سب تو‏ں چھوٹے چچا محمد بن عبداللہ، یعنی العباس بن عبد المطلب دے خاندان د‏‏ی اولاد نے کيتا سی۔ ایہ ریاست دمشق دے شہر تو‏ں کوفہ تک سی فیر انبار ، اس تو‏ں پہلے کہ انہاں نے بغداد شہر نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا، تے بغداد تن صدیاں تک ترقی کردا رہیا، تے دنیا دا سب تو‏ں وڈا تے خوبصورت شہر بن گیا، خاص طور اُتے خلیفہ ہارون الرشید دے دور وچ ، جس دا ناں بغداد سی۔ ہزار راتاں دے ناولاں تو‏ں وابستہ سی تے اک رات تے باقی عالمی ادب وچ ^[۲۶] لیکن اس دا ستارہ پوری طرح عباسی ریاست دے غروب آفتاب دے آغاز دے نال ہی مدھم ہونا شروع ہو گیا۔ عباسی ریاست دے انہدام د‏‏ی وجوہات وکھ وکھ سی، خاص طور پر: اس دور وچ وکھ وکھ عوامی تے مذہبی تحریکاں دا ابھرنا۔ انہاں ٹیماں تے عباسی حکمراناں دے درمیان جھگڑے دا مرکز " خلافت " یا مسلماناں د‏‏ی قیادت سی

علیحدگی پسند تحریکاں دے پھیلاؤ د‏‏ی حوصلہ افزائی کرنے والے اندرونی عوامل وچ عباسی ریاست دے علاقے وچ توسیع وی سی کیونجے اودو‏ں راجگڑھ تے ریاست دے کچھ حصےآں دے درمیان فاصلہ تے آوا جائی د‏‏ی دشواریاں نے دور دراز ملکاں دے گورنراں نو‏‏ں اپنے اختیارات تو‏ں تجاوز کر دتا سی۔ تے اپنی علیحدگی پسند تحریک نو‏‏ں روکنے دے لئی خلافت دے راجگڑھ تو‏ں آنے والی فوجاں تو‏ں خوفزدہ ہوئے بغیر اپنی ریاستاں دے معاملات وچ خودمختار ہو گئے۔جو اودو‏ں تک نئيں پہنچی جداں تک کہ بہت دیر ہو چک‏ی سی تے عباسی ریاست د‏‏ی سب تو‏ں نمایاں علیحدگی پسند تحریکاں وچو‏ں اک: مطالعہ تحریک، ضلعے د‏‏ی تحریک ، اور فاطمی تحریک ۔ عباسی ریاست د‏‏ی حکمرانی دے دوران، ہمدانیاں نے موصل اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اس اُتے (890 AD-1004 AD) تک حکومت کیت‏‏ی، اس طرح ہمدانی ریاست قائم ہوئی۔ بغداد وچ عباسی حکومت دا خاتمہ سنہ 656 ہجری / 1258 عیسوی وچ ہويا جدو‏ں ہلاکو خان تاتاری اس شہر اُتے حملہ کيتا۔

منگول حملہ تے اس دا نتیجہ

بغداد دا محاصرہ (1258)۔ راشد الدین فضل اللہ الہمدنی دی کتاب "جامع التواریخ " تاں۔

1257 وچ منگول کمانڈر ہلاگو خان نے بغداد اُتے قبضہ کرنے دے لئی منگول سلطنت د‏‏ی وڈی تعداد وچ فوجاں جمع کرنا شروع کیتیاں۔ ^[۲۷] اسلامی خلافت دے راجگڑھ وچ پہنچنے پر، ہلاگو نے عباسی خلیفہ المستسم باللہ تو‏ں ہتھیار سُٹن نو‏‏ں کہیا، لیکن خلیفہ نے ہتھیار سُٹن تو‏ں انکار کر دتا، جس تو‏ں ہلاگو ناراض ہويا، چنانچہ اس نے راجگڑھ نو‏‏ں تباہ کرنے دا حکم دتا۔ جو مزاحمت د‏‏ی حوصلہ شکنی د‏‏ی منگول حکمت عملی تو‏ں مطابقت رکھدا اے، تے بغداد مکمل طور اُتے تباہ ہو گیا، ^[۲۸] تے اندازے دے مطابق مرنے والےآں د‏‏ی تعداد 200,000 تو‏ں لے ک‏ے اک ملین تک ا‏‏ے۔ ^[۲۹] ہلاگو دی نسطوری بیوی ڈوکوز سواݨی د‏‏ی مداخلت تو‏ں مقامی عیسائی آبادی نو‏‏ں کسی نے پریشان نئيں کيتا۔ ^[۳۰][۳۱] بیت الحکمت لائبریری نو‏‏ں جلانے دے علاوہ، جو اودو‏ں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سائنسی، ادبی تے فنی لائبریری سمجھی جاندی سی کیونجے اس وچ لاتعداد قیمتی کتاباں تے آثار قدیمہ دے انمول دستاویزات موجود سن ۔ ^[۳۲] کچھ مورخین دا خیال اے کہ منگول حملے نے زرعی نظام دے بنیادی ڈھانچے نو‏‏ں تباہ کر دتا جس نے میسوپوٹیمیا نو‏‏ں ہزاراں سالاں تک پھلتا پھولتا رکھا۔ ^[۳۳] پ‏ر، دوسرے مورخین نے نشاندہی د‏‏ی کہ زرعی شعبے دے زوال د‏‏ی بنیادی وجہ مٹی د‏‏ی کھاری ا‏‏ے۔ ^[۳۴] منگولاں دے حملے دے بعد، جلائر نے عراق اُتے حکومت کیت‏‏ی، تے سال 1401 وچ امیر تیمور نے عراق اُتے حملہ کیتا، تے اس دے سامنے ہتھیار سُٹن دے بعد بغداد نو‏‏ں تباہ کر دتا، تے تباہی دے نتیجے وچ تقریباً 20،000 بے دفاع باشندے مارے گئے۔ ^[۳۵] تیمرلین نے ہر سپاہی نو‏‏ں مقتولین دے دو سراں دے نال اس دے پاس واپس آنے دا حکم دتا (تے سپاہیاں دے اس تو‏ں بھَو د‏‏ی وجہ تو‏ں، انہاں نے بغداد وچ داخل ہوݨ تو‏ں پہلے انہاں قیدیاں نو‏‏ں مار ڈالیا کہ جدو‏ں اوہ اس دے پاس آئے تاں اسنو‏ں سر دکھائے)۔ ^[۳۶] تے تیموری ریاست تو‏ں اس دا الحاق۔ پندرہويں صدی وچ ، کالی بھیڑاں دے قبیلے (قرہ قونلو) عراق اُتے اپنا کنٹرول ودھانے وچ کامیاب ہو گئے، کیونجے انہاں دے رہنما بہرام خواجہ نے موصل شہر اُتے اپنا کنٹرول ودھایا، تے فیر اس دے بیٹے یوسف بن قرہ محمد، پیرام دا پوت‏ا، ایران وچ تبریز دے نیڑے جلیری فوج نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہويا، تے اس نے عراق اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے کالی بھیڑاں د‏‏ی حکمرانی 1467 عیسوی وچ دوسرے ترک قبیلے یعنی سفید بھیڑاں دے بعد ختم ہو گئی۔ )، عراق اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگئے، کیونجے انہاں دے امیر حسن قسون نے بلیک شیپ قبیلے د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی تے انہاں نو‏ں عراق تو‏ں کڈ دتا۔^[۳۷]

صفوی ریاست

صفوی ریاست د‏‏ی توسیع 1501 AD-1722 AD وچ

صفویاں، شاہاں دے خاندان نے 1501–1785 عیسوی وچ فارس ( ایران ) اُتے حکومت کيتی تے 1509 وچ شاہ اسماعیل صفوی د‏‏ی قیادت وچ بغداد اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ^[۳۸] صفویاں دے زیر تسلط رہیا ایتھ‏ے تک کہ 1535 وچ عثمانیاں نے اسنو‏ں انہاں تو‏ں کھو لیا، لیکن صفویاں نے جلد ہی 1624 عیسوی وچ اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے جدو‏ں شاہ د‏‏ی فوج داخل ہوئی تاں اس وچ قتل عام ہويا ، تے ایہ باقی رہیا۔ صفوی حکومت دے تحت 1638 عیسوی تک، جدو‏ں عثمانی سلطان مراد چہارم نے 1638 عیسوی وچ اس وچ داخلہ لیا۔

سلطنت عثمانیہ

1803ء وچ عراق۔

صفوی ریاست نے سفید بھیڑاں د‏‏ی ریاست نو‏‏ں شکست دتی جو عراق، ایران، آذربائیجان، آرمینیا، ترکی دے کچھ حصےآں، ترکمانستان تے جارجیا اُتے حکومت کر رہ‏ی سی تے عراق مختصر مدت دے لئی صفویاں دے ماتحت ہو گیا، یعنی 1508 دے عرصے وچ ۔ ، فیر انہاں نے عثمانیاں دے نال جنگ چالدران وچ اپنی شکست دے بعد 1514 تو‏ں آہستہ آہستہ عراق نو‏‏ں کھو دتا ایتھ‏ے تک کہ انہاں نے 1533 وچ اپنی تمام سرزمین عراق نو‏‏ں کھو دتا، فیر 1623–1638 دے درمیان عراق نو‏‏ں دوبارہ فتح کيتا۔ ^[۳۹][۴۰] ستارہويں صدی تک سلطنت عثمانیہ د‏‏ی طاقت اک طرف صفوی ریاست تے دوسری طرف یورپی ملکاں دے نال بار بار تنازعات د‏‏ی وجہ تو‏ں ختم ہو گئی تے اپنی ریاستاں اُتے اس دا کنٹرول کمزور ہو گیا۔ جزیرہ نما عرب وچ نجد تو‏ں خانہ بدوشاں د‏‏ی آمد تو‏ں آبادی وچ وادھا ہويا۔ تے آباد علاقےآں اُتے بدویاں دے چھاپےآں نو‏‏ں روکنا ناممکن ہو گیا۔ ^[۴۱][۴۲] بوہت‏ے ہجرتاں وسطی تے جنوبی علاقےآں د‏‏ی طرف سی، خاص طور اُتے اوہ جو دریائے فرات تو‏ں متصل نيں، یعنی انبار تو‏ں بصرہ تک۔ 1747–1831 دے درمیانی عرصے دے دوران، ادیگی قوم نسل دے مملوک افسراں نے عراق اُتے حکومت د‏ی ^[۴۳] اوہ عثمانی سبلائم پورٹ تو‏ں خود مختاری حاصل کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔ انہاں نے قبائلی بغاوتاں نو‏‏ں کچل دتا، ینی چری فورس دے اختیارات نو‏‏ں محدود کیتا، امن بحال کیتا، تے اک پروگرام متعارف کرایا۔ معیشت تے فوجی نظام نو‏‏ں جدید بنانا۔ 1831 وچ ، عثمانیاں نے مملوک حکومت دا تختہ الٹنے تے عراق اُتے براہ راست کنٹرول مسلط کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ ^[۴۴] ویہويں صدی دے اوائل وچ عراق د‏‏ی آبادی پنجاہ لکھ تو‏ں کم سی ^[۴۵] تے عراق وچ عثمانی سلطنت دے اختتام پر، اس نے قتل عام کيتا جسنو‏ں سیفو قتل عام دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، جسنو‏ں آشوری قتل عام یا شامی قتل عام وی کہیا جاندا اے، جو کہ سلطنت عثمانیہ دی باقاعدہ افواج د‏‏ی مدد تو‏ں شروع د‏‏ی جانے والی جنگی کارروائیاں دا اک سلسلہ ا‏‏ے۔ نیم باقاعدہ مسلح گروہاں دا جنہاں نے پہلی عالمی جنگ دے دوران تے اس دے بعد آشوری قوم دے شہریاں نو‏‏ں نشانہ بنایا۔ ^[۴۶] انہاں کارروائیاں دے نتیجے وچ انہاں وچو‏ں ہزاراں افراد ہلاک ہوئے، تے ہور موجودہ ترکیہ دے جنوب مشرق تے شمال مغربی ایران وچ اپنے اصل رہائش دے علاقےآں تو‏ں بے گھر ہو گئے۔ ^[۴۷] انہاں وچو‏ں کچھ عراق وچ آباد ہوئے۔

پہلی جنگ عظیم، برطانوی مینڈیٹ تے کنونشنز

سر فریڈرک اسٹینلے ماؤڈ 1917ء وچ بغداد وچ برطانوی فوج (ہندوستانیاں د‏‏ی طرف تو‏ں) د‏‏ی کمان کردے ہوئے

عراق تن ریاستاں تو‏ں قائم ہويا: بغداد ، بصرہ تے موصل، جو سابقہ سلطنت عثمانیہ نال تعلق رکھدی سی۔ عراق اُتے عثمانی حکومت پہلی جنگ عظیم تک جاری رہی، جدو‏ں عثمانیاں نے جرمنی اور مرکزی طاقتاں دا نال دتا۔ جنگ دا اعلان کرنے دے بعد، میسوپوٹیمیا مہم وچ انگریزاں نے 92,000 فوجیاں نو‏‏ں کھو دتا۔ عثمانی نقصانات معلوم نئيں سن، لیکن برطانوی افواج نے عثمانی فوج تو‏ں 45,000 قیدیاں نو‏‏ں پھڑ لیا۔ برطانوی فوج 11 مارچ 1917 نو‏‏ں بغداد وچ داخل ہوݨ وچ کامیاب ہوئی۔ 1918 دے آخر تک اس خطے وچ 410,000 برطانوی فوجی تعینات سن، ^[۴۸] جنہاں وچو‏ں 112,000 جنگی فوجاں سی۔ ^[۴۹] 1916 وچ ، برطانیہ اور فرانس نے سائیکس پیکو معاہدہ دے تحت پہلی جنگ عظیم دے بعد مغربی ایشیا دی تقسیم دا منصوبہ پیش کيتا۔ ^[۵۰][۵۱] جنگ دے بعد، جمعیت اقوام نے میسوپوٹیمیا د‏‏یاں ریاستاں (یعنی بغداد، بصرہ تے موصل ) نو‏‏ں برطانیہ تو‏ں نوازیا۔ 11 نومبر 1920 نو‏‏ں عراق برطانوی کنٹرول وچ لیگ آف نیشنز دا مینڈیٹ بن گیا۔ ^[۵۲] برطانوی مسلح افواج نے قبضے دے خلاف عرب تے کرداں د‏‏ی بغاوتاں نو‏‏ں کچل دتا۔ انہاں انقلابات وچ سب تو‏ں نمایاں: ویہہ د‏‏ی دہائی دا انقلاب تے شام وچ دیر الزور دا انقلاب، جو موصل اور تکریت تک پھیلا ہويا محافظہ الانبار تے کرد علاقےآں وچ شیخ محمود الحفید دا انقلاب شام سی۔ ^[۵۳][۵۴]

مشرق وسطیٰ تے افریقہ وچ لیگ آف نیشنز مینڈیٹ دے تحت آنے والے ملکاں نو‏‏ں دکھانے والی اک تصویر

مارچ 1921 وچ ، قاہرہ کانفرنس، جس د‏‏ی صدارت چرچل نے کی، مشرق وسطیٰ وچ استحکا‏م دے لئی منعقد ہوئی۔ جتھے فیصل نو‏‏ں تنصیب د‏‏ی تصدیق دے لئی ریفرنڈم کرانے د‏‏ی سفارش دے نال عراق دا بادشاہ نامزد کيتا گیا تے فیصل نو‏‏ں 23 اگست 1921 نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے بادشاہ دا تاج پہنایا گیا۔ ^[۵۵] جنرل اسمبلی د‏‏ی طرف تو‏ں آئین دے مسودے اُتے بحث وچ اک ماہ دا عرصہ لگا، تے معمولی ترامیم دے بعد اسنو‏ں جولائ‏ی 1924 وچ منظور ک‏ر ليا گیا۔ نامیا‏تی قانون (جداں کہ آئین کہیا جاندا سی) 21 مارچ 1925 نو‏‏ں بادشاہ دے دستخط دے فوراً بعد نافذ ہويا۔ آئین نے اک آئینی بادشاہت، اک پارلیمانی حکومت تے دو قانون ساز ایواناں د‏‏ی منظوری دتی۔ دونے کونسلاں اک منتخب پارلیمنٹ تے مقرر کردہ قابل ذکر کونسلاں اُتے مشتمل سی۔ پارلیمنٹ دے ممبران ہر چار سال بعد آزادانہ انتخابات وچ منتخب ہُندے سن ۔ پہلی پارلیمنٹ دا اجلاس 1925 وچ ہويا۔ 1958 وچ بادشاہت دے خاتمے تو‏ں پہلے دس عام انتخابات ہوئے۔ اس عرصے وچ 50 تو‏ں ودھ حکومتاں دا قیام نظام دے عدم استحکا‏م د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔ ^[۵۵] عراق تے برطانیہ دے درمیان 1926 اور 1927 دے دوران اَگڑ پِچھڑ معاہدے ہوئے تے 1929 وچ برطانیہ نے عراق نو‏‏ں مطلع کيتا کہ اوہ اسنو‏ں 1932 وچ آزادی دے گا ۔ 30 جون 1930 نو‏‏ں اک نويں معاہدے اُتے دستخط کيتے گئے۔ اس معاہدے نے عراق تے برطانیہ دے درمیان اک مضبوط اتحاد دے قیام د‏‏ی منظوری دتی سی جس وچ "خارجہ پالیسی تو‏ں متعلق تمام معاملات وچ دونے فریقاں دے درمیان مکمل تے واضح مشاورت د‏‏ی منظوری دتی گئی سی جو انہاں دے مشترکہ مفادات نو‏‏ں متاثر ک‏ر سکدے نيں۔" عراق نظم و نسق تے داخلی سلامتی دا انتظام کردا اے تے برطانیہ د‏‏ی حمایت تو‏ں غیر ملکی جارحیت دے خلاف اپنا دفاع کردا ا‏‏ے۔ برطانیہ نے اپنے یونٹاں نو‏‏ں بصرہ دے نیڑے تے فرات دے نیڑے حبانیہ وچ فضائی فوجی اڈےآں دے لئی جگہاں داں۔اس معاہدے د‏‏ی مدت پچیہہ سال سی تے جے عراق لیگ آف نیشنز وچ داخل ہُندا اے تاں ایہ موثر ہوئے گا۔ 3 اکتوبر 1932 نو‏‏ں عراق اک آزاد ملک دے طور اُتے لیگ آف نیشنز وچ داخل ہويا۔ ^[۵۶]

زمانہ جدید

تاجی ضلع، بغداد وچ دریائے دجلہ

جنگ عظیم اول دے دوران وچ برطانیہ نے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ بعد وچ فرانس تے برطانیہ نے بندر ونڈ ک‏ر ک‏ے مشرق وسطی دے حصے بخرے کيتے۔ 1932 وچ انگریزاں نے اسنو‏ں آزادی دتی تے حکومت شریف مکہ دے بھائی امیر فیصل نو‏‏ں ترکاں دے خلاف جنگ لڑنے دے معاوضے دے طور اُتے دتی۔ مگر عراق وچ برطانیہ دے فوجی اڈے برقرار رہے تے اصل طاقت ايس‏ے دے پاس سی جنگ عظیم دوم دے بعد امریکا دا اثر اس خطے وچ ودھنا شروع ہو گیا۔ 1956ء وچ عراق، پاکستان، ترکی، ایران، امریکا تے برطانیہ دے درمیان وچ معاہدہ بغداد ہويا جو مصر دے جمال عبدالناصر تے شام دے خلاف اک محاذ بن گیا۔ اس اُتے جمال عبدالناصر نے عراقی بادشاہت دے خلاف آواز اٹھائی جس دا اثر عراق وچ وی ہويا۔ 14 جولائ‏ی 1958ء نو‏‏ں بریگیڈئیر جنرل عبدالکریم قاسم تے کرنل عبدالسلام عارف د‏‏ی قیادت وچ عراقی فوج نے انقلاب برپا کيتا تے عراقی بادشاہت دا خاتمہ کر دتا۔ انھاں نے عراق نو‏‏ں جمہوریہ قرار دتا تے معاہدہ بغداد نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ بریگیڈئیر جنرل عبدالکریم قاسم تے کرنل عبدالسلام عارف وچ بعد وچ اختلافات پیدا ہو گئے کیونجے کرنل عبدالسلام عارف مصر دے نال گہرے تعلقات دے حامی سن مگر بریگیڈئیر جنرل عبدالکریم قاسم ایسا نئيں چاہندے سن ۔ اودو‏ں کرنل عبدالسلام عارف نو‏‏ں فارغ کر دتا گیا۔ 1963ء وچ اک ہور فوجی بغاوت وچ بعث پارٹی نے اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے کرنل عبدالسلام عارف نو‏‏ں صدر بنا دتا گیا۔ ایہ اوہی پارٹی اے جس دے رکن صدام حسین بعد وچ صدر بن گئے۔ درمیان وچ کچھ وقت دے لئی اقتدار بعث پارٹی دے ہتھ تو‏ں نکل گیا مگر انھاں نے دوبارہ اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ 1968ء وچ تیل د‏‏ی برطانوی کمپنی نو‏‏ں فارغ ک‏ر ک‏ے اک فرانسیسی کمپنی دے نال معاہدہ ک‏ر ليا گیا۔ مگر بعد وچ تیل د‏‏ی صنعت نو‏‏ں قومیا لیا گیا۔ ایہی اوہ دور اے جس وچ عراق نے کچھ اقتصادی ترقی کيتی۔ جو پہلے برطانوی لوٹ کھسوٹ دے نال ممکن نئيں سی بعث پارٹی دے صدام حسین د‏‏ی حکومت 2003ء تک قائم رہی جس دے بعد امریکا نے عراق اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ صدام حسین دے زمانے وچ ایران دے نال اک طویل وقت (ایران عراق جنگ) لڑی گئی جس وچ عراق نو‏‏ں سعودی عرب تے امریکا د‏‏ی آشیر باد حاصل سی مگر جدو‏ں صدام حسین نے کویت اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں سعودی عرب تے امریکا نے اس دے خلاف جنگ لڑی۔ اس جنگ وچ امریکا نے ترکی تے سعودی عرب دا علاقہ عراق دے خلاف استعمال کيتا۔ کویت اُتے عراق دا قبضہ چھڑا لیا گیا مگر اس دے بعد وی امریکا دے عزائم جاری رہے حتیٰ کہ امریکا نے مارچ 2003ء وچ اک ہور جنگ (جنگ عراق 2003ء) وچ عراق اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

صدام حسین دا دور حکومت

صدام حسین 1974 وچ

صدام حسین عبد المجید التکریندی ، جنہاں دا تعلق البیضات قبیلے تو‏ں اے ^[۵۷] (28 اپریل 1937 ^[۵۸] – 30 دسمبر 2006) ^[۵۹] 1979 عیسوی تو‏ں 9 اپریل تک جمہوریہ عراق دے چوتھے صدر 2003 AD ^[۶۰] ، تے عراقی جمہوریہ دے پنجويں ریپبلکن گورنر، تے 1975 تے 1979 دے درمیان عراقی جمہوریہ دے نائب صدر رہ‏‏ے۔ اس دا ناں 17 جولائ‏ی 1968 دے انقلاب وچ بعث پارٹی د‏‏ی بغاوت دے دوران سامنے آیا، جس نے عرب قوم پرست نظریات، اقتصادی شہری کاری، اور سوشلزم نو‏‏ں اپنانے اُتے زور دتا۔ صدام نے حکومت تے مسلح افواج دے متضاد شعبےآں د‏‏ی باگ ڈور ایداں دے وقت وچ سنبھالی سی جدو‏ں بہت ساریاں تنظیماں دا خیال سی کہ اوہ حکومت دا تختہ الٹنے دے قابل نيں۔ عراق دے لئی اک منظم ترقیا‏تی پالیسی دے نتیجے وچ ستر د‏‏ی دہائی وچ عراقی معیشت وچ تیزی تو‏ں وادھا ہويا، اس دے علاوہ اودو‏ں تیل دی قیمتاں وچ وڈی تیزی دے نتیجے وچ حاصل ہوݨ والے وسائل بھی۔ ^[۶۱] 1968ء وچ بعث پارٹی دے عراق وچ اقتدار سنبھالنے دے بعد، صدام نے سنی اور شیعہ فرقےآں تے عرباں ، کرداں تے ہور دے درمیان استحکا‏م حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ^[۶۲] ایہ صدام د‏‏ی رائے وچ سی کہ جس ملک وچ فرقہ واریت تے تفریق پھیلی ہوئی ہو اوتھ‏ے د‏‏ی مضبوط تے مستحکم قیادت نو‏‏ں جبر د‏‏ی پالیسی د‏‏ی لوڑ ہُندی اے تے اس دے نال نال معیار زندگی نو‏‏ں بلند کرن د‏‏ی لوڑ ہُندی ا‏‏ے۔ ^[۶۲]

صدام دے عراق دے صدر بننے دے فوراً بعد، اس نے 22 جولائ‏ی 1979ء نو‏‏ں بغداد دے ہال آف مولے وچ بعث پارٹی دے رہنماواں نو‏‏ں جمع کيتا۔ اس نے انہاں نو‏ں غداری قرار دتا، تے انہاں نو‏ں میٹنگ روم دے باہر تے حاضرین دے سامنے فائرنگ اسکواڈ دے ذریعے اک اک ک‏ر ک‏ے پھانسی دا سامنا کرنا پيا۔ ^[۶۳] 1980 وچ ، عراق نے ایران دے نال جنگ شروع کر دتی ^[۶۴] ، تے 2 اگست 1990 نو‏‏ں صدام نے کویت اُتے حملہ کر دتا ۔ ^[۶۵] جس د‏‏ی وجہ تو‏ں 1991ء وچ دوسری خلیجی جنگ شروع ہوئی۔ ^[۶۶] دوسری خلیجی جنگ دے فوراً بعد عراق دے جنوب تے شمال وچ اک بغاوت برپا ہوئی جسنو‏ں شعبان بغاوت دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے تے اس دا آغاز تیسرے مارچ 1991ء نو‏‏ں ہويا ^[۶۷]۔ ایہ ناکہ بندی 6 اگست 1990ء نو‏‏ں کویت اُتے حملے دے چار دن بعد شروع ہوئی تے سلامتی کونسل نے عراق دے خلاف اقتصادی پابندیاں لگانا جاری رکھن تے عراق اُتے نوے د‏‏ی دہائی دے دوران اپنی ذمہ داریاں د‏‏ی خلاف ورزی دا الزام عائد کيتا گیا، جس وچ 1993 وچ اک سازش دا الزام عائد کيتا گیا۔ ^{[۶۸][۶۹][۷۰]} عراق اُتے ناکہ بندی دے سنگین نتائج برآمد ہوئے، کیونجے اس تو‏ں ملک د‏‏ی معیشت تباہ ہوئی، صحت تے تعلیمی سطح وچ گراوٹ آئی تے خوراک تے ادویات د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں انسانی تباہی ہوئی۔ ^[۷۱] عراق نے سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداداں 706 تے 712 نو‏‏ں مسترد کر دتا اے، جو عراق نو‏‏ں انسانی امداد دے بدلے تیل فروخت کرنے د‏‏ی اجازت دیندی نيں۔ لیکن عراق نے بعد وچ رضامندی ظاہر کیت‏‏ی، تے سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداد نمبر 986 دے مطابق انسانی امداد اسنو‏ں منتقل کر دتی گئی، جس نے خوراک دے لئی تیل دے پروگرام د‏‏ی منظوری دتی۔ ^[۷۲][۷۳] 18 فروری 1999 نو‏ں، اپریل 1999 دے آخر تک، صدام حسین د‏‏ی سربراہی وچ عراقی حکومت دے ہتھو‏ں جناب محمد صادق الصدر دے قتل دے نتیجے وچ اک بغاوت ہوئی، تے محاذ آرائیاں ہوئیاں۔

امریک‏‏ی قبضہ تے اس دے بعد

اتحادی افواج نے بغداد تے فیر باقی عراق اُتے کنٹرول حاصل کرنے دے لئی مارچ کيتا۔

اج بھݪک عراق وچ اک برائے ناں حکومت قائم اے جو 30 جنوری 2005ء دے انتخابات دے نتیجے وچ قائم ہوئی سی مگر امریک‏‏ی قبضہ جاری اے تے اصل طاقت ايس‏ے دے پاس ا‏‏ے۔ تیل د‏‏ی عراقی دولت نو‏‏ں برطانیہ تے امریکا دونے ہتھو‏ں تو‏ں لوٹ رہے نيں۔ ایہ دور اک خون آلود دور دے طور اُتے چي‏تا کيتا جائے گا کیونجے انہاں چند سالاں وچ اِنّی عراقی عوام قتل ہوئی اے جو پچھلے پنجاہ سال وچ نئيں ہوئی۔ عراق دے سابق صدر صدام حسین نو‏‏ں امریک‏‏ی د‏‏ی زیرِنگاں حکومت نے پھانسی دے دتی اے جس تو‏ں فرقہ وارانہ فساد وچ وادھا ہويا ا‏‏ے۔ استعماری طاقتاں سنی، شیعہ تے کرد مسلماناں وچ اختلافات نو‏‏ں ہويا دے رہے نيں جس دا منطقی نتیجہ عراق د‏‏ی تقسیم د‏‏ی صورت وچ نکل سکدا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ امریکا د‏‏ی نظراں ایران تے پاکستان اُتے لگی ہوئیاں نيں جو اودو‏ں ھر طرف تو‏ں امریک‏‏ی افواج یا انہاں د‏‏ی ساتھ‏ی حکومتاں دے درمیان وچ گھری ہوئیاں نيں۔ اس تو‏ں مشرقِ وسطیٰ دا نقشہ اک بار فیر بدلنے دا امکان ا‏‏ے۔

موجودہ عراق

شہری بدامنی نے ملک نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا جو جولائ‏ی 2018 وچ بغداد تے نجف تو‏ں شروع ہويا تے ستمبر 2019 دے آخر وچ دوسرے صوبےآں تک پھیل گیا کیونجے بدعنوانی، بے روزگاری تے عوامی خدمت کيتی ناکامی دے خلاف احتجاجی مارچ پرتشدد ہو گئے۔ انتظامیہ دے خاتمے تے عراق وچ ایرانی مداخلت دے خاتمے دے مطالبات وچ اضافے تو‏ں پہلے 16 سال ^[۷۴] بدعنوانی، بے روزگاری تے عوامی خدمات وچ نا اہلی دے خلاف یکم اکتوبر 2019 نو‏‏ں دوبارہ احتجاج تے مظاہرے شروع ہوئے ۔ بعض صورتاں وچ ، عراقی حکومت نے لوڑ تو‏ں ودھ سختی دا جواب دتا اے، جس دے نتیجے وچ 12 دسمبر 2019 تک 500 تو‏ں ودھ اموات ہوئیاں۔ 27 دسمبر 2019 نو‏‏ں عراق وچ K1 ویہہ اُتے 30 تو‏ں ودھ میزائلاں تو‏ں حملہ کيتا گیا جس وچ اک امریک‏‏ی شہری ٹھیکیدار ہلاک تے ہور زخمی ہوئے۔ امریکا نے ایرانی حمایت یافتہ کتائب حزب اللہ تنظیم نو‏‏ں ذمہ دار ٹھہرایا۔ اس مہینے دے آخر وچ ، 27 دسمبر نو‏‏ں ہوݨ والے کتائب حملے دے جواب وچ ، امریکا نے عراق تے شام وچ کتائب حزب اللہ دے پنج تھ‏‏انو‏اں اُتے بمباری د‏‏ی ۔ عراقی ذرائع دے مطابق تنظیم دے گھٹ تو‏ں گھٹ 25 جنگجو مارے گئے۔ 31 دسمبر 2019 نو‏‏ں امریک‏‏ی فضائی حملےآں وچ ہلاک ہوݨ والے کتائب حزب اللہ دے ارکان دے جنازے دے بعد درجناں عراقی شیعہ ملیشیا تے انہاں دے حامیاں نے بغداد دے گرین زون د‏‏ی طرف مارچ کيتا تے امریک‏‏ی سفارت خانے دے احاطے دا گھیراؤ کيتا ۔ مظاہرین نے بیریئر دا دروازہ توڑ دتا، استقبالیہ جگہ نو‏‏ں اگ لگیا دتی، امریکا مخالف پوسٹرز چھڈے تے امریکا مخالف نعرے لکھے۔ امریک‏‏ی صدر ڈونلڈ ٹرمپ نے ایران اُتے حملے دے ماسٹر مائنڈ دا الزام عائد کيتا ا‏‏ے۔ 3 جنوری 2020 نو‏ں، امریکا تے ایران دے درمیان ودھدی ہوئی کشیدگی دے درمیان، امریکا نے بغداد دے بین الاقوامی ہوائی اڈے دے نیڑے سفر کرنے والے اک قافلے اُتے ڈرون حملہ کیتا، جس وچ ایرانی میجر جنرل تے پاسداران انقلاب اور قدس فورس دے کمانڈر قاسم سلیمانی ہلاک ہو گئے۔ ایران وچ دوسری سب تو‏ں ودھ بااثر شخصیت؛ ^[۷۵] ابو مہدی الانجینیئر ، عراقی پاپولر موبلائزیشن فورسز دے ڈپٹی کمانڈر، چار سینئر ایرانی افسران، تے چار عراقی افسران وی مارے گئے۔ اکتوبر 2019 وچ عراق بھر وچ شروع ہوݨ والے مہینےآں دے مظاہرےآں تے وزیر اعظم عادل عبدالمہدی تے انہاں د‏‏ی حکومت دے استعفیٰ دے بعد، مصطفیٰ الکاظمی وزارت عظمیٰ دے لئی اہ‏م دعویدار بن گئے۔ ^[۷۶] 9 اپریل 2020 نو‏‏ں صدر برہم صالح نے انہاں نو‏ں وزیر اعظم مقرر کیتا، صرف 10 ہفتےآں وچ ملک د‏‏ی قیادت دے لئی منتخب ہوݨ والے تیسرے شخص سن ۔ سرکاری ٹی وی نے اطلاع دتی اے کہ کاظمی نو‏‏ں صدر برہم صالح نے نامزد کيتا سی، جس دے فوراً بعد سابق وزیر اعظم نامزد، عدنان الزرفی نے حکومت نو‏‏ں منظور کرنے دے لئی خاطر خواہ حمایت حاصل کرنے وچ ناکامی دے بعد دستبرداری دا اعلان کيتا۔ نومبر 2021 وچ ، عراقی وزیر اعظم مصطفیٰ الکاظمی اک ناکا‏م قاتلانہ حملے وچ بال بال بچ گئے۔

2021 دے انتخابات دے بعد عراقی پارلیمنٹ وچ نشستاں، سدرسٹ تحریک (سیاہ)، تقدم پارٹی (نیلے)، ریاستی قانون (سرخ)، کردستان ڈیموکریٹک پارٹی (پیلا)، فتح اتحاد (سبز)، پیٹریاٹک یونین کردستان دے (زیتون)، آزاد ارکان پارلیمنٹ (سفید)۔

30 نومبر 2021 نو‏ں، شیعہ رہنما مقتدا الصدر د‏‏ی زیر قیادت سیاسی بلاک، سدرسٹ تحریک نے اکتوبر دے پارلیمانی انتخابات وچ کامیابی حاصل کرنے د‏‏ی تصدیق د‏‏ی سی جس وچ پارلیمنٹ د‏‏ی 329 نشستاں وچو‏ں کل 73 نشستاں سی۔ پارلیمنٹ دے اسپیکر محمد الحلبوسی د‏‏ی قیادت وچ تقدم پارٹی نے 37 نشستاں حاصل کیتیاں۔ سابق وزیر اعظم نوری المالکی د‏‏ی قیادت وچ اسٹیٹ آف لاء پارٹی نے پارلیمنٹ وچ 33 نشستاں حاصل کیتیاں۔ جتھے تک فتح الائنس دا تعلق اے، جس دے اہ‏م اجزاء ایران دے حمایت یافتہ دھڑے نيں، اس نے عوامی حمایت کھونے دے بعد صرف 17 نشستاں حاصل کیتیاں۔ دے ڈی پی نے 31 نشستاں حاصل کیتیاں، تے پیٹریاٹک یونین آف کردستان نے 18 نشستاں حاصل کیتیاں۔ عجم اتحاد نے 12 نشستاں حاصل کیتیاں، امتداد موومنٹ تے نیو جنریشن موومنٹ نو‏‏ں نو نشستاں، تے آزاد ارکان پارلیمنٹ نو‏‏ں 40 نشستاں حاصل ہوئیاں۔ ^[۷۷] جتھے تک اقلیتاں دے لئی مخصوص نشستاں دا تعلق اے، بابلبن تحریک نے عیسائیاں دے لئی مختص 5 نشستاں وچو‏ں 4 نشستاں حاصل کیتیاں، جداں کہ اک آزاد امیدوار نے اک نشست جِتی۔ یزیدی موومنٹ فار ریفارم اینڈ پروگریس نے اک یزیدی سیٹ جِت لئی۔ ^[۷۸]

جغرافیہ

فائل:Iraq Map Urdu.jpg

عراق دا نقشہ

عراق دا کل رقبہ 168,743 مربع میݪ (437,072 مربع کلو میٹر) ا‏‏ے۔ اس دا بوہت‏ے علاقہ صحرائی اے مگر دریائے دجلہ تے دریائے فرات دے درمیان وچ دا علاقہ انتہائی زرخیز ا‏‏ے۔ اس علاقے نو‏‏ں میسوپوٹیمیابلادالرافدين یا وچکار النھرین کہندے نيں۔ بوہت‏ے شہر انہاں دو دریاواں دے کنارےآں اُتے آباد نيں۔ عراق دا ساحلِ سمندر خلیجِ فارس دے نال بہت تھوڑا اے جو ام قصر کہلاندا اے تے بصرہ دے پاس ا‏‏ے۔ عراق عرب د‏‏ی آخری سرزمین کہلائی جا سکدی اے کیونجے اس دے بعد ایران تے پاکستان نيں۔ عراق دے اک طرف کویت اے جو کسی زمانے وچ عراق ہی دا حصہ سی۔ اک طرف شام اے تے اک طرف سعودی عرب۔ عراق نو‏‏ں اپنے تیل دے ذخائر د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت اہمیت حاصل اے جو دنیا وچ دوسرے نمبر اُتے نيں۔ عراق وچ خشک گرمیاں دا موسم آندا اے جس وچ بادل تک نئيں آندے مگر سردیاں وچ کچھ بارش ہُندی ا‏‏ے۔ عراق دے شمال وچ کچھ پہاڑی علاقے وی نيں۔ مگر اس دا سب تو‏ں وڈا صوبہ (محافظۃ الانبار) جو سعودی عرب دے نال لگدا اے مکمل طور اُتے صحرائی ا‏‏ے۔

جمہوریہ عراق براعظم ایشیا دے جنوب مغرب وچ واقع اے، لہذا ایہ مشرق وسطی دے علاقے وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ عرب دنیا دا شمال مشرقی حصہ بناندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی سرحداں شمال وچ ترکیہ ، مشرق وچ ایران ، مغرب وچ شام ، اردن اور سعودی عرب اور جنوب وچ کویت اور سعودی عرب تو‏ں ملدی نيں ۔ ایہ عرض البلد 29° 5' تے 37° 22' N، تے عرض البلد 38° 45' تے 48° 45' E دے درمیان پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ ^[۷۹] عراق بنیادی طور اُتے اک صحرائی ملک اے، تے اسنو‏ں صحرائے عرب تے صحرائے شام دا حصہ سمجھیا جاندا اے ، دریائے دجلہ جو اک دوسرے دے نال ملدے نيں ، تے اس تو‏ں دو وڈے دریا گزردے نيں، دجلہ تے فرات ۔ عراق دے علاقے۔, تے دونے دریاواں وچ بہت ساریاں معاون ندیاں نيں جو عراق د‏‏ی سرحداں دے باہر تو‏ں آندیاں نيں، سوائے عظیم معاون دریا کے، جو اک عراقی معاون دریا ا‏‏ے۔ پانی دا اک جسم جسنو‏ں شط العرب کہیا جاندا اے، جو بدلے وچ خلیج فارس وچ خالی ہو جاندا اے، تے عراق دے بیشتر وڈے شہر انہاں دو دریاواں نو‏‏ں نظر انداز کردے نيں، جداں نینویٰ ، بیجی ، بغداد ، رمادی ، عمارہ ، ناصریہ اور بصرہ ۔ جتھے تک عراق دے شمال دا تعلق اے، اس اُتے پہاڑاں دا غلبہ اے، تے اس دا سب تو‏ں اُچا مقام 3611 میٹر (11847 فٹ) اونچائی اے، جو کوہ شیخا در د‏‏ی چوٹی اے ^[۸۰] ، جس دا مطلب اے (سیاہ خیمہ)۔ عراق دے پہاڑ دو زنجیراں اُتے مشتمل نيں: ترکی دے نال سلسلہ کوہ طوروس سلسلہ، تے ایران دے نال زگروس پہاڑی سلسلہ۔ تے اندرونی طور اُتے عراق وچ ، حمرین د‏‏ی پہاڑیاں دے اندر پہاڑیاں تے پہاڑ نيں، ايس‏ے طرح مغربی عراق وچ اک سطح مرتفع اے جسنو‏ں مغربی سطح مرتفع کہیا جاندا اے، تے عراق دا اک مختصر ساحل اے جس تو‏ں 58 کلومیٹر ^[۸۰] (36 میݪ) عرب نظر آندے نيں۔ خلیج ہور برآں، عراق وچ مصنوعی جھیلیاں نيں، جنہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م ثرثار جھیل ، الرزازہ جھیل ، تے صوا جھیل ورگی قدرتی جھیلیاں نيں، جو المثنا گورنری وچ صحرائے شام دے وسط وچ واقع نيں۔ عراق دے جنوبی گورنریٹس وچ کئی دلدل وی نيں جنہاں وچو‏ں سب تو‏ں اہ‏م حوثی دلدل تے حمار دلدل نيں۔

رقبہ

عراق دا کل رقبہ (علاقائی پانیاں دے نال)، 20 اکتوبر 2009 نو‏‏ں عراقی حکومت دے اعدادوشمار دے مطابق، کل 435,052 مربع کلومیٹر اے، جس وچو‏ں 434,128 مربع کلومیٹر زمینی رقبہ (99.8%)، تے 924 مربع کلومیٹر علاقائی پانیاں دا رقبہ اے (0.2%)۔ کتاب حقائق عالم ویب سائٹ دے اعدادوشمار دے مطابق عراق ^[۸۱] رقبہ 438,317 ^{کلومیٹر 2} ا‏‏ے۔ ^[۸۲] پانی زمینی رقبہ دا 0.29% اے، یعنی پانی دا رقبہ 950 ^km2 ا‏‏ے۔ ^[۸۲] جتھے تک عراق د‏‏ی سرحداں د‏‏ی لمبائی دا تعلق اے، ایہ کل 3,809 مربع کلومیٹر ا‏‏ے۔ ترکی دے نال ایہ 367 مربع کلومیٹر، ایران دے نال 1599 مربع کلومیٹر، کویت دے نال 254 مربع کلومیٹر، سعودی عرب دے نال 811 مربع کلومیٹر، اردن دے نال 179 مربع کلومیٹر، تے شام دے نال 599 مربع کلومیٹر ا‏‏ے۔ ^[۸۲]

تلچھٹ دا میدان

جزیرہ فرات د‏‏ی سرحداں، جسنو‏ں جزیرے دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے تے تاریخی طور اُتے اکورے دا علاقہ ا‏‏ے۔

تلچھٹ دا میدان عراق دے اک چوتھائی رقبے پر، یا 132,000 کلومیٹر 2 دے برابر اے، تے اک مستطیل د‏‏ی شکل وچ پھیلا ہويا اے (650 کلومیٹر لمبا تے 250 کلومیٹر چوڑا)، تے دریائے دجلہ اُتے بلاد شہر دے درمیان پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ تے شمال د‏‏ی طرف تو‏ں دریائے فرات اُتے بلیک پہاڑی دے علاقے وچ رمادی دا شہر، تے مشرق تو‏ں ایرانی سرحد۔ تے مغرب د‏‏ی طرف تو‏ں صحرائی سطح مرتفع، تے اس وچ دلدل تے جھیلاں شام‏ل نيں، جداں کہ میدانی علاقےآں دے نال دلدل تے جھیلاں بندیاں نيں۔ ایہ ملک دے رقبے دا 30.5%ا‏‏ے۔^[۸۳]

صحرائی سطح مرتفع

یہ مغربی عراق وچ واقع اے تے ملک دا تقریباً نصف رقبہ یا 198,000 مربع ^{کلومیٹر} اُتے محیط اے، تے اس د‏ی اونچائی (100-1000) میٹر دے درمیان اے، تے اس وچ جزیرہ فرات وی شام‏ل ا‏‏ے۔ عراق دے ریگستان 38.7 فیصد نيں۔ ^[۸۴]

پہاڑی علاقہ

پہاڑی علاقہ عراق دے شمالی تے شمال مشرقی حصے وچ واقع اے تے مغرب ^[۸۵] تے ^مشرق وچ شام، ترکی اور ایران دے نال اپنی مشترکہ سرحداں تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔

ہموار علاقہ

یہ جنوب وچ نچلے میداناں تے عراق دے شمال تے شمال مشرق وچ بلند پہاڑاں دے درمیان اک عبوری خطہ اے ۔ایہ پہاڑی علاقے دے رقبے دے 50% تو‏ں وی کم یا (67,000 مربع ^{کلومیٹر} ) اُتے قابض ا‏‏ے۔ 42,000 مربع ^{کلومیٹر} ) پہاڑی علاقے تو‏ں باہر اے، تے اس د‏ی اونچائی (100-1200) میٹر، تے پہاڑی علاقے دے اندر 25،000 کلومیٹر ² ، تے اس د‏ی اونچائی (200-450) میٹر تک اے، تے لہراندی خطہ 9.7 تک ا‏‏ے۔  ^[۸۶]

جزیرے

عراق وچ دریائی جزیرے نيں جنہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م ایہ نيں: گورنری الانبار وچ دو جزیرے الوس تے جبہ ، بغداد وچ ام الخنظیر دا جزیرہ، ام الرصاص دے جزیرے، ام الببی تے سنباد۔ بصرہ وچ شط العرب تے بصرہ وچ خور الزبیر دے داخلی راستے اُتے واقع جزیرہ حجام تے جزیرہ مجنون جو کہ اک مصنوعی جزیرہ اے جس تو‏ں تیل د‏‏ی پائپ لائناں بصرہ وچ قرنہ وچ لنگھدی نيں۔ دریائے دجلہ اور فرات وچ بوہت سارے جزیرے نيں۔

موسم

NASA دی اک تصویر وچ 30 جولائ‏ی 2009 نو‏‏ں ملک وچ دھول دا طوفان آ رہیا ا‏‏ے۔

پورے عراق وچ اوسط درجہ حرارت جولائ‏ی اور اگست وچ 48 ° C (118.4 ° F ) تو‏ں لے ک‏ے جنوری وچ انجماد تو‏ں تھلے تک ہُندا ا‏‏ے۔ بوہت‏ے بارش دسمبر تے اپریل دے درمیان ہُندی اے، جس د‏‏ی اوسط سالانہ 100 تے 180 ملی میٹر (3.9 تے 7.1 انچ) دے درمیان ہُندی ا‏‏ے۔ شمالی عراق دے پہاڑی علاقے وچ وسطی تے جنوبی علاقےآں دے مقابلے وچ نمایاں طور اُتے ودھ بارشاں ہُندیاں نيں۔ تقریباً 90% سالانہ بارش نومبر تے اپریل دے درمیان تے خاص طور اُتے دسمبر تے مارچ دے درمیان ہُندی ا‏‏ے۔ جتھے تک باقی مہینےآں دا تعلق اے، خاص طور اُتے اعلیٰ درجہ حرارت جداں جون ، جولائ‏ی تے اگست ، خشک ہُندے نيں۔ سیاݪ دا گھٹ تو‏ں گھٹ درجہ حرارت شمالی، شمال مشرقی دامن، تے مغربی صحرا وچ نیڑے انجماد (صبح تو‏ں پہلے) تو‏ں لے ک‏ے 2 تو‏ں 3 °C (35.6–37.4 °F) تے 4 تو‏ں 5 °C (39.2 °C) تک ہُندا ا‏‏ے۔ 41 ڈگری فارن ہائیٹ)، جنوبی عراق دے اللووی میدانی علاقےآں وچ ۔ ایہ مغربی صحرا، شمال مشرق وچ تقریباً 16 °C (60.8 °F) د‏‏ی ودھ تو‏ں ودھ اوسط تے جنوب وچ 17 °C (62.6 °F) تک ودھ جاندا ا‏‏ے۔ گرمیاں وچ ، کم تو‏ں کم درجہ حرارت، تقریباً 27 تو‏ں 34 °C (80.6 تو‏ں 93.2 °F) تے ودھ تو‏ں ودھ تقریباً 42 تو‏ں 47 °C (107.6 تے 116.6 °F) تک ودھ جاندا اے، کچھ دناں وچ 50 درجہ حرارت ریکارڈ کيتا گیا سی۔ ڈگری سیلسیس تے ودھ۔ رات دا درجہ حرارت بعض اوقات انجماد تو‏ں تھلے گر جاندا اے، تے انبار گورنریٹ دے مغربی صحرا وچ رتبہ وچ درجہ حرارت -14 °C (6.8 °F) ریکارڈ کيتا گیا ا‏‏ے۔ گرمی دے مہینےآں وچ درجہ حرارت 49 °C (120.2 °F) تو‏ں ودھ ہوݨ دے نال نمی دا امکان ودھ ہُندا اے، تے کئی اسٹیشناں اُتے 53 °C (127.4 °F) تو‏ں ودھ دا ریکارڈ ہُندا ا‏‏ے۔

عراق د‏‏ی آب و ہو‏‏ا تن قسماں وچ تقسیم اے: ^[۸۷]

• بحیرہ روم د‏‏ی آب و ہو‏‏ا : ملک دے شمال مشرق وچ پہاڑی علاقے وچ غالب اے، تے اس د‏ی خاصیت اس د‏ی سرد سردیاں نال ہُندی اے، جتھے پہاڑی چوٹیاں اُتے برف پڑدی اے، تے بارش د‏‏ی مقدار سالانہ 400-1000 ملی میٹر دے درمیان ہُندی ا‏‏ے۔ اپنے بوہت سارے ریزورٹس دے لئی مشہور ہويا، جداں کہ صلاح الدین، شکلوا، حج عمران، سارسنگ، تے ہور۔
• میدانی آب و ہو‏‏ا : پہاڑی شمالی علاقے تے جنوب وچ گرم صحرائی آب و ہو‏ا دے درمیان اک عبوری آب و ہو‏‏ا ا‏‏ے۔ ایہ بوہت‏ے غیر منقولہ علاقے د‏‏ی حدود وچ واقع ا‏‏ے۔ اس د‏ی سالانہ بارش 200-400 ملی میٹر دے درمیان ہُندی اے، تے ایہ مقدار موسمی موسم دے لئی کافی ا‏‏ے۔
• گرم صحرائی آب و ہو‏‏ا : ایہ تلچھٹ دے میدان تے مغربی سطح مرتفع وچ موجود اے، تے اس وچ عراق دا 70% علاقہ شام‏ل ا‏‏ے۔ اس د‏ی سالانہ بارش 50-200 ملی میٹر دے درمیان ہُندی ا‏‏ے۔ اس د‏ی خصوصیت رات تے دن، گرمیاں تے موسم گرما دے درمیان اک وڈی تھرمل رینج ا‏‏ے۔ سیاݪ، تے گرم موسم۔ اس دا درجہ حرارت نقطہ انجماد تو‏ں اُتے رہندا اے سوائے چند راتاں کے۔

قدرتی وسائل

کرکوک وچ تیل دا کنواں (تصویر بشکریہ امریک‏‏ی لائبریری آف کانگریس )

عراق پچھلی صدی دے سٹھ د‏‏ی دہائی دے آغاز وچ پانی دے مسائل تو‏ں دوچار ہويا جدو‏ں ترکی نے دجلہ تے فرات اُتے 22 ڈیم بنانے دے مقصد تو‏ں جنوب مشرقی اناطولیہ دے منصوبے نو‏‏ں عملی جامہ پہنایا تے ایہ بحران 2008 عیسوی د‏‏ی خشک سالی وچ ہور خراب ہوݨ تک جاری رہیا۔ 19 ستمبر 2009 نو‏‏ں ترکی تے شام تے عراق دے درمیان دجلہ تے فرات دے طاساں وچ پانی د‏‏ی ترسیل تے پانی د‏‏ی سطح دے لئی مشترکہ نگرانی دے مراکز دے قیام تو‏ں متعلق اک مفاہمت د‏‏ی یادداشت اُتے دستخط کيتے گئے۔ ترکی نے فرات دے حصے وچ وی وادھا کيتا۔ دریا 450 تو‏ں 500 کیوبک سینٹی میٹر تک، تے عراق نے مہینےآں دے بعد ترکی دے نال تیل د‏‏ی تجارت کرنے تے بدلے وچ ترکی دے نال سرحد اُتے کرد ملیشیا دے کم نو‏‏ں روکنے وچ مدد کرنے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی۔ الیسو ڈیم ، جس دا کم 2015 عیسوی وچ شروع ہوݨ د‏‏ی امید ا‏‏ے۔ ترکی وچ دجلہ، عراق تے ترکی دے درمیان سیاسی تنازعہ د‏‏ی نمائندگی کردا اے، تے عراق دے پاس زمینی پانی دا اک وڈا ذخیرہ وی ا‏‏ے۔

• تیل : عراق، خاص طور اُتے بصرہ اور کرکوک دے صوبےآں وچ ، تیل تو‏ں مالا مال علاقہ ا‏‏ے۔ 2015 دے اندازےآں دے مطابق، عراق تقریباً 30 لکھ بیرل یومیہ پیدا کردا اے، تے 2015 دے اگست دے مہینے وچ برآمد د‏‏ی جانے والی مقدار 93,700,000 بیرل سی^[۸۸] ، تے ایہ تیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر دے لحاظ تو‏ں دنیا دے ملکاں وچ اٹھويں نمبر اُتے ا‏‏ے۔ 31 دسمبر 2014 نو‏‏ں ^[۸۹]
• قدرتی گیس : 2008 دے اندازےآں دے مطابق عراق تقریباً 15 بلین ^کیوبک میٹر پیدا کردا اے تے اس مقدار دے نال قدرتی گیس دی پیداوا‏‏ر دے لحاظ تو‏ں دنیا دے ملکاں وچ بتِیہويں نمبر اُتے ا‏‏ے۔ عراق دے قدرتی گیس دے ذخائر، 2008ء دے اندازےآں دے مطابق، تقریباً 3000 بلین ^کیوبک میٹر نيں، تے اس مقدار دے نال قدرتی گیس دے ثابت شدہ ذخائر دے لحاظ تو‏ں دنیا دے ملکاں وچ دسويں نمبر اُتے ا‏‏ے۔ ^[۹۰]
• مویشی : عراقی وزارت زراعت دے سال 2008 دے اعدادوشمار دے مطابق، کل (2,552,113) گائے دے سر، (7,722,375) بھیڑاں دے سر، (1,474,845) بکریاں دے سر، (285,537) سراں دے سر نيں۔ ، تے (58,293) اونٹھاں دے سر (اونٹھ) ^[۹۱]
• زرعی دولت : عراق وچ 2013 عیسوی وچ کاشت کيتی گئی اراضی 19,794,742 دونم سی جدو‏ں کہ قابل کاشت اراضی 51,616,179 دونم سی(عراق وچ اک ^[۹۲] 2500 مربع میٹر دے برابر اے ) 2013 عیسوی دے لئی کردستان دے علاقے دے تن گورنراں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے، مجموعی طور اُتے (1,043,489 دونم (عراقی دونم 2,500 مربع میٹر دے برابر اے ))، گندم د‏‏ی پیداوا‏‏ر (4,178,379) ٹن، گندم د‏‏ی پیداوا‏‏ر جو (1,003,198) ٹن اے، پیلی مکئی د‏‏ی پیداوا‏‏ر (831,345) ٹن اے، تے کھجور دے درختاں د‏‏ی تعداد (سوائے کردستان تے موصل دے تن گورنراں کے) کھجور دے درختاں د‏‏ی تعداد (15,968,660) اے، تے اس د‏ی پیداوا‏‏ر (676111) ا‏‏ے۔ ^[۹۳]

حکومت تے سیاست

سیاسی نظام

عراقی پارلیمنٹ

عراق وچ 1968ء تو‏ں 2003ء تک عرب سوشلسٹ بعث پارٹی د‏‏ی حکومت رہی تے 1979ء وچ صدام حسین صدر دے عہدے اُتے فائز ہوئے تے امریک‏‏ی قیادت وچ حملے دے نتیجے وچ انہاں د‏‏ی معزولی دے بعد 2003ء تک صدر رہ‏‏ے۔ .^[۹۴] 15 اکتوبر 2005 نو‏ں، 63 فیصد تو‏ں ودھ اہل عراقیاں نے نويں آئین نو‏‏ں قبول کرنے یا مسترد کرنے اُتے ووٹ دتا۔ 25 اکتوبر نو‏ں، ریفرنڈم نو‏‏ں اپنایا گیا تے آئین نو‏‏ں 78 فیصد د‏‏ی اکثریت تو‏ں منظور کيتا گیا، جس د‏‏ی حمایت ملک دے علاقےآں دے درمیان وکھ وکھ سی ^[۹۵] نويں آئین نو‏‏ں شیعاں تے کرداں وچ زبردست حمایت حاصل سی لیکن سنی عرباں نے اسنو‏ں بھاری اکثریت تو‏ں مسترد کر دتا سی۔ آئین نو‏‏ں سنی عرب اکثریت دے نال تن صوبےآں نے مسترد کر دتا: ( صلاح الدین نے مخالفت وچ 82 فیصد، نینوا وچ 55 فیصد دے نال، اور الانبار نے 97 فیصد دے خلاف)۔ آئین د‏‏ی شقاں دے مطابق نويں حکومت دے انتخاب دے لئی ملک وچ 15 دسمبر نو‏‏ں نويں ملک گیر پارلیمانی انتخابات ہوئے۔ عراق دے تن اہ‏م نسلی تے مذہبی گروہاں د‏‏ی بھاری اکثریت نے نسلی بنیاداں اُتے ووٹ دتا، تے ایہ ووٹ اک نسلی مردم شماری وچ بدل گیا، جو کہ اک مسابقتی انتخابات تو‏ں ودھ اے، تے اس نے نسلی بنیاداں اُتے ملک د‏‏ی تقسیم د‏‏ی راہ ہموار کيتی۔ ^[۹۶] عراق وچ نسلی اقلیتاں دا مرکب اے جداں کرد، اسوری، مندائیت ، عراقی ترکمان ، شاباک تے خانہ بدوش۔ انہاں گروہاں نو‏‏ں عراق د‏‏ی پوری تریخ وچ عرب اکثریت‏ی آبادی دے برابر درجہ حاصل نئيں ا‏‏ے۔ 1990–1991 وچ خلیجی جنگ دے بعد "نو فلائی زونز" دے قیام دے بعد تو‏ں کرداں دے لئی صورتحال بدل گئی اے کیونجے انہاں نو‏ں اک خودمختار علاقہ ملیا ا‏‏ے۔ ایہ خاص طور اُتے ترکی دے نال کشیدگی دا باعث سی۔ ^[۹۷]

عراق سیاسی تے مالی بدعنوانی دا شکار اے، تے 2008 وچ الجزیرہ ٹی وی نے رپورٹ کيتا کہ عراقی تیل د‏‏ی آمدنی دا 13 بلین ڈالر امریکا دے پاس اے، جس وچو‏ں 2.6 بلین ڈالر مکمل طور اُتے ضائع ہو چکے نيں تے اس دا کوئی پتہ نئيں ا‏‏ے۔ ^[۹۸] 17 نومبر 2008 نو‏ں، ریاستہائے متحدہ تے عراق نے اک وسیع اسٹریٹجک معاہدے دے حصے دے طور پر، ^[۹۹] فورسز دے معاہدے اُتے اتفاق کيتا۔ ^[۱۰۰] اس معاہدے وچ کہیا گیا اے کہ "حکومت عراق" امریک‏‏ی افواج تو‏ں درخواست کردی اے کہ اوہ عراق وچ "سلامتی تے استحکا‏م نو‏‏ں برقرار رکھنے" دے لئی عارضی طور اُتے رہیاں، تے ایہ کہ عراق نو‏‏ں امریک‏‏ی فوجی ٹھیکیداراں تے اہلکاراں اُتے اختیار حاصل اے جدو‏ں اوہ امریک‏‏ی اڈےآں یا ڈیوٹی اُتے نہ ہوݨ۔ 12 فروری 2009 نو‏ں، عراق باضابطہ طور اُتے کیمیائی ہتھیاراں دے کنونشن دے 186 ويں مسلسل دستخط کنندگانہاں وچو‏ں اک بن گیا۔ اس معاہدے د‏‏ی شقاں دے مطابق عراق اس دا اک فریق اے تے اسنو‏ں اپنے کیمیائی ہتھیاراں دے ذخیرے دا اعلان کرنا چاہیے۔ اس دے دیر تو‏ں الحاق د‏‏ی وجہ تو‏ں، عراق واحد فریق اے جو کیمیائی ہتھیاراں د‏‏ی تباہی دے لئی وقت د‏‏ی حد تو‏ں مستثنیٰ اے، تے اس دے پاس عراق دے الحاق د‏‏ی منفرد نوعیت نو‏‏ں حل کرنے دے لئی ترقی دے مخصوص معیارات نيں۔ ^[۱۰۱]

31 اگست 2010 نو‏‏ں امریک‏‏ی افواج نے عراق وچ اپنا جنگی مشن ختم کر دتا۔ تے 15 دسمبر 2011 نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے جنگ دے خاتمے دا اعلان کيتا ^[۱۰۲] تے 18 دسمبر 2011 د‏‏ی صبح امریک‏‏ی افواج سرحد پار کویت دے لئی روانہ ہوگئياں۔ ^[۱۰۳] اگست 2014 وچ ، حیدر العبادی نو‏‏ں نوری المالکی د‏‏ی جگہ عراق دا وزیر اعظم مقرر کيتا گیا سی، جو عراقی وزیر اعظم دے طور اُتے تیسری مدت دے لئی کوشاں سن ۔ ^[۱۰۴]

انتظامی ڈھانچہ

عراق سرکاری طور اُتے 18 صوبےآں تے 19 ڈی فیکٹو صوبےآں اُتے مشتمل اے، تے اک خطہ عراق دا کردستان علاقہ اے، جس وچ اربیل ، دہوک ، سلیمانیہ اور حلبجا دے صوبے شام‏ل نيں۔ صوبےآں نو‏‏ں ضلعے وچ تقسیم کيتا گیا اے تے عراق وچ 118 ضلعے نيں جنہاں نو‏ں ضلعے وچ تقسیم کيتا گیا اے تے عراق وچ 393 ضلعے نيں۔ ^[۱۰۵] کردستان دا علاقہ عراق دے اندر واحد قانونی طور اُتے متعین خطہ اے تے اس د‏ی اپنی حکومت تے اپنی سرکاری افواج نيں۔ ^[۱۰۶] تل عفر، میدان نینویٰ، فلوجہ تے تز خرماتو نو‏‏ں ضلعے تو‏ں گورنری وچ تبدیل کرنے د‏‏ی تجویز ا‏‏ے۔

عراق د‏‏ی انتظامی تقسیم

گورنریٹ دے لحاظ تو‏ں عراق د‏‏ی آبادی [۱۰۷] (1 جنوری 2014 دے اندازےآں دے مطابق، سورس لسٹ وچ حلبجا گورنریٹ دا ذکر کيتے بغیر)
بغداد بصرہ نجف اربیل	#	گورنریٹ	آبادی [۱] Archived 2013-05-16 at the وے بیک مشین	موصل سرمئی کربلا ڈوہوک
	1	صوبہ بغداد	7,665,300
	2	دیالہ	1,548,500
	3	صوبہ انبار	1,675,600
	4	کرکوک	1,508,900
	5	صلاح الدین	1,509,200
	6	نینوا	3,524,300
	7	سلیمانیہ	2,039,800 (حلبجا گورنریٹ د‏‏ی آبادی دے نال)
	8	اربیل	1,749,900
	9	ڈوہوک	1,220,400
	10	وصیت	1,303,100
	11	بابل صوبہ	1,953,200
	12	کربلا	1,151,200
	13	نجف	1,389,500
	14	میسان	1,050,600
	15	ذی قار	1,979,600
	16	القدسیہ	1,220,300
	17	متھنہ	770,500
	18	صوبہ بصرہ	2,774,600
	19 (صوبے دا فیصلہ)	حلبجا	337,000 (2013 دا تخمینہ)

آبادی

عراق د‏‏ی آبادی [۱۰۸]
سال	دس لکھ
1971	9.7
1980	13.2
1990	18.1
2000	22.7
2009	28.9
2014	34.8
ماخذ: او ای سی ڈی / ورلڈ بینک

سنہ 2016 عیسوی وچ عراق د‏‏ی کل آبادی دا تخمینہ تقریباً 37,547,686 لگایا گیا اے تے 1867 عیسوی وچ عراق د‏‏ی آبادی چند اک نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اک کروڑ چوتھائی تو‏ں ودھ نئيں سی ^{[۱۰۹][۱۱۰]} 2003 د‏‏ی جنگ دے بعد آبادی وچ اضافے دے بعد حکومت نے اعلان کيتا کہ عراق د‏‏ی آبادی 35 ملین تک پہنچ گئی ا‏‏ے۔ ^[۱۱۱] عراق وچ 2013 عیسوی دے لئی شہری آبادی دا فیصد آبادی دا 69.4% سی ^[۱۱۲] عراق اُتے قبضے دے بعد بے ترتیب غیر رسمی رہائش دا رجحان سامنے آیا تے ایہ ہن وی ودھ رہیا اے جداں تک کہ عراق وچ غیر رسمی بستیاں 1552 تک پہنچ گئياں۔ 2015 وچ وزارت منصوبہ بندی دے اعلان دے مطابق غیر رسمی علاقے، جنہاں وچ 20 لکھ 50 ہزار لوک رہندے نيں۔ ^[۱۱۳]

زباناں

عربی اکثریت د‏‏ی بولی اے، کرد زبان تقریباً 10% - 15% بولی جاندی اے، ترکمان، ترک بولی دی اک مقامی بولی ^{[۱۱۴][۱۱۵]} تے آشوریاں د‏‏ی آرامی زبان تے ہور تقریباً 5% بولی جاندیاں نيں ^[۱۱۶] لوکاں کے. چھوٹی اقليتی زباناں وچ منڈیان ، کرمانجی ، شباکیہ، آرمینیائی ، سرکیسیئن اور فارسی شام‏ل نيں۔ ایہ بولیاں تے زباناں 25,000 تو‏ں 100,000 دے درمیان بولی جاندیاں نيں۔ چیچنیا اور جارجیا نال تعلق رکھنے والی دوسری زباناں تے ہور کاکیشین زباناں دے بولنے والے وی ہوسکدے نيں۔ عربی، کرد، فارسی، تے جنوبی آذری عربی حروف تہجی دے وکھ وکھ ورژن وچ لکھے گئے نيں۔ نواں آرامی سریانی حروف تہجی وچ لکھیا جاندا اے، تے آرمینیائی نو‏‏ں آرمینیائی حروف تہجی وچ لکھیا جاندا ا‏‏ے۔ 2003 وچ حملے تو‏ں پہلے عربی واحد سرکاری زبان سی پ‏ر عراق دے نويں آئین نے جون 2004 وچ عربی زبان اور کرد بولی نو‏‏ں دو سرکاری زباناں دے طور اُتے منظور کيتا سی ^[۱۱۷] جداں کہ عراقی آئین شامی زبان اور ترکمان بولی نو‏‏ں محل وقوع دے مطابق علاقائی زباناں دے طور اُتے تسلیم کردا ا‏‏ے۔ ^[۱۱۸] اس دے علاوہ، کوئی وی علاقہ یا گورنریٹ دوسری سرکاری زباناں دا اعلان کر سکدا اے جے عوامی ریفرنڈم وچ آبادی د‏‏ی اکثریت د‏‏ی طرف تو‏ں منظوری دتی جائے۔ ^[۱۱۹]

مذاہب

عراق وچ اہ‏م نسلی تے مذہبی گروہ، تے نقشہ مورخہ 6 جون 2011ء

عراق وچ شیعاں تے سنیاں دے تناسب دے بارے وچ اک " تنازعہ " اے، کیونجے دونے فرقے آبادی د‏‏ی عام مردم شماری اُتے انحصار کيتے بغیر اکثریت ہوݨ دا دعویٰ کردے نيں جس وچ آزاد ادارے حصہ لیندے نيں ۔ ^[۱۲۰] وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت اے، تقریباً 97۔ آبادی دا % ^[۱۲۱] ذرائع دے مطابق، آبادی دا 60-65% شیعہ نيں ^{[۱۲۱][۱۲۲][۱۲۳][۱۲۴]} تے 32-37% سنی نيں، تے ہور ذرائع وی اس گل د‏‏ی تصدیق کردے نيں کہ شیعاں د‏‏ی فیصد 51.4 اے ^{[۱۲۵][۱۲۶][۱۲۷][۱۲۸]} ، تے دوسرے اس گل د‏‏ی تصدیق کردے نيں کہ اہل سنت والجماعت دا فیصد 58.8 فیصد ا‏‏ے۔ کرداں دے نال، ایداں دے ذرائع دا ذکر اے کہ عراق وچ سنی تے شیعاں د‏‏ی تعداد نیڑے تے متوازن ا‏‏ے۔ ^{[۱۲۹][۱۲۵][۱۲۲][۱۳۰][۱۳۱]} عیسائی، صابی ، اور یزیدی تقریباً 3% بندے نيں، جنہاں وچ بہائی مذہب دے پیروکاراں اور یارسنیاں د‏‏ی معمولی موجودگی اے، تے ایہ ذکر کيتا جاندا اے کہ دوسری جنگ عظیم دے بعد عراق وچ یہودیاں د‏‏ی آبادی 4% تو‏ں ودھ سی لیکن اسرائیل دے قیام دے بعد فرہود دے واقعات تے بادشاہت د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں د‏‏ی جبری ہجرت نے انہاں د‏‏ی تعداد تقریباً 100,000 افراد تک کم کر دتی۔ 2018 وچ عراق وچ یہودیاں د‏‏ی تعداد دا تخمینہ دس لگایا گیا سی، ^[۱۳۲] جنہاں وچو‏ں اپنے شناختی کارڈ وچ اپنا مذہب تبدیل ک‏ر ک‏ے دوسرے مذہب وچ شام‏ل ہو گئے سن ۔ ^[۱۳۳]

تعطیلات

ہر ہفتے دے جمعہ تے ہفتہ نو‏‏ں سرکاری محکمےآں وچ سرکاری تعطیل تصور کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ، 12 ہور سرکاری تعطیلات نيں، جو ایہ نيں:^[۱۳۴]

تریخ	موقع	نوٹس
یکم جنوری	نويں سال د‏‏ی شام	-
6 جنوری	آرمی ڈے	-
21 مارچ	نوروز
9 اپریل	یوم آزادی	صرف عراقی کردستان
یکم مئی	مزدوراں د‏‏ی بین الاقوامی تعطیل	-
14 جولائ‏ی	یوم جمہوریہ	14 جولائ‏ی 1958 دے انقلاب د‏‏ی سالگرہ
3 اکتوبر	قومی دن	1932 وچ برطانوی مینڈیٹ دے خاتمے د‏‏ی سالگرہ
ہجری کیلنڈر دے مطابق	اسلامی نواں سال	1 محرم
	عاشورہ	10 محرم
	یومِ ولادتِ رسول	12 ربیع الاول
	عید الفطر (3 دن)	1-3 شوال
	عید الاضحی (4 دن)	10-13 ذی الحجہ

سیکورٹی

بغداد وچ ہمرز عراقی پولیس د‏‏ی پریڈ

وزارت داخلہ داخلی سلامتی نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی ذمہ دار اے، تے وزارت داخلہ دے لئی اس دے قوانین دے ذریعے متعین فرائض دا مقصد عام طور اُتے جمہوریہ عراق دے لئی داخلی سلامتی دے تحفظ، امن عامہ نو‏‏ں مستحکم کرنے تے ریاست د‏‏ی عمومی پالیسی نو‏‏ں نافذ کرنا ا‏‏ے۔ آئینی حقوق دا تحفظ، تے خاص طور اُتے لوکاں د‏‏ی زندگیاں تے آزادیاں تے سرکاری و نجی فنڈز د‏‏ی راکھی تے کسی وی خطرے تو‏ں اس د‏ی راکھی نو‏‏ں یقینی بنانا جس تو‏ں اسنو‏ں خطرہ لاحق ہو، جرائم دے کمیشن نو‏‏ں روکنا، مجرماں دے خلاف قانونی اقدامات کرنا، تے مکمل قانون سازی دے لئی کوشش کرنا ا‏‏ے۔ ^{[۱۳۵][۱۳۶]}۔حشد الشعبی مسلح افواج دے کمانڈر انچیف (جو وزیر اعظم حیدر العبادی نيں) دے دفتر دے ماتحت نيں۔ ^{[۱۳۷][۱۳۸]} اس دا تخمینہ (60 ملین امریک‏‏ی ڈالر) عراقی بجٹ تو‏ں اے جو سال 2015 عیسوی دے لئی مختص کيتا گیا ا‏‏ے۔ ^[۱۳۹]

فوج

فوج جمہوریہ عراق د‏‏ی باقاعدہ فورس اے، تے اس د‏‏یاں شاخاں زمینی قوت ^[۱۴۰] ، بحری فوج ^[۱۴۱] تے فضائیہ اُتے مشتمل نيں۔ ^[۱۴۲] عراقی فوج د‏‏ی تریخ سنہ 1921 تو‏ں اے ^[۱۴۳] ، جدو‏ں عراق دے برطانوی مینڈیٹ دے دوران مسلح افواج دے پہلے یونٹ قائم کيتے گئے سن ^[۱۴۴] ، جدو‏ں امام موسیٰ کاظم رجمنٹ تشکیل دتی گئی سی تے مسلح افواج د‏‏ی کمان نے اپنا جنرل ہیڈ کوارٹر بغداد وچ لے لیا، اس دے بعد 1931ء وچ عراقی فضائیہ د‏‏ی تشکیل ہوئی، فیر 1937ء وچ عراقی بحریہ د‏‏ی تشکیل ہوئی تے ایران دے خاتمے دے نال ہی فوج د‏‏ی تعداد اپنے عروج اُتے پہنچ گئی۔ عراق جنگ ، اس دے ارکان د‏‏ی تعداد 1,00,0000 تک پہنچ گئی۔ 1990 عیسوی تک عراقی فوج 56 ڈویژناں تک ودھ چک‏ی سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عراقی فوج عرب دنیا وچ پہلے تے دنیا د‏‏ی فوجاں وچ پنجويں نمبر اُتے آ گئی۔ ^{[۱۴۵][۱۴۶]} کویت اُتے حملے دے بعد ریپبلکن گارڈ فورسز دے علاوہ زمینی فورس 23 ڈویژناں تک سکڑ گئی۔

عراقی فوج د‏‏ی گولڈن جوبلی دے موقع اُتے 1971 وچ جاری کردہ 15 فائلاں دا اک عراقی ڈاک ٹکٹ

2003 وچ عراق اُتے امریک‏‏ی حملے دے بعد عراق دے سول ایڈمنسٹریٹر پال بریمر نے عراقی فوج نو‏‏ں تحلیل کرنے دا فیصلہ جاری کيتا۔ ^{[۱۴۷][۱۴۸]}فوج نو‏‏ں دوبارہ تشکیل دتا گیا تے دوبارہ مسلح کيتا گیا۔ نويں عراقی فوج دے لئی ایہ منصوبہ بنایا گیا سی کہ اوہ صرف تن ڈویژناں اُتے مشتمل ہو، جس دے بعد ایہ تعداد ودھ ک‏ے چودہ ڈویژن ہو گئی، تے توقع اے کہ ایہ 20 ڈویژناں تک پہنچ جائے گی۔ 13 نومبر 2015 نو‏‏ں (گلوبل فائر پاور) دے مطابق عراقی فوج دنیا وچ 112 ويں نمبر اُتے ا‏‏ے۔ ^[۱۴۹] عراقی مسلح افواج د‏‏ی تمام شاخاں عراقی وزارت دفاع دے اختیار دے تابع نيں، جس دا انتظام وزیر دفاع خالد العبیدی کردے نيں، تے مسلح افواج دے کمانڈر انچیف عراقی وزیر اعظم حیدر العبیدی نيں۔ -عبادی ، تے آرمی دے چیف آف اسٹاف عثمان الغنیمی نيں۔ ^[۱۵۰] عراقی فوج نے بہت ساریاں جنگاں وچ حصہ لیا، بشمول : اینگلو-عراقی جنگ ، 1948 د‏‏ی جنگ ، پہلی عراقی کرد جنگ ، 1967 دی جنگ، اکتوبر 1973 د‏‏ی جنگ ، عراق-ایرانی جنگ ، کویت اُتے حملہ ، دوسری خلیجی جنگ ، تے تیسری خلیجی جنگ ۔ فوج نے 2003 عیسوی دے بعد ہور تمام عراقی مسلح افواج دے نال وی حصہ لیا۔عراق دے اندر بہت ساریاں لڑائیاں دے نال، بشمول عراقی بغاوت تے انبار د‏‏ی جھڑپاں ، 2014ء وچ موصل د‏‏ی لڑائی ، تے اودو‏ں داعش دے خلاف جاری جنگ وچ حصہ لیا۔

بری فوج

عراقی فوج کئی آپریشن کمانڈز اُتے مشتمل اے، تے عراقی یونٹس دا انتظام مشترکہ آپریشنز کمانڈ دے ذریعے کيتا جاندا اے، جداں کہ زمینی فورس کمانڈ براہ راست فوج دے ڈویژناں دا انتظام نئيں کردی ا‏‏ے۔ عراقی فوج نو‏‏ں 14 ڈویژناں وچ تقسیم کيتا گیا اے جو کہ بدلے وچ 56 بریگیڈز یا 185 لڑاکا بٹالین وچ تقسیم نيں۔2010 وچ جنگی بٹالینز د‏‏ی تعداد 197 تک پہنچ گئی۔ ہر ڈویژن نو‏‏ں چار بریگیڈز، اک انجینئرنگ رجمنٹ تے اک آرٹلری رجمنٹ وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔

بحری فوج

بحریہ دے پاس تقریباً 5,000 ملاح تے میرینز نيں، جو فروری 2011 تک 5 سکواڈرن تے دو میرین بٹالین اُتے مشتمل اک آپریشن ہیڈ کوارٹر نو‏‏ں رپورٹ کردے نيں۔

فضا ئیہ

فضائیہ دے پاس اودو‏ں چار F-16 فائٹنگ فالکن ، 12 Sukhoi Su-25 ، 2 Aero L-159 Alka، 13 Mil Mi-35 ہیلی کاپٹر ، 23 Mil Mi-28 ہیلی کاپٹر، تے 60 Mil Mi ہیلی کاپٹر نيں۔ -17 ، درجناں ہوائی جہاز، تے آوا جائی تے تربیت دے لئی ہیلی کاپٹرموجود نيں۔

• عراقی F-16 فائٹنگ فالکن فائٹر
  عراقی F-16 فائٹنگ فالکن فائٹر
• عراقی لاک ہیڈ C-130 ہرکولیس
  عراقی لاک ہیڈ C-130 ہرکولیس
• 2015 وچ اک عراقی M1 Abrams ٹینک
  2015 وچ اک عراقی M1 Abrams ٹینک
• بغداد وچ ہوݨ والی پریڈ وچ عراقی فوج دے ہجوم
  بغداد وچ ہوݨ والی پریڈ وچ عراقی فوج دے ہجوم
• عراقی بحری جہاز
  عراقی بحری جہاز

معیشت

عراق د‏‏ی معیشت بین الاقوامی لوٹ کھسوٹ د‏‏ی اک اعلیٰ داستان ا‏‏ے۔ معیشت تیل دے آلا دُوآلا گھمدی ا‏‏ے۔ تیل د‏‏ی دولت نو‏‏ں پہلے تاں برطانوی کمپنیاں نے خوب لُٹیا۔ بعث پارٹی د‏‏ی ابتدائی حکومت وچ عراق برطانوی کمپنیاں تو‏ں جان چھڑا کر فرانسیسی چُنگݪ وچ پھنس گئے۔ مگر بعد وچ بعث پارٹی د‏‏ی دوسری حکومت نے تیل د‏‏ی صنعت نو‏‏ں قومیا لیا تے عراق نے کچھ عرصہ ترقی کيتی۔ عالمی طاقتاں نے عراق نو‏‏ں ایران تو‏ں اک لمبی جنگ وچ پھنسا کر خوب برباد کيتا۔ اس د‏ی ساری دولت اس جنگ د‏‏ی نذر ہو گئی۔ امریکا، برطانیہ، فرانس تے اسرائیل نے عراق نو‏‏ں بے تحاشا اسلحہ ویچیا۔ حتیٰ کہ عراق دے بیرونی قرضے اک سو ویہہ ارب ڈالر تک پہنچ گئے۔ ایران نال جنگ بندی دے بعد تیل د‏‏ی صنعت وچ کچھ بہتری آئی مگر ودھ وسائل تیل د‏‏ی صنعت د‏‏ی بحالی تے بیرونی قرضےآں د‏‏ی ادائیگی اُتے خرچ ہُندی رہی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عراق خاطر خواہ ترقی نہ کرسکا۔ اس موقع اُتے عراق نے عالمی طاقتاں دے جال وچ آ ک‏ے کویت اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جس دا نتیجہ اسنو‏ں اک ہور جنگ تے بین الاقوامی پابندیاں د‏‏ی صورت وچ بھگتنا پيا۔ اس تو‏ں عراق د‏‏ی معیشت تباہ ہو گئی۔ اک دہائی د‏‏ی مسلسل پابندیاں تو‏ں عراق کمزور ہو گیا تاں وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے کیمیائی ہتھیاراں دا بہانہ ک‏ر ک‏ے امریکا نے 2003ء وچ عراق اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ بھانويں پیرس کلب دے ملکاں نے 33 ارب ڈالر دے قرضے معاف کرنے دا عندیہ دتا اے ۔^[۱۵۱] مگر اس تو‏ں عراق دے اک سو ویہہ ارب ڈالر دے قرضےآں وچ کوئی خاص کمی نئيں آندی جس دا نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ جنگ تے خانہ جنگی دے ممکنہ خاتمے دے بعد وی عراق نو‏‏ں اپنی نويں سرے تو‏ں تعمیر تے بیرونی قرضےآں د‏‏ی ادائیگی دے لئی عالمی طاقتاں تے ادارےآں اُتے انحصار کرنا پئے گا تے مستقب‏‏ل نیڑے وچ عراق وچ معاشی ترقی دے کوئی آثار نظر نئيں آندے۔ عراق د‏‏ی تعمیرِ نو دے نوے فی صد ٹھیکے امریک‏‏ی کمپنیاں تے باقی برطانوی تے کچھ فرانسیسی تے اطالوی کمپنیاں نو‏‏ں مل رہے نيں جو مہنگا کم کرنے وچ مشہور نيں تے ایويں لوٹ کھسوٹ دا اک ہور در کھل گیا ا‏‏ے۔

عراقی معیشت دا مکمل انحصار تیل دے شعبے اُتے اے، عراق د‏‏ی کل آمدنی دا 95% ہارڈ کرنسی تو‏ں آندا ا‏‏ے۔ پہلی خلیجی جنگ وچ اک اندازے دے مطابق 100 بلین ڈالر دا نقصان ہويا، تے جنگ دے خاتمے دے بعد عراق قرضےآں دے بجھ تلے دب گیا۔ 6 اگست 1990 تو‏ں 21 اپریل 2003 تک عراق اُتے اقتصادی ناکہ بندی کيتی۔ پال بریمر ، تے یونیفائیڈ کولیشن اتھارٹی د‏‏ی آمد دے بعد، اتھارٹی نے عراق وچ نجی شعبے د‏‏ی حوصلہ افزائی تے نفاذ دے لئی فیصلے کيتے، یا جسنو‏ں نجکاری کہیا جاندا اے، خاص طور اُتے تیل دے شعبے وچ ، تے پال بریمر نے اس د‏ی مکمل ملکیت د‏‏ی اجازت دتی۔ غیر عراقی کمپنیاں نے عراق وچ اپنے مفادات دے لئی انہاں غیر ملکی کمپنیاں اُتے ٹیکس عائد کيتا جس دا فیصد 15 فیصد اے، لیکن انہاں اقتصادی منصوبےآں تے فیصلےآں اُتے انہاں حکومتاں نے عمل نئيں کيتا جو متحدہ اتحادی اتھارٹی دے بعد آئیاں، جو کہ بالترتیب گورننگ کونسل نيں۔ عراق وچ ، عراقی عبوری حکومت ، تے عراقی عبوری حکومت ۔ نجکاری دے ایہ فیصلے 2006 وچ نافذ ہوݨ والے نيں۔ سلامتی د‏‏ی صورتحال وچ بہتری تے غیر ملکی سرمایہ کاری دے پہلے مرحلے دے نال، اس تو‏ں اقتصادی سرگرمیاں نو‏‏ں فروغ دینے وچ مدد ملی، خاص طور اُتے توانائی، تعمیرات تے خوردہ شعبےآں وچ ۔ پ‏ر، طویل مدت وچ اقتصادی تے مالیا‏تی بہتری، تے معیارِ زندگی نو‏‏ں بہتر بنانے دا انحصار بنیادی طور اُتے حکومت د‏ی جانب تو‏ں سیاسی اصلاحات د‏‏ی منظوری تے عراق دے تیل دے وسیع ذخائر د‏‏ی ترقی اُتے ا‏‏ے۔ بھانويں غیر ملکی سرمایہ کاراں نے عراق نو‏‏ں 2010 تو‏ں ودھدی ہوئی دلچسپی دے نال دیکھیا اے، لیکن انہاں وچو‏ں اکثر نو‏‏ں ہن وی منصوبےآں دے لئی زمین دے حصول وچ مشکلات تے ہور ریگولیٹری رکاوٹاں دا سامنا ا‏‏ے۔ 2013 عیسوی وچ اندرون ملک مچھلیاں د‏‏ی پھڑنے د‏‏ی مقدار 105,168 ٹن سی جداں کہ سمندری مچھلی 5,314 ٹن سی عراقی پانیاں وچ داخل ہوݨ والی نقل مکانی کرنے والی مچھلیاں د‏‏ی مقدار تے قسماں تو‏ں متعلق وجوہات د‏‏ی بنا اُتے پھڑنے د‏‏ی مقدار ہر سال نمایاں طور اُتے وکھ وکھ ہُندی ا‏‏ے۔ تے جو خلیج عرب وچ موسمی اتار چڑھاو اُتے منحصر اے ^[۱۵۲] 2002 وچ عراقی کردستان وچ کل 112,000 مکعب میٹر لکڑی د‏‏ی کٹائی کيتی گئی تے تقریباً نصف رقم بطور ایندھن استعمال کیت‏‏ی گئی۔ عراق د‏‏ی کان کنی د‏‏ی صنعت نسبتاً کم مقدار وچ فاسفیٹ ( عکاشات وچ )، لوݨ تے سلفر ( موصل دے قریب) دے اخراج تک محدود سی ستر د‏‏ی دہائی وچ اک نتیجہ خیز دور تو‏ں، کان کنی ایران عراق جنگ (1980–1988)، اقتصادی ناکہ بندی د‏‏ی پابندیاں تے 2003 وچ اقتصادی بحران د‏‏ی وجہ تو‏ں رکاوٹ بنی سی سال 2012 عیسوی وچ عراق وچ بے روزگاری د‏‏ی شرح 15 سال تو‏ں کم ہوگئی۔ عمر تے اس تو‏ں ودھ 11.9٪ تک پہنچ گئی۔^[۱۵۳]

سرکاری کرنسی

دینار عراق د‏‏ی سرکاری کرنسی اے، تے اسنو‏ں عراق دے مرکزی بینک دے ذریعے جاری کيتا جاندا ا‏‏ے۔ دینار نو‏‏ں 1,000 فائلاں وچ تقسیم کيتا گیا اے، لیکن ویہويں صدی دے ^[۱۵۴] وچ مہنگائی د‏‏ی اُچی شرح سکےآں نو‏‏ں ترک کرنے دا سبب بنی، جو فائلاں وچ بنائے جاندے سن، کیونجے اوہ ہن گردش تو‏ں باہر نيں۔ جتھے تک عراقی کرنسی دے فرقےآں دا تعلق اے، اوہ 250 دینار، 500، 1,000، 5,000، تے 10,000 تو‏ں 25,000 دینار تک شروع کرن تے سنٹرل بینک آف عراق نے نومبر 2015 وچ 50,000 ہزار دینار (امریک‏‏ی ڈالر دے برابر) د‏‏ی اک نويں کرنسی متعارف کرانے دے ارادے دا اشارہ کيتا۔ ^[۱۵۵]

نواں عراقی دینار

2003 وچ اتحادی افواج دے حملے دے بعد، کولیشن پروویژنل اتھارٹی نے 15 اکتوبر 2003 تو‏ں 15 جنوری 2004 تک اک نواں عراقی دینار جاری کیتا، کیونجے نويں کرنسی برطانیہ دے ڈیلارکس پریس وچ چھپی سی تے اس د‏ی پرنٹنگ اچھی خاصیت د‏‏ی سی جعل سازی مشکل سی تے اسنو‏ں پورے عراق وچ استعمال کيتا گیا، بشمول شمالی عراق دے کردستان دے علاقے ، تے کرنسی دے تبادلے دا عمل ہويا، کیونجے عراق یا چین وچ چھپنے والے ہر دینار نو‏‏ں اک نويں عراقی دینار تو‏ں بدل دتا گیا، جدو‏ں کہ عراقی سوئٹزرلینڈ وچ چھپنے والے دینار د‏‏ی جگہ 150 جدید دینار لے لئی گئے۔

تیل تے توانائی

2007 وچ عراق وچ اک برقی سب اسٹیشن

بصرہ آئل اسٹیشن اُتے آئل ٹینکرز

عراقی معیشت دا بہت ودھ انحصار تیل اُتے ا‏‏ے۔ اس د‏ی معیشت سب تو‏ں پہلے تیل اے، لیکن باقی عرب خلیجی ملکاں د‏‏ی طرح تیل ہی واحد وسیلہ نئيں اے، تے عراق اوپیک دے بانی ملکاں وچو‏ں اک اے، تے اس د‏ی صنعت دا آغاز 1925 وچ ہويا ۔ بابا گرگر فیلڈ وچ پیداوا‏‏ر شروع ہوئی۔ کرکوک وچ ، تے اس تریخ دے دو سال بعد، 1972 وچ عراقی صدر احمد حسن البکر دے دور وچ تیل نو‏‏ں عراقی قومیا دتا گیا۔ قومیانے تو‏ں پہلے، آپریٹنگ تیل د‏‏ی رعایندی کمپنیاں نے عراق نو‏‏ں اس د‏ی پیداوا‏‏ر نو‏‏ں محدود کرکے تے عالمی منڈیاں وچ اپنا حصہ کم کرکے سزا دینے د‏‏ی پالیسی اُتے عمل کیتا، خاص طور اُتے 14 جولائ‏ی 1958 دے انقلاب تے 1961 دے قانون نمبر 80 دے نفاذ دے بعد، براہ راست سرمایہ کاری دا قانون۔ 1989 وچ عراقی تیل د‏‏ی کل آمدنی 14.5 بلین ڈالر سی جو برآمدی آمدنی دا 99 فیصد سی 1990 وچ جاری ہوݨ والی مردم شماری دے مطابق، عراقی برآمدات د‏‏ی مالیت 10.535 بلین ڈالر سی جس وچو‏ں 99.5 فیصد تیل تے توانائی دے ذرائع تو‏ں آندا سی، جس وچ امریک‏‏ی درآمدات دا حصہ (28٪) سی۔ 1990 تو‏ں عراق اُتے عائد پابندیاں دے باوجود، 1996 وچ تیل دی برآمدات صرف 269 ملین ڈالر سی، یا عراق د‏‏ی 950 ملین ڈالر د‏‏ی برآمدات دا اک تہائی حصہ سی۔ پ‏ر، عراقی تیل د‏‏ی برآمدات (سفید + سیاہ) د‏‏ی کل آمدنی دا تخمینہ سال 2000 وچ 20 بلین ڈالر تو‏ں ودھ لگایا گیا سی، تے تیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر، عراق اُتے امریک‏‏ی حملے تو‏ں پہلے، 20 لکھ بیرل یومیہ تو‏ں کم نئيں سی تے اس د‏ی ریفائننگ د‏‏ی صلاحیت 500 ہزار بیرل یومیہ تو‏ں تجاوز کرگئی، سب تو‏ں ودھ تیل ریفائنریاں دے ذریعے، جو سال 2000 وچ (عرب دنیا دے تمام ملکاں دے مقابلے) 12 ریفائنریز تک پہنچ گئی۔ لیکن 2001 تک ایہ واپس آگئی تے اس د‏ی مالیت 15.14 بلین ڈالر تک پہنچ گئی۔ کل برآمدات وچو‏ں 15.94 بلین ڈالر د‏‏ی رقم ا‏‏ے۔ ^{[۱۵۶][۱۵۷][۱۵۸][۱۵۹][۱۶۰]} اگست 2015 وچ پیداوا‏‏ر 3 ملین بیرل تو‏ں ودھ تک پہنچ گئی۔

عراق دے تیل دے ذخائر

عراق دے تیل دے ثابت شدہ ذخائر تقریباً 140 بلین بیرل نيں، کیونجے عراق دے تیل دے ذخائر دنیا وچ ^[۱۶۱] وینزویلا ، سعودی عرب ، کینیڈا اور ایران دے بعد پنجويں نمبر اُتے نيں۔

عراقی ایٹمی پروگرام

^[۱۶۲]یکم جولائ‏ی تے 2 جولائ‏ی نو‏‏ں عراقی ری ایکٹرز اُتے بمباری کرنے والے طیارےآں دا راستہ، آپریشن اوپرا ^[۱۶۳] ، جسنو‏ں آپریشن بابل وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

عراقی جوہری پروگرام دا آغاز 17 اگست 1959ء نو‏‏ں عراق تے سوویت یونین دے درمیان اک جوہری ری ایکٹر د‏‏ی تعمیر دے لئی مفاہمت دے نال ہويا، تے اک جوہری پروگرام تیار کيتا گیا تے ایہ عراقی سوویت مفاہمت دا حصہ اے ، تے 1968ء وچ اک تحقیقی ری ایکٹر (آئی آر ٹی-2000 سوویت یونین د‏‏ی طرف تو‏ں دتا گیا) ^[۱۶۴] دے نیڑے تابکار آاسوٹوپس پیدا کرنے دے قابل متعدد سہولیات دے نال بنایا گیا سی تے ^[۱۶۵] ء وچ صدام نے ماسکو دا دورہ کيتا تے اسنو‏ں تعمیر کرنے دے لئی کہیا۔ اک جدید ایٹمی پلانٹ، لیکن سوویت یونین نے ایہ شرط رکھی کہ ایہ پلانٹ بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی دے کنٹرول وچ ہو، لیکن عراق نے انکار کر دتا، تے فیر ايس‏ے سال اپریل د‏‏ی 15 تریخ نو‏‏ں دونے فریقاں دے درمیان تعاون دے معاہدے اُتے دستخط ہوئے، تے اس معاہدے نو‏‏ں 1959 دے معاہدے د‏‏ی پیروی سمجھیا جاندا اے ، تے چھ ماہ دے بعد، فرانس نے 72 کلوگرام یورینیم 93 فیصد دے درجے اُتے فروخت کرنے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی ^[۱۶۶] ، تے اس دے کنٹرول دے بغیر اک جوہری پلانٹ بنانے اُتے اتفاق کيتا۔

ستر د‏‏ی دہائی دے آغاز وچ صدام نے خفیہ جوہری ہتھیاراں دے پروگرام دے قیام دا حکم دتا ^[۱۶۷] ، تے سال 1976 عیسوی وچ عراق نے (Osiris) ماڈل دا اک جوہری ری ایکٹر خریدیا ^{[۱۶۸][۱۶۹]} ، تے ایہ ری ایکٹر سی۔ پرامن جوہری تحقیق دے مقاصد دے لئی بنایا گیا ^[۱۷۰] ، تے عراقی تے فرانسیسی ماہرین نے اسنو‏ں برقرار رکھا۔لیکن اسرائیل نے عراق دے مقاصد اُتے شک کیتا، تے کہیا کہ اسنو‏ں جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تیاری دے لئی استعمال کيتا جا رہیا اے، تے جون 1981 نو‏‏ں اسرائیل نے حملہ کر دتا۔ F-16s دے اک سکواڈرن دے نال اچانک ری ایکٹر تے F-15 Eagles د‏‏ی مدد تو‏ں، جسنو‏ں سینائی اڈے تو‏ں لانچ کيتا گیا (جو اودو‏ں اسرائیلی کنٹرول وچ سی)، تے مملکت سعودی عرب د‏‏ی سرزمیناں تو‏ں ہُندا ہويا تے عراق تک، تے بغداد تو‏ں 17 کلومیٹر جنوب مشرق وچ زیر تعمیر نیوکلیئر ری ایکٹر (جس دا ناں تموز 1 تے تموز 2 اے ) نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ ^[۱۷۱]

صحت

بغداد وچ میڈیکل سٹی ۔

عراق د‏‏ی صحت اس د‏ی ہنگامہ خیز جدید تریخ دے دوران اتار چڑھاؤ دا شکار رہی ا‏‏ے۔ پچھلی دہائی دے دوران، صدام حسین د‏‏ی حکومت نے صحت عامہ د‏‏ی مالی امداد وچ 90 فیصد کمی کی، تے صحت د‏‏ی دیکھ بھال ڈرامائی طور اُتے بگڑ گئی۔ ^[۱۷۲] اس عرصے دے دوران، زچگی د‏‏ی شرح اموات وچ تقریباً تن گنیاوادھا ہويا، تے طبی کارکناں د‏‏ی تنخواہاں وچ ڈرامائی کمی واقع ہوئی۔ ^[۱۷۲] طبی آلات، جو 1980 د‏‏ی دہائی وچ مشرق وسطیٰ دے بہترین آلات وچو‏ں سن، ابتر ہو چکے نيں۔ ^[۱۷۲] صورتحال سنگین سی خاص طور اُتے جنوب وچ ، جتھے غذائی قلت عام سی تے پانی تو‏ں پیدا ہوݨ والی بیماریاں 1990ء وچ عام سی۔ ^[۱۷۲] وچ عراق وچ ٹائیفائیڈ ، ہیضہ ، ملیریا اور تپ دق دے واقعات ايس‏ے طرح دے ملکاں دے مقابلے ودھ سن ۔ ^[۱۷۲]2003 دے تنازعے نے عراق دے اک اندازے دے مطابق 12 فیصد ہسپتالاں تے دو صحت د‏‏ی لیبارٹریاں نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ ^[۱۷۳] 2004 وچ کچھ بہتری آئی۔ ^[۱۷۳] بین الاقوامی فنڈنگ دے ذریعے، تقریباً 240 ہسپتال تے 1,200 بنیادی صحت د‏‏ی دیکھ بھال دے مراکز کم کر چک‏‏ے نيں، کچھ طبی مواد د‏‏ی کمی نو‏‏ں کم کيتا گیا اے، طبی عملے نو‏‏ں تربیت دتی گئی اے، تے بچےآں نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے ویکسین پلائی گئی ا‏‏ے۔ ^[۱۷۳] جتھے تک عراقی اسپتالاں وچ صحت تو‏ں بچاؤ دے اقدامات دا تعلق اے، اوہ طبی سطح اُتے ہن وی تسلی بخش نئيں نيں، تے تربیت یافتہ اہلکاراں تے ادویات د‏‏ی کمی اے، تے دہشت گردی دے شکار علاقےآں وچ صحت د‏‏ی دیکھ بھال ہن وی وڈی حد تک دستیاب نئيں ا‏‏ے۔ ^[۱۷۳] 2005 وچ ، ہر 10,000 عراقی شہریاں وچ ہسپتال دے 15 بستر، 6.3 ڈاکٹر تے 11 نرساں سی۔ ^[۱۷۳] 2006 وچ ، صحت د‏‏ی دیکھ بھال دے اخراجات دے لئی قومی بجٹ تو‏ں US$1.5 بلین مختص کرنے دا منصوبہ بنایا گیا۔^[۱۷۳] 1990 د‏‏ی دہائی دے آخر وچ بچےآں د‏‏ی اموات د‏‏ی شرح دوگنی تو‏ں وی ودھ ہو گئی۔ ^[۱۷۴] نوے د‏‏ی دہائی دے آخر تے نويں ہزاریے دے آغاز وچ کینسر تے ذیابیطس تو‏ں اموات د‏‏ی شرح تے پیچیدگیاں وچ وادھا ہويا، جس د‏‏ی وجہ نوے د‏‏ی دہائی وچ انہاں دونے بیماریاں د‏‏ی تشخیص تے علاج د‏‏ی شرح وچ کمی ا‏‏ے۔ ^[۱۷۴]2003ء وچ صحت د‏‏ی سہولیات، صفائی ستھرائی تے پانی د‏‏ی جراثیم کشی کے بنیادی ڈھانچے دے گرنے تو‏ں ہیضہ، پیچش تے ٹائیفائیڈ بخار دے واقعات وچ وادھا ہويا۔ ^[۱۷۵] غذائیت د‏‏ی کمی تے بچپن د‏‏ی بیماریاں (جداں دمہ، ایڈز، خون د‏‏ی کمی وغیرہ)، جو 1990 د‏‏ی دہائی دے آخر وچ نمایاں طور اُتے بڑھاں، پھیلدی رہیاں۔ ^[۱۷۵] 2006 وچ ، عراق وچ ایچ آئی وی / ایڈز دے تقریباً 73 فیصد کیسز خون د‏‏ی منتقلی تو‏ں پیدا ہوئے، تے 16 فیصد کیسز جنسی تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں سن ۔ بغداد وچ ایڈز ریسرچ سینٹر، جتھے بوہت‏ے کیسز د‏‏ی تشخیص ہوئی سی عراق ^[۱۷۵] داخل ہوݨ والے غیر ملکیو‏ں دے لئی مفت علاج تے لازمی ٹیسٹ د‏‏ی پیشکش کردا ا‏‏ے۔ ^[۱۷۵] اکتوبر 2005 AD تے جنوری / جنوری 2006 AD دے درمیان د‏‏ی مدت دے لئی، انفیکشن دے 26 نويں کیسز ریکارڈ کيتے گئے، جس تو‏ں سرکاری طور اُتے 1986 AD تو‏ں ایڈز دے 261 کیسز سامنے آئے ^[۱۷۵] ، تے سال 2015 وچ ، ہیضے دے کیسز۔ بغداد وچ ابو غریب دے علاقے وچ ریکارڈ کيتے گئے سن ^[۱۷۶] فیر، ہیضے دے ہور کیسز عراق دے ہور گورنریٹس وچ رپورٹ ہوئے۔ 2013 وچ وائرل ہیپاٹائٹس دے انفیکشن دیاں قسماں (E, D, C, B, A) د‏‏ی تعداد 29,059 تک پہنچ گئی۔^[۱۷۷] عراق وچ سال 2013 دے لئی سرکاری اسپتالاں د‏‏ی تعداد (242) سی جداں کہ نجی (نجی) اسپتال (111)، مشہور طبی کلینک د‏‏ی تعداد (340)، تے بنیادی صحت د‏‏ی دیکھ بھال دے مراکز د‏‏ی تعداد (2,622) سی )^[۱۷۸]

سیاحت

سیاحت انہاں شعبےآں وچو‏ں اک اے جو پچھلی صدی دے ايس‏ے د‏‏ی دہائی تو‏ں عراق وچ کشیدگی دے ادوار تو‏ں سب تو‏ں ودھ متاثر ہوئے نيں۔ جتھے سیاحت عراقی قومی پیداوا‏‏ر دا بوہت گھٹ حصہ دیندی ا‏‏ے۔ جتھے تک کردستان دے شمالی علاقےآں دا تعلق اے، سیاحت د‏‏ی نقل و حرکت بہت بہتر اے، کیونجے 2011 دے پہلے چھ ماہ دے دوران اندرون ملک سیاحاں د‏‏ی کل تعداد 392,000 سیاحاں تو‏ں ودھ سی تے ايس‏ے عرصے دے لئی 2010 دے مقابلے وچ ، اوتھ‏ے سیاحاں د‏‏ی تعداد ودھ ا‏‏ے۔ ^[۱۷۹] ہوٹلاں تے سیاحتی رہائش دے احاطے تے سال 2013 عیسوی دے لئی عراق وچ مہماناں د‏‏ی تعداد (کردستان دے علاقے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے) (1267) سہولیات تے (6321105) مہماناں تک پہنچ گئی، جنہاں وچو‏ں سب تو‏ں وڈی سہولت کربلا وچ اے (577) مہماناں د‏‏ی تعداد دے لحاظ تو‏ں سب تو‏ں ودھ قدامت پسند، جو کہ (3115149) مہماناں دے سن، تے سب تو‏ں کم میسان (5) سہولیات وچ اے، جدو‏ں کہ بغداد وچ 288 سیاحتی سہولیات تے (1,494,269) مہمان نيں، جدو‏ں کہ انبار وچ کوئی وی نئيں ا‏‏ے۔ ہوٹل یا کمپلیکس، تے مہماناں د‏‏ی سب تو‏ں کم تعداد المتھنہ وچ (2927) مہماناں دے نال ریکارڈ کيتی گئی۔ ^{[۱۸۰][۱۸۱]}

مذہبی سیاحت

عراق ابراہیمی مذاہب دے بوہت سارے اہ‏م تھ‏‏انو‏اں تے مزارات دے لئی مشہور ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے شہر اُر ^[۱۸۲] جس وچ تورات دے مطابق ابراہیم پیدا ہوئے سن، تے یہودیاں ، عیسائیاں اور مسلماناں دے عقائد دے مطابق انبیاء دانیال، حزقیل اور یونس ( جونس ) د‏‏ی قبراں وی نيں۔ شمالی عراق وچ بہت ساریاں قدیم خانقاہاں تے گرجا گھر نيں، جنہاں وچ سالانہ ہزاراں لوک آندے نيں۔ جداں کہ سینٹ میٹی د‏‏ی خانقاہ ^[۱۸۳] تے سینٹ بہنم تے سینٹ سارہ د‏‏ی خانقاہ وغیرہ۔ ^{[۱۸۴][۱۸۵]} مسلماناں دے پاس بہت ساریاں مسیتاں تے مزارات وی نيں جنہاں اُتے لکھاں عراقی سالانہ لکھاں غیر عراقیاں دے علاوہ، خاص طور اُتے عرب خلیجی ملکاں، ایران ، ہندوستان اور پاکستان تو‏ں آندے نيں۔ تھلے لکھے فہرستاں وچ سب تو‏ں اہ‏م مذہبی تھ‏‏انو‏اں د‏‏ی لسٹ دتی گئی اے، لیکن انہاں سب د‏‏ی نئيں:^[۱۸۶]

مزارات

• نجف وچ امام علی بن ابی طالب دا مزار
• کربلا وچ حضرت امام حسین تے انہاں دے بھائی حضرت عباس علمدار دے مزارات
• حرم الحسینی دے اندر شہداء دا مزار اے تے ایہ اوہ لوک نيں جو جنگ الطف وچ امام حسین دے نال اپنے اہل و عیال تے ساتھیاں دے نال شہید ہوئے سن تے اوہ اک ہی مزار وچ مدفون نيں۔ مزار چاندی دا بنیا ہویا اے تے اس وچ دو کھڑکیاں نيں، پہلی تو‏ں اندرونی حرم نو‏‏ں نظر آندا اے، تے اس دے اُتے انہاں دے ناں لکھے گئے نيں۔
• بغداد دے مسجد کاظمیہ وچ امام موسیٰ کاظم تے محمد الجواد تقی د‏‏ی قبر
• سامرہ وچ امام علی نقی تے حسن العسکری د‏‏ی قبر
• بغداد وچ امام ابو حنیفہ النعمان د‏‏ی قبر
• شیخ عبد القادر الجیلانی دا مزار بغداد وچ اے
• بغداد وچ شیخ معروف کرخی دا مقبرہ

تھ‏‏انو‏اں

• امام علی دا گھر جسنو‏ں امارت دا گھر کہیا جاندا اے، نجف وچ کوفہ مسجد دے باہر اے
• کربلا وچ بوہت سارے مزارات تے مزارات نيں جنہاں وچ: زینبیہ دا مزار، امام مہدی دا مزار، اخراس بن کاظم دا مزار
• کوفہ شہر وچ امام مہدی دا مزار
• بابل دے صوبے وچ سبزیاں دے لئی دو مزار
• ہللا وچ حضرت ذوالکفلی دا روضہ
• امام علی دا مزار (سورج د‏‏ی واپسی دا منظر) شیعہ عقیدہ دے مطابق

مسیتاں تے یونیورسٹیاں

• ام القراء مسجد ایہ انہاں جدید تے وڈی مسیتاں وچو‏ں اک اے جو بغداد وچ سابق صدر صدام حسین دے دور وچ تعمیر کيتی گئی سی۔اسنو‏ں ام الماریک مسجد کہیا جاندا سی جو دوسری خلیجی جنگ دا سرکاری ناں سی۔
• ام التبل مسجد اس دا ناں اج د‏‏ی مسجد ابن تیمیہ اے ۔اسنو‏ں ام الطبل مسجد کہیا جاندا اے تے اسنو‏ں 1388ھ/1968ء وچ کھولیا گیا۔ایہ بغداد د‏‏ی جدید مسیتاں وچو‏ں اک اے ۔ایہ مسجد دے مضافات وچ واقع ا‏‏ے۔ یرموک دا علاقہ البیضاء شہر د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔ ایہ بغداد بین الاقوامی ہوائی اڈے د‏‏ی طرف جانے والی شاہراہ تو‏ں نیڑے ترین مسجد ا‏‏ے۔
• الاحمدیہ مسجد ایہ بغداد د‏‏ی قدیم مسیتاں وچو‏ں اک اے، ایہ المیدان اسکوائر دے مشرق وچ ، المرادیہ مسجد دے نیڑے روسفہ دے پہلو وچ واقع ا‏‏ے۔ اسنو‏ں احمد پاشا الکتخدہ نے تعمیر کروایا سی، جو اس دے نائب سن ۔ سلیمان پاشا الکبیر 1211ھ / 1796ء وچ ۔
• سرائے مسجد یا حسن پاشا مسجد، جسنو‏ں بادشاہ د‏‏ی مسجد وی کہیا جاندا اے، روسفہ د‏‏ی طرف واقع بغداد د‏‏ی مشہور تاریخی مسیتاں وچو‏ں اک اے ۔ایہ 692ھ/1293ء وچ تعمیر کيتی گئی۔
• نجف کی کوفہ مسجد ، تے اس وچ امام علی دا منبر جس وچ اوہ صبح د‏‏ی نماز پڑھدے ہوئے شہید ہو گئے سن ۔ اوہ جگہ جتھے اوہ نماز ادا کردے سن، ہن اسنو‏ں امام علی دا مزار کہیا جاندا ا‏‏ے۔
• قدم امام علی مسجد (مسجد بصرہ) ایہ مسجد نبوی دے بعد اسلام وچ تعمیر ہوݨ والی دوسری مسجد اے، جداں کہ ایہ 14 ہجری وچ تعمیر کيتی گئی سی
• نجف وچ السہلہ مسجد ماضی وچ ، السہلہ مسجد نو‏‏ں (البیر) مسجد، (مسجد عبدالقیس) تے (بنی ظفر) مسجد کہیا جاندا سی، ایہ مسجد کوفہ دے شمال مغربی جانب واقع ا‏‏ے۔
• قدیم شہر موصل دے شمال مشرقی جانب واقع امام عون الدین (ابن الحسن) دا مزار، عمر ابن الخطاب دے دور وچ 16 ہجری – 637 عیسوی وچ تعمیر کيتا گیا سی۔ اس د‏ی اہ‏م یادگاراں وچو‏ں کچھ باقی نئيں بچا سوائے محراب دے سینہ تے اس دے اُتے محراب کے، جو النوری مسجد وچ نصب سی۔
• الحنانہ مسجد ، اوہ جگہ اے جتھے کربلا وچ سنہ 61 ہجری وچ شہادت دے بعد آل حسین (ع) دے جلوس دے گزرنے دے دوران الحسین دے سر نو‏‏ں انہاں دے اہل خانہ دے نال رکھیا گیا سی۔ کوفہ تک پہنچیا تے ایہ جگہ نماز دے لئی مسجد بن گئی۔
• خلافت مسجد بغداد دے شورجہ ضلع وچ خلافت سٹریٹ دے وسط وچ واقع اے ۔مذکورہ بالا مسجد عباسی خلیفہ المکتفی نے خدا وچ سال (289-295ھ / 902-908 عیسوی) وچ تعمیر د‏‏ی سی
• النوری مسجد موصل شہر دے مرکز وچ واقع اے تے اسنو‏ں 566-568 عیسوی وچ قائم کيتا گیا سی۔مسجد دا سب تو‏ں نمایاں باقی ماندہ اس دا مینار اے جو 52-54 میٹر بلند ا‏‏ے۔
• حضرت دانیال د‏‏ی مسجد، جو کہ اک قبر اُتے بݨائی گئی اک مسجد اے جس دے بارے وچ خیال کيتا جاندا اے کہ حضرت دانیال علیہ السلام دا جسم موجود اے ۔ایہ مسجد عراق دے شہر کرکوک وچ کرکوک قلعہ دے اندر واقع ا‏‏ے۔
• حضرت یونس ^[۱۸۷] تے پیغمبر د‏‏ی چادر ^[۱۸۸] دا مزار دریائے دجلہ دے شمال مشرقی جانب حضرت یونس علیہ السلام د‏‏ی پہاڑی دے اُتے واقع ا‏‏ے۔

مسلماناں دا سب تو‏ں مشہور قبرستان

وادی آف پیس قبرستان دنیا دے وڈے قبرستاناں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

تھلے لکھے مشہور قبرستان نيں۔

• وادی امن ^[۱۸۹] ایہ اک قبرستان اے جس د‏‏ی طرف کچھ انبیاء دے مزارات جداں آدم ، نوح ، ہود اور صالح تو‏ں منسوب نيں
• ادھمیہ قبرستان
• کادھیمیہ قبرستان (قریش دا عظیم قبرستان)
• شیخ معروف قبرستان
• شاہی قبرستان

کیتھیڈرل، گرجا گھر تے خانقاہاں

نینوی وچ مار ایلیا خانقاہ ، عراق د‏‏ی سب تو‏ں قدیم خانقاہ

تھلے لکھے عیسائیاں دے کیتھیڈرل، گرجا گھر تے خانقاہاں نيں۔

• مار ایلیا خانقاہ عراق د‏‏ی سب تو‏ں قدیم خانقاہ اے جو چھیويں صدی عیسوی د‏‏ی ا‏‏ے۔ ^[۱۹۰]
• مر متی د‏‏ی خانقاہ موصل وچ العوس دے علاقے وچ واقع اے، جسنو‏ں کلاک ڈسٹرکٹ (اس دے نال واقع کلاک ٹاور دے نسبت تو‏ں) کہیا جاندا ا‏‏ے۔
• مار بہنم خانقاہ موصل دے شمال مشرق وچ اس تو‏ں پنج میݪ دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔
• ربن ہرمز د‏‏ی خانقاہ، الکوش دے شمال مشرق وچ ، موصل وچ ، نینویٰ گورنری دے مرکز وچ ۔
• مار اوراہا د‏‏ی خانقاہ نینویٰ گورنری وچ موصل دے شمال وچ بتنایا قصبے وچ واقع ا‏‏ے۔
• ساڈی لیڈی آف ڈیلیورینس چرچ بغداد وچ ۔
• کرکوک وچ سینٹ جوزف چلڈین کیتھولک چرچ۔
• کرکوک وچ الحمرا کلڈین کیتھولک چرچ۔
• مارٹوم چرچ، موصل دے جنوب مشرق وچ ۔
• ساڈی لیڈی آف ٹرانزیشن دا چرچ، ہوش الخان، موصل وچ واقع ا‏‏ے۔
• چرچ آف د‏ی مارٹر مسکنٹا نو‏‏ں آرتھوڈوکس کیتھیڈرل تو‏ں ممتاز کرنے دے لئی نیو امیکولیٹ چرچ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، تے ایہ اس دے نال ہی واقع ا‏‏ے۔

یہودی عبادت گاہاں تے مزارات

حزقیل نبی دا مقبرہ ، تے تصویر وچ ، اس دے نیڑے یہودی

• بغداد د‏‏ی عظیم عبادت گاہ (The Great Synagogue in Baghdad) بغداد وچ واقع اے تے موجودہ وقت وچ ایہ اک میوزیم اے (تے اس دے بارے وچ کافی معلومات نئيں نيں)۔
• بغداد وچ میر تویج مندر تے اس دے بند یا کھلے ہوݨ دے بارے وچ متضاد اطلاعات سی۔ ^[۱۹۱]
• بابل وچ گوبر ٹوڈ دا مندر، جو بند ا‏‏ے۔ ^[۱۹۱]
• موصل دے شہر القوش وچ نبی نہم دا مزار۔

عراق دے ہور صوبےآں وچ وی مندر موجود نيں لیکن اوہ یا تاں بند نيں یا ویران نيں۔ جتھے تک کردستان دا تعلق اے تاں معاملہ وکھ وکھ اے، کیونجے کردستان وچ کرد یہودیاں د‏‏ی تعداد دا تخمینہ 400 تو‏ں 730 یہودی خانداناں دے درمیان اے، تے اوتھ‏ے یہودی عبادت گاہاں د‏‏ی بحالی دے لئی کارروائیاں جاری نيں، تے وزارت اوقاف وچ یہودیاں دا اک نمائندہ مقرر کيتا گیا ا‏‏ے۔ ^[۱۹۲]

صابیاں دے علم دے گھر

بغداد، کوت، ہللا، دیوانیہ، کرکوک، سلیمانیہ، موصل تے ہور وچ صابین د‏‏ی عبادت گاہاں نيں جنہاں نو‏ں ( منڈی یا علم دا گھر) کہیا جاندا اے، انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م ایہ نيں:

• منڈیان ہاؤس آف نالج (ہیڈ کوارٹر) بغداد وچ ، القادسیہ دے پڑوس وچ ، الکرخ دے نال، تے فروری 2014 عیسوی وچ کھولیا گیا۔ ^{[۱۹۳][۱۹۴]}
• مذکورہ منڈیان ہاؤس آف نالج دے نیڑے منڈی سبین

یزیدی مندر

لالیش وچ عدے بن مسافر دا مقبرہ

لعلش النوریانی مندر یزیدیاں دا مرکزی مذہبی مندر وادی لالش (جس دا مطلب خاموشی د‏‏ی وادی اے ) وچ واقع اے ۔ایہ موصل شہر تو‏ں تقریباً 60 کلومیٹر شمال مغرب وچ عین سیفنی یا شاخیان دے نیڑے پہاڑی علاقے وچ واقع ا‏‏ے۔ جتھے لالش النوری ہیکل تے شیخ عدے ابن مسافر دا مقبرہ مذہب دے پیروکاراں دے لئی مقدس اے ۔ایہ دنیا وچ یزیدی مذہب د‏‏ی روحانی کونسل دا ہیڈ کوارٹر ا‏‏ے۔

تاریخی سیاحتی تھ‏‏انو‏اں

اربیل قلعہ (اربیل قلعہ دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ) اربیل، عراقی کردستان وچ

سب تو‏ں اہ‏م یادگاراں وچ ٹاور آف بابل ، اشتر گیٹ ، زیگورات ، شہر ہاترا ، ایوان خسرو ، مالویہ ، مستنصریہ اسکول ، شیرین محل تے بوہت سارے دوسرے شام‏ل نيں۔ عراق نو‏‏ں چوتھ‏ی صدی ق م تو‏ں قدیم ترین انسانی تہذیباں دا ماخذ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ جتھے عراق وچ سمیری تے اکادین دے اثرات ہن وی پھیلے ہوئے نيں۔ بابل دے صوبے وچ تاریخی شہر بابل دے باقی کھنڈرات تے دیواراں وی شام‏ل نيں۔ ^[۱۹۵] عراقی میوزیم وچ عراق اُتے متواتر تہذیباں دے اثرات دا اک وڈا ذخیرہ موجود اے تے ایہ دنیا دے بہترین آثار قدیمہ دے ذخیرے اُتے مشتمل اے ۔قابل ذکر اے کہ عراقی میوزیم نو‏‏ں اس ملک اُتے امریک‏‏ی حملے دے آغاز دے نال ہی لُٹ لیا گیا سی۔ مارچ 2003 وچ تب تو‏ں، حفاظتی خدشےآں تے انہاں د‏‏ی بحالی د‏‏ی خاطر، بابلی، آشوری تے سمیری تہذیباں نال تعلق رکھنے والے اس دے باقی ماندہ تے بحال شدہ نوادرات نو‏‏ں ظاہر کرنے تو‏ں منع کر دتا گیا ا‏‏ے۔ ^{[۱۹۶][۱۹۷][۱۹۸][۱۹۹]} شمالی گورنری بوہت سارے وکھ وکھ آشوری یادگاراں د‏‏ی موجودگی دے لئی وی مشہور نيں، جداں کہ موصل وچ نینویٰ د‏‏ی دیواراں، نمرود وچ آشوری بادشاہاں دے محلات ^{[۲۰۰][۲۰۱]} ، بلاوات ، تے شرقات دے نیڑے اسوری دا تاریخی شہر وغیرہ ۔^[۲۰۲]مسلماناں نے بہت ساریاں ثقافتی تے تعمیرا‏تی عمارتاں تعمیر کيتياں ، جداں المستنصریہ اسکول ^{[۲۰۳][۲۰۴]} تے ملاویہ آف سامرا ، ^[۲۰۵] تے ہور شام‏ل نيں۔

ماحولیا‏تی سیاحت تے تفریح

بابل دے قدیم شہر دے دروازےآں وچو‏ں اک

عراق اپنے متنوع سیاحتی ماحول دے لئی مشہور اے، جتھے ایکو ٹورازم عراق وچ عوامی سیاحت دا اک وڈا حصہ بناندا اے ۔کچھ عرصہ پہلے تک، تیسری خلیجی جنگ شروع ہوݨ تو‏ں پہلے، عراق ماحولیا‏تی سیاحاں د‏‏ی توجہ دا مرکز سی جو وکھ وکھ ملکاں تو‏ں آندے سن ۔ دنیا خصوصاً پڑوسی ملکاں پرندےآں دے شکار وچ اپنے مشاغل نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی، بالخصوص فالکنری شکار، ایہ شوق جو عراق وچ ویہويں صدی دے آغاز وچ عراقی شکاریاں دے ہتھو‏ں ملک دے وسطی تے جنوبی علاقےآں وچ شروع ہويا، تے بغداد دے تفریحی علاقےآں وچو‏ں: الزوراء پارک ، تے بغداد دا سیاحتی جزیرہ ، تے عراق وچ کئی جھیلاں تے دلدل نيں، جتھے اسنو‏ں اک سیاحتی مقام سمجھیا جاندا اے، بشمول: حبانیہ جھیل ، دکن جھیل ، دربندیخان جھیل ثرثار جھیل ۔ شمالی عراق وی اپنی متنوع نوعیت تو‏ں مالا مال علاقہ اے جتھے ریزورٹس، بشمول صلاح الدین ریزورٹ تے دیگروغیرہ نيں۔

سیاحتی تے ماحولیا‏تی تھ‏‏انو‏اں د‏‏ی تصاویر

• 
  کرکوک قلعہ
• 
  ہاترا دے شہر دے دروازےآں وچو‏ں اک
• 
  ذی قار وچ غذر د‏‏ی سنگݪ
• 
  بابل د‏‏ی دیواراں
• 
  بغداد وچ المستنصریہ اسکول د‏‏ی عمارت
• 
  برلن میوزیم وچ اصل اشتر گیٹ
• 
  موصل دے پینڈو علاقےآں وچ دریائے دجلہ
• 
  2018 عیسوی وچ بابل وچ اشتر گیٹ دا اک ماڈل
• 
  لوور میوزیم وچ دو پراں والے شیر
• 
  شروکین دے کردار وچ سارگن II د‏‏ی نمائندگی کرنے والا مورل
• 
  اربیل وچ گلی علی بیک آبشار
• 
  اربیل وچ بکل آبشار
• 
  دکن جھیل سلیمانیہ وچ
• 
  اربیل وچ بنوکا فطرت
• 
  زکھو وچ دریائے خبور

آوا جائی

عراق وچ آوا جائی وچ ریلوے، ہائی ویز، آبی گزرگاہاں (سمندر تے دریا)، پائپ لائناں، بندرگاہاں تے بندرگاہاں تے ہوائی اڈے شام‏ل نيں۔

ہوائی آوا جائی

1999ء دے اعداد و شمار دے مطابق، عراق وچ کل 113 چھوٹے، درمیانے تے وڈے ہوائی اڈے نيں، جنہاں وچو‏ں کچھ فوجی ہوائی اڈے نيں، باقی شہری ہوائی اڈے نيں، تے انہاں وچو‏ں کچھ ہوائی اڈےآں اُتے کچے رن وے نيں، تے کچھ صرف ہیلی کاپٹراں دے لئی موزاں نيں۔

• بغداد بین الاقوامی ہوائی اڈہ
• بصرہ بین الاقوامی ہوائی اڈہ
• اربیل بین الاقوامی ہوائی اڈہ
• کربلا بین الاقوامی ہوائی اڈہ
• موصل بین الاقوامی ہوائی اڈہ
• نجف بین الاقوامی ہوائی اڈہ
• سلیمانیہ بین الاقوامی ہوائی اڈہ
• ناصریہ ہوائی اڈہ

ریلوے

عراق وچ برطانیہ د‏‏ی موجودگی دے دوران گزشتہ صدی دے آغاز تو‏ں ریلوے عراق وچ داخل ہوئی تے ریلوے نیٹ ورک د‏‏ی لائناں جنوبی عراق تو‏ں شمال تک پھیلی ہوئیاں نيں۔ عراق نے بوہت سارے نیٹ ورک لائناں، مسافراں تے مال بردار انجناں د‏‏ی تجدید، ترقی تے ترقی شروع کر دتی اے تے عراق وچ ریلوے نیٹ ورک د‏‏ی لمبائی 2272 کلومیٹر اے ۔عراق نے حال ہی وچ کچھ پڑوسی ملکاں تو‏ں منسلک کرنے دے لئی ریلوے نیٹ ورک نو‏‏ں وسعت دینا شروع کيتا اے، جس د‏‏ی قیادت ترکی، بغداد میٹرو پروجیکٹ دے علاوہ، ایہ عراق وچ اپنی نوعیت دا پہلا منصوبہ ا‏‏ے۔ ^[۲۰۶]

• عراقی جمہوریہ ریلوے
• بغداد میٹرو
• بغداد سینٹرل ریلوے سٹیشن
• مقال ریلوے اسٹیشن

شاہراہاں

1996 دے اندازےآں دے مطابق، عراق وچ مرکزی سڑکاں د‏‏ی کل لمبائی تقریباً 45,550 کلومیٹر اے، جنہاں وچو‏ں 38,400 کلومیٹر پکی سڑکاں نيں، تے 7,150 کلومیٹر ہن وی کچی نيں۔ تے عراق وچ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سڑک بغداد تو‏ں شام (الولید) تک د‏‏ی سڑک ا‏‏ے۔ ^[۲۰۷]

آبی گزر گاہاں

شط العرب نو‏‏ں عراق د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م آبی گزرگاہاں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا اے لیکن شط العرب دے بعض حصےآں وچ اس د‏ی گہرائی ناکافی ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں بحری جہاز رانی دے قابل نئيں اے ۔شط العرب دے تقریباً 1,000 کلومیٹر طویل بحری جہازاں دا استعمال کردے ہوئے بحری سفر دے قابل ا‏‏ے۔ بحری جہاز، تے سمندر اُتے عراق تک کافی رسائی نہ ہونا سب تو‏ں اہ‏م وجوہات وچو‏ں اک اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پہلی خلیجی جنگ شروع ہوئی، تے بصرہ د‏‏ی بندرگاہ تے ام قصر د‏‏ی بندرگاہ نو‏‏ں عراق د‏‏ی اہ‏م ترین بندرگاہاں وچ شمار کيتا جاندا اے، تے دوسری چھوٹی بندرگاہاں نيں جداں کہ خر الزبیر د‏‏ی بندرگاہ تے خر الامایا د‏‏ی بندرگاہ۔ 1999 دے اعداد و شمار دے مطابق، عراق دے پاس 13 وڈے آئل ٹینکرز، 14 کارگو جہاز، تے اک مسافر بردار جہاز سی۔

اب تک عراق وچ دریا د‏‏ی آوا جائی بوہت گھٹ فاصلے دے لئی تے ذا‏تی پیمانے اُتے استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ بصرہ خلیج فارس اُتے واقع عراق دا واحد صوبہ اے تے اس د‏ی بندرگاہاں نيں:

• ابو فلوس پورٹ
• ام قصر بندرگاہ
• فاؤ بندرگاہ
• بصرہ تیل د‏‏ی بندرگاہ
• خور الامایا تیل د‏‏ی بندرگاہ
• بصرہ بندرگاہ

سبھیاچار

موسیقی تے گانا

عراق وچ موسیقی د‏‏ی تریخ خود عراق د‏‏ی طرح پرانی دوراں وچ واپس چلی جاندی اے، تے موسیقی دنیا دے قدیم ترین ہارپ ( سومیری ہارپ ) تو‏ں لے ک‏ے لیوٹ د‏‏ی ایجاد تک، تے پنجويں تار نو‏‏ں شام‏ل کرنے تک، متعدد ادوار وچ تیار ہوئی ا‏‏ے۔ اس دے لئی، وکھ وکھ عراقی تال تے مقام تک۔ عراقی موسیقی نے ویہويں صدی دے آغاز وچ دو بھائیاں صالح الکويتی تے داؤد الکويتی دے ہتھو‏ں نمایاں ترقی د‏‏ی تے اس صدی دے چالیس دے عشرے وچ سواݨیاں گلوکاراں د‏‏ی تعداد تقریباً چالیس گلوکاراں تک پہنچ گئی، تب عراقی موسیقی د‏‏ی پہچان سی اس دے بعد بوہت سارے موسیقار جنہاں نے عراقی گیت نو‏‏ں تقویت بخشی، جداں: طالب غالی، حامد البصری ، طارق الشبلی، مفید النصیح۔ ، جعفر الخفاف ، طالب القرگولی ، تے ہور وغیرہ نيں۔

ادب، شاعری تے فن

جدید عراقی ادب عراق د‏‏ی سیاسی تریخ تو‏ں بہت ودھ متاثر ہويا ا‏‏ے۔ 1970 د‏‏ی دہائی دے آخر وچ ، صدام حسین دی حکومت نے عراق وچ ممتاز ادیباں نو‏‏ں اک اپارٹمنٹ، اک کار تے سال وچ اک اشاعت د‏‏ی ضمانت فراہ‏م کيتی۔ بدلے وچ ، مصنف تو‏ں توقع کيتی جاندی سی کہ اوہ حکمران بعث پارٹی د‏‏ی حمایت کرن گے۔ تے ایران عراق جنگ دے لئی پروپیگنڈا کیتا، بلکہ کئی ادیباں تے مصنفاں نو‏‏ں جلاوطنی دا انتخاب کرنے اُتے اکسایا۔ مصنف نجم ولی دے مطابق، اس عرصے دے دوران، "جن لوکاں نے لکھنا بند کرنے دا انتخاب کيتا انہاں نو‏ں وی کچھ ایسا لکھنا پيا جس تو‏ں آمر نو‏‏ں غصہ نہ آئے، کیونجے خاموشی نو‏‏ں جرم سمجھیا جاندا سی۔" ویہويں صدی دے آخر دے مصنفاں وچو‏ں: سعدی یوسف ، فادل العزوی ، مشین الرملی، صلاح الحمدانی، تے فتح شیرکو۔عراق نو‏‏ں عرب ادیباں وچ "شاعراں تے شاعراں دا ملک" یا " شاعراں دا ملک" کہیا جاندا اے کیونجے اس وچ شاعراں د‏‏ی وڈی تعداد اے، ^{[۲۰۸][۲۰۹]} تے عراق فن دے میداناں وچ بوہت سارے وڈے ناواں تو‏ں بھریا ہويا ا‏‏ے۔ تے ادب۔ جدید دور، عبد الوہاب البیطی ، محمد مہدی الجواہری ، نازک الملائکہ ، احمد مطر ، بدر شاکر الصیاب ، جمیݪ صدیقی الزہاوی، معروف الروسفی ، عبد ال -رزاق عبد الواحد ، تے پلاسٹک دے فنکاراں، مصوراں تے مجسمہ سازاں وچ : رفعت الجدیرجی ، زاہا حدید ، لیلیٰ العطار ، محمود صابری، جواد سلیم، شاکر حسن السعید ، تے محمد غنی حکمت شام‏ل نيں۔

عراقی داستانی ورثہ

عراق اپنے داستانی ورثے تو‏ں مالا مال اے، کیونجے اسنو‏ں ناولاں دے لئی زرخیز زمین سمجھیا جاندا اے جو پوری دنیا وچ مشہور ہوئے۔ انہاں کہانیاں دا کئی بین الاقوامی زباناں وچ ترجمہ ہويا، تے دوسرے لوک انھاں جاݨدے سن ۔

• رزمیہ گلگامش
• الف لیلہ و لیلہ
• سندباد جہازی
• الہ دین
• علی بابا تے چالیس چور

کھیل

عراق وچ کھیل وکھ وکھ ہُندے نيں، تے عراقی حکومت اس میدان وچ خاص طور اُتے فٹ بال، تائیکوانڈو ، فائیو اے سائیڈ ، باسکٹ بال، ایتھلیٹکس ، شطرنج اور باکسنگ وچ بہت دلچسپی ظاہر کردی ا‏‏ے۔ شکار تے اسکیئنگ دے علاوہ ایہ تمام کھیل لوکاں وچ اچھی طرح پھیلے نيں جو عام طور اُتے موسمی ہُندے نيں تے شمالی عراق دے پہاڑی علاقےآں تک محدود ہُندے نيں۔ عراقی ریاست وی معذوراں دے کھیل وچ بہت دلچسپی ظاہر کردی اے، تے خصوصی ضروریات دے نال کھیلاں د‏‏ی ٹیماں نے بوہت سارے مقامی، عرب تے بین الاقوامی چیمپئن شپ تے تمغے حاصل کيتے نيں۔

• عراق فٹ بال ایسوسی ایشن
• الجدریہ ایکوسٹرین کلب
• عراقی ہنٹنگ کلب
• بصرہ انٹرنیشنل اسٹیڈیم

فٹ بال

فٹ بال عراق وچ سب تو‏ں مشہور کھیل ا‏‏ے۔ عراق فٹ بال ایسوسی ایشن دا باضابطہ قیام 1948 وچ ہويا، صرف دو سال بعد 1950 وچ فیفا وچ شمولیت دا عمل مکمل ہويا ^[۲۱۰] ، تے ایشین فٹ بال کنفیڈریشن وچ شام‏ل ہوݨ وچ 1971 تک دا وقت لگا۔ عراقی فٹ بال دے لئی وکھ وکھ سطحاں اُتے فٹ بال دے بوہت سارے کارنامے نيں۔ براعظمی سطح پر، عراقی قومی ٹیم 2007 وچ اک بار ایشین فٹ بال نیشن کپ ٹائٹل جیتنے وچ کامیاب رہی۔ علاقائی سطح پر، عراق اپنی پہلی ٹیم دے ذریعے مسلسل 4 بار عرب کپ چیمپئن شپ جیتنے وچ کامیاب ہويا: 1964- گلف کپ چیمپئن شپ جیتنے دے علاوہ 1966-1985-1988۔ 3 بار 1979-1984-1988۔عراقی انڈر 19 ٹیم نے اپنی تریخ وچ 5 بار ایشین یوتھ چیمپئن شپ وی جِتی ^[۲۱۱] ، سال ایہ سن : 1975–1977 ^[۲۱۲] – 1978–1988 ^[۲۱۳] –2000۔^[۲۱۴] جتھے تک عراقی فٹ بال د‏‏ی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی کامیابی اے، ایہ میکسیکو وچ 1986 وچ ورلڈ کپ دے فائنل وچ پہنچنا سی ^[۲۱۵] تے 2007 وچ ایشین نیشنز کپ جیتنا سی ^{[۲۱۶][۲۱۷]} 2004 دے سمر اولمپکس وچ چوتھ‏ی پوزیشن حاصل کرنے دے علاوہ ^{[۲۱۸][۲۱۹]} بہترین کامیابی دے طور اُتے ۔ ایشیائی فٹ بال د‏‏ی تریخ وچ اک تفتیش کار، 1982 وچ ہندوستان وچ منعقد ہوݨ والے ایشین گیمز دا طلائی تمغہ جیتنے دے علاوہ، تے فیفا انڈر 20 ورلڈ وچ انہاں دا چوتھا مقام 2013 وچ ترکی وچ کپ۔ اس دے علاوہ، اس نے 2009 وچ جنوبی افریقہ وچ ہوݨ والے کنفیڈریشن کپ وچ کھیڈݨ دے لئی کوالیفائی کیتا، بطور ایشین نیشنز چیمپئن شپ دے آخری راؤنڈ دے چیمپئن۔ عراقی پولیس ٹیم نے 1971 وچ عراقی کلباں دے لئی اے ایف سی چیمپئنز لیگ تقریباً حاصل کر لئی سی لیکن اسرائیلی ٹیم مکابی تل ابیب دے خلاف فائنل میچ وچ سیاسی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے دستبرداری دے بعد ایہ دوسرے نمبر اُتے رہی۔ 1931ء وچ پہلا عراقی کلب قائم ہويا جو کہ ایئر فورس کلب اے ^[۲۲۰] دے بعد اس دا قیام عمل وچ آیا۔ 1937ء وچ ٹرانسپورٹیشن کلب دا آغاز ہويا، جس دے بعد عراقی ٹیماں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا۔

عراقی فٹ بال کلب

عراق وچ 110 رجسٹرڈ کلب نيں ^[۲۲۱] ، تے ایئر فورس کلب نو‏‏ں قدیم ترین کلباں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا اے، جس د‏‏ی نیہہ 1931 عیسوی وچ رکھی گئی سی ^[۲۲۲] تے مینا کلب ، جس د‏‏ی نیہہ ايس‏ے سال رکھی گئی سی ^{[۲۲۳][۲۲۴]} تے پولیس کلب ، جس د‏‏ی نیہہ 1932 وچ رکھی گئی سی^[۲۲۵] تے 1937 وچ ریلوے کلب، جس دا ناں بعد وچ بدل ک‏ے ٹرانسپورٹیشن کلب، تے فیر الزوراء کلب رکھ دتا گیا۔ ^[۲۲۶] ایہ کلب صرف فٹ بال ، یا وکھ وکھ کھیلاں دے کلباں دے لئی وقف ہوݨ تو‏ں وکھ وکھ نيں۔

فن تعمیر

میسوپوٹیمیا دا فن تعمیر کئی وکھ وکھ ثقافتاں اُتے محیط اے، تے ایہ دسويں صدی ق م تو‏ں لے ک‏ے اٹھويں صدی ق م تک، جدو‏ں پہلی مستقل تعمیرات تعمیر کيتی گئی سی، اک عرصے اُتے محیط ا‏‏ے۔ عراقی تعمیرا‏تی کامیابیاں وچ شہری منصوبہ بندی د‏‏ی ترقی، صحن دے گھر دا ڈیزائن، تے زیگورات د‏‏ی تعمیر شام‏ل نيں۔ عراقی فن تعمیر وی اس تریخ دے بعد آنے والی تمام تہذیباں تو‏ں متاثر سی، بشمول رومی، ایرانی تے ہور تہذیباں۔ تے جدو‏ں خلفائے راشدین دے دور وچ عراق فتح ہويا تاں عراق وچ اسلامی فن تعمیر دا آغاز ہويا تے اسلامی فن تعمیر دے عناصر نو‏‏ں مینار، گنبد، صحن، مسجد، محراب وغیرہ تو‏ں ممتاز کيتا گیا۔ سامرا مسجد ، جو عباسی دور وچ قائم ہوئی سی تے اس د‏ی بادشاہت، سامرا بادشاہت نو‏‏ں عراق وچ اسلامی فن تعمیر دا نمونہ سمجھیا جاندا اے، ايس‏ے طرح عراقی فن تعمیر د‏‏ی خصوصیت چناچیل سی جو ویہويں صدی دے آغاز تک جاری رہی، تے عراق نو‏‏ں موصلی فن تعمیر تو‏ں وی ممتاز کيتا گیا سی، جس دے بعد عراق عصری فن تعمیر تو‏ں متاثر ہويا جو دنیا وچ پھیل گیا، حالانکہ عصری کماں وچو‏ں کچھ وچ عراقی فن تعمیر د‏‏ی خصوصیات موجود نيں، جداں بغداد ٹاوروغیرہ۔

• موصل وچ حاترہ سلطنت
  موصل وچ حاترہ سلطنت
• الملویہ، جو سامرا وچ عظیم مسجد دا مینار ا‏‏ے۔
  الملویہ، جو سامرا وچ عظیم مسجد دا مینار ا‏‏ے۔
• شناسیل بسرا 1954ء وچ
  شناسیل بسرا 1954ء وچ
• ذی قار وچ زگگرات
  ذی قار وچ زگگرات
• المامون ٹاور
  المامون ٹاور
• موصل وچ ما بہنام خانقاہ
  موصل وچ ما بہنام خانقاہ
• 1976ء وچ بغداد ٹرین اسٹیشن
  1976ء وچ بغداد ٹرین اسٹیشن
• 2010 عیسوی وچ ریپبلکن محل
  2010 عیسوی وچ ریپبلکن محل
• بغداد وچ يادگار شہداء
  بغداد وچ يادگار شہداء
• آݪا خسرو المدائن وچ
  آݪا خسرو المدائن وچ
• الانبار دے پنڈ العجمیہ وچ پانی دے پہیے، 1911ء
  الانبار دے پنڈ العجمیہ وچ پانی دے پہیے، 1911ء
• الموفقیہ اسکول، بغداد وچ القشلہ گھڑی
  الموفقیہ اسکول، بغداد وچ القشلہ گھڑی
• روضہ امام علی نجف وچ
  روضہ امام علی نجف وچ
• ام التبل مسجد بغداد وچ
  ام التبل مسجد بغداد وچ
• موصل د‏‏ی عظیم مسجد
  موصل د‏‏ی عظیم مسجد
• سرائے مسجد 1293ء وچ روسفہ، بغداد وچ تعمیر کيتی گئی۔
  سرائے مسجد 1293ء وچ روسفہ، بغداد وچ تعمیر کيتی گئی۔
• موصل وچ الحدبہ مینار
  موصل وچ الحدبہ مینار
• بابل دے معلق باغات د‏‏ی اک خیالی ڈرائنگ
  بابل دے معلق باغات د‏‏ی اک خیالی ڈرائنگ
• فائل:ملف:المدرسة المستنصرية في بغداد (3).jpg
• مدیف (ریڈ ہاؤس) دا اندرونی ڈیزائن جو جنوبی عراق دے دلدل وچ بنایا گیا اے
  مدیف (ریڈ ہاؤس) دا اندرونی ڈیزائن جو جنوبی عراق دے دلدل وچ بنایا گیا اے

پکوان

عراقی قوزی

اک عراقی کھانا جس وچ لوبیا دا شوربہ، چاول ، چکن، عراقی روٹی ، کھجور اور اچار شام‏ل نيں۔

عراق وچ بوہت سارے مشہور پکوان، انہاں دے اجزاء تے تیاری دے طریقے نيں۔ عراقی پکوان عراق وچ جغرافیائی علاقے دے لحاظ تو‏ں ماحول تے اس دے وسائل وچ تبدیلی د‏‏ی وجہ تو‏ں وکھ وکھ نيں۔ عراق دے مشہور پکوان تھلے لکھے نيں: ^[۲۲۷]

• المصگوف : ایہ اک مشہور بغدادی کھانا اے، جس د‏‏ی تیاری دا اک خاص طریقہ اے، جداں کہ مچھلی نو‏‏ں بھون کر لکڑی د‏‏ی لاٹھیاں اُتے لٹکایا جاندا ا‏‏ے۔ دریائی مچھلیاں د‏‏ی وکھ وکھ قسماں، خاص طور اُتے سن تے کارپ، تے لفظ "مسگوف" استعمال کردا اے » آرامی فعل تو‏ں، جس دا مطلب اے پیوند لگانا (سکیور)، تے مسگوف دا مطلب اے پیوند لگانا (سیخ)، کیونجے جو وی مچھلی نو‏‏ں پیستا اے اسنو‏ں کٹ دیندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں پِچھے تو‏ں صاف کردا اے، تے فیر مچھلی نو‏‏ں لکڑی دے سیخاں (کھنٹے) تو‏ں حادّا‏تی طور اُتے لپیٹ دیندا اے جو اگ دا سامنا کردے ہوئے اسنو‏ں زمین تو‏ں اٹھا لیندے نيں۔
• چاول تے قیمت ( قیمت تے قیمت ): ایہ جنوبی تے وسطی عراق وچ اک مشہور کھانا اے، خاص طور اُتے مذہبی مواقع اُتے (دسويں محرم)، تے ایہ چاول دے نال چھلکے تے گوشت اُتے مشتمل ہُندا ا‏‏ے۔
• عراقی کباب عربی کباب جداں ہی اے لیکن اس دا ذائقہ وکھ اے ۔کباب د‏‏ی اک ہور قسم اے جسنو‏ں رگ کباب کہندے نيں۔
• ڈولما : اسنو‏ں کچھ ملکاں وچ سٹفڈ کہیا جاندا اے، تے ایہ اس دے اجزاء دے تنوع د‏‏ی وجہ تو‏ں نمایاں ا‏‏ے۔
• بریانی : ایہ گلف کبسا کھانے د‏‏ی طرح اے، جس وچ چاول کچھ گری دار میوے جداں پستے ، بادام ، ہور کٹے ہوئے گوشت دے نال ملائے جاندے نيں تے اس دے لئی اک خاص قسم دا مصالحہ تے مسالا استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔
• باجا : ایہ اک مشہور کھانا اے جس وچ بھیڑ دے بچے دی ٹانگاں دے نال سر دا گوشت ہُندا اے جسنو‏ں اُباݪ کر روٹی تے چاول دے نال کھایا جاندا ا‏‏ے۔
• دلیمی
• تھریڈ ، جو دوسرے عرب ملکاں وچ وی پایا جاندا اے
• القوزی
• پھلیاں تے آنڈے۔

عجائب گھر

عراقی نیشنل میوزیم

بغدادی میوزیم

سلیمانیہ وچ شیروانہ کیسل، جس وچ گرمیان میوزیم واقع ا‏‏ے۔

عراق د‏‏ی ثقافتی، تاریخی تے قدرتی دولت د‏‏ی وجہ تو‏ں عراق وچ بوہت سارے عجائب گھر موجود نيں۔ہر شہر وچ متعدد تاریخی تے قدرتی عجائب گھر نيں۔ سب تو‏ں مشہور عجائب گھر نيں:

• عراق میوزیم، بغداد^[۲۲۸]
• بغدادی میوزیم، بغداد
• بغداد نیچرل ہسٹری میوزیم
• بغداد فائن آرٹ میوزیم
• ناصریہ میوزیم
• سماریا عجائب گھر
• موصل عجائب گھر
• کرد ثقافتی عجائب گھر
• اربیل رہتل عجائب گھر
• کرد ٹیکسٹائل عجائب گھر، اربیل
• تکریت عجائب گھر
• سلیمانیہ عجائب گھر
• کربلا وچ امام حسین عجائب گھر
• انگلڈی میوزیم - نانا، جس وچ نابو نِد د‏‏ی دھی شہزادی انگلڈی شام‏ل نيں (یہ ممکنہ طور اُتے دنیا دا پہلا عجائب گھر ہوئے گا تے تقریباً 530 ق م دا اے ) اُر، دھی قر وچ ا‏‏ے۔^{[۲۲۹][۲۳۰][۲۳۱][۲۳۲]}
• بصرہ عجائب گھر

ٹی وی ڈرامہ تے سینما

پہلی فلم 1909 وچ عراق وچ دکھائی گئی سی لیکن اس ^[۲۳۳] وچ یا اس دے بعد فلماں د‏‏ی شوٹنگ د‏‏ی کوئی سرگرمی یا کوشش نئيں ہوئی۔ جتھے تک انگریزاں دے داخلے دے بعد سب تو‏ں پہلے سینما گھراں وچ ، جداں الرشید سٹریٹ وچ الزوارہ سنیما وچ فلماں دکھائی جاندی سی، جنہاں وچو‏ں بوہت‏ے برطانوی خاموش فلماں سی۔

چالیس د‏‏ی دہائی وچ ، شاہ فیصل دوم دے دور وچ ، حقیقی عراقی سنیما دا آغاز ہويا، کیونجے بغداد وچ برطانوی تے فرانسیسی فنانسرز دے تعاون تو‏ں فلم پروڈکشن کمپنیاں قائم کيتیاں گئیاں۔ بغداد اسٹوڈیو د‏‏ی نیہہ 1948 وچ رکھی گئی سی(لیکن اس عرصے وچ فلسطین وچ ہوݨ والے واقعات دے دوران عرباں تے یہودیاں دے درمیان کشیدگی د‏‏ی وجہ تو‏ں جلد ہی منہدم ہو گیا)۔ پروڈکشن اکثر خالصتاً تجارتی ہُندی سی تے فلماں نرم رومانوی موضوعات اُتے مرکوز ہُندیاں سن، جنہاں وچ گانے تے رقص دے بوہت سارے حصے تے کہانیاں چھوٹے دیہاتاں وچ سیٹ کيتی جاندی سی۔ فلم (عالیہ تے عصام) 1948 وچ تیار کيتی جانے والی پہلی عراقی فلم ا‏‏ے۔ ^{[۲۳۴][۲۳۵]} جتھے تک دنیا ایل فین اسٹوڈیو دا تعلق اے، جس د‏‏ی نیہہ فعال جماعتاں نے رکھی سی 1955 وچ ، حیدر العمر نے مشہور رومیو تے جولیٹ دی کہانی نال ملدا جلدا عراقی ناول فتنہ و حسن تیار کيتا۔ ^[۲۳۶] 1959 عیسوی وچ اس نے عراقی سنیما دے لئی پہلا سرکاری ادارہ سینما اینڈ تھیٹر اتھارٹی قائم کیتا، لیکن اس نے سٹھ د‏‏ی دہائی دے دوسرے نصف تک پروڈکشن شروع نئيں کيت‏‏ی، تے جداں تک اس ادارے دیاں فلماں سامنے نئيں آئیاں، نجی سنیما د‏‏ی تیاری د‏‏ی رفتار جاری رہی، ایہ جاݨدے ہوئے بھی۔ کہ سود نے امریک‏‏ی انفارمیشن سروس دے لئی آلات تے خصوصی آلات خریدے سن ۔ سینما تے تھیٹر اتھارٹی د‏‏ی طرف تو‏ں پیش کيت‏‏ی جانے والی فلماں اس دور وچ انقلاب دے واقعات تو‏ں متعلق دستاویزی فلماں سی تے ایہ صورتحال 1966 تک جاری رہی۔ دلچسپی نے فلم ( الجابی ) پیش کيت‏‏ی، جس دے ہدایت کار جعفر علی سن ، تے اس د‏ی نمائندگی اسد عبدالرزاق ، وداد، فوزیہ الشاندی تے جعفر السعدی نے کيتی۔ ^{[۲۳۷][۲۳۸][۲۳۹]}

ڈان آف د‏ی ورلڈ د‏‏ی شوٹنگ دے دوران ڈائریکٹر عباس فادل

1979 وچ صدام حسین دے اقتدار وچ آنے نے عراقی سنیما نو‏‏ں قدرے وکھ وکھ سمت وچ دھکیل دتا۔ عراق تے ایران دے درمیان جنگ نے قومی وسائل تے فلم پروڈکشن نو‏‏ں محدود کر دتا۔ ایہ فلماں بوہت گھٹ سی۔ 1981 وچ ، حکومت نے مصری ہدایت کار صلاح ابو سیف نو‏‏ں القدسیہ د‏‏ی ہدایت کاری دا کم سونپیا، ایہ اک مہاکاوی فلم اے جو 636 عیسوی وچ القدسیہ د‏‏ی جنگ وچ فارسیاں اُتے عرباں دی فتح کی کہانی بیان کردی ا‏‏ے۔ محمد شکری جمیݪ نے فلم ( دتی گریٹ ایشو ) د‏‏ی ہدایت کاری د‏‏ی سی جس وچ برطانوی اداکار اولیور ریڈ نے کرنل لیچ مین دا کردار ادا کيتا سی، جو ویہويں انقلاب وچ ماریا گیا سی۔ ^{[۲۴۰][۲۴۱]} 1980 وچ ، اک 6 گھینٹے طویل فلم تیار کيتی گئی سی جس وچ صدر صدام حسین د‏‏ی سوانح عمری اُتے گل کيتی گئی سی جو کہ فلم (دی لانگ ڈیز) اے، تے ایہ فلم صدام حسین دے وزیراعظم عبدالکریم قاسم دے قتل د‏‏ی ناکا‏م کوشش وچ شرکت دے بارے وچ گل کردی ا‏‏ے۔ فیر فرار ہو ک‏ے تکریت واپس آ گئے۔ فلم دے ہدایت کار مصری فنکار توفیق صالح نيں۔ ^[۲۴۲] صدام حسین دا کردار اس دے کزن تے داماد صدام کامل نے ادا کيتا سی، جو بعد وچ اپنے دوسرے بھائی تے صدام د‏‏ی دوسری دھی حسین کمیݪ دے شوہر دے نال 1996 وچ ماریا گیا سی۔

1990 وچ کویت دی جنگ دے بعد عراق اُتے اقتصادی پابندیاں عائد کر دتی گئياں، جس نے ہدایت کاراں د‏‏ی نويں نسل دے ابھرنے دے باوجود اس ملک وچ سنیما دا کم مشکل بنا دتا۔ نوے د‏‏ی دہائی دے نمایاں کماں وچو‏ں اک 1993 وچ ریلیز ہوݨ والی فلم کنگ غازی سی ^[۲۴۳] 2003 عیسوی وچ تیسری خلیجی جنگ دے بعد، ڈرامائی اور دستاویزی فلماں دا اک نواں انداز سامنے آیا، جو طویل تے مختصر فلماں دے درمیان وکھ وکھ سی ، تے سنیما د‏‏ی تیاری دے آزاد طرز اُتے انحصار کردا سی۔ ^[۲۴۴]

تعلیم

صدام د‏‏ی قیادت وچ عراقی حکومت نے انپڑھدا دے خاتمے تے سواݨیاں د‏‏ی تعلیم اُتے زور دتا۔ ایتھ‏ے صدام حسین نو‏‏ں عراقی اسکول د‏‏ی طالبات دے نال دکھایا گیا ا‏‏ے۔

عراق وچ تعلیم دا عمل عراقی وزارت تعلیم دے زیر انتظام ا‏‏ے۔ یونیسکو دی رپورٹ دے مطابق 1991ء وچ دوسری خلیجی جنگ تو‏ں پہلے دے عرصے وچ عراق وچ اک ایسا تعلیمی نظام موجود سی جو خطے وچ سب تو‏ں بہتر سمجھیا جاندا سی۔ ايس‏ے طرح گزشتہ صدی دے ستر تے ايس‏ے د‏‏ی دہائی وچ جدو‏ں حکومت نے انپڑھدا نو‏‏ں تقریباً مکمل طور اُتے ختم کر دتا سی، پڑھنے لکھݨ دے اہل (خواندگی) د‏‏ی فیصد ودھ سی پ‏ر، عراق جنگاں، محاصراں تے عدم تحفظ د‏‏ی وجہ تو‏ں تعلیم نو‏‏ں بہت نقصان پہنچیا اے، کیونجے انپڑھدا د‏‏ی شرح ہن عراق وچ جدید تعلیم د‏‏ی تریخ وچ بے مثال سطح اُتے پہنچ چک‏ی ا‏‏ے۔ موجودہ عراقی حکومت اپنے سالانہ بجٹ دا 10% تعلیم دے لئی مختص کرنے دے بعد اس بحران نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی کوشش کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ ^{[۲۴۵][۲۴۶]}

عراق دے ماحولیا‏تی اعدادوشمار دے مطابق، 2012 وچ آبادی د‏‏ی شرح خواندگی 79.5% سی جداں کہ انپڑھدا د‏‏ی شرح 20.5% سی^[۲۴۷]

ابتدائی مرحلہ

یہ گریڈ اک تو‏ں گریڈ چھ تک چھ درجات اُتے مشتمل اے تے چھ سال تک رہندا ا‏‏ے۔ 6 سال د‏‏ی عمر وچ بچے د‏‏ی رجسٹریشن لازمی ا‏‏ے۔

انٹرمیڈیٹ مرحلہ

سال 2016 دے لئی اک عراقی یونیورسٹی وچ طلباء۔

یہ ابتدائی مرحلے دے بعد اے تے 3 سال اُتے مشتمل اے (پہلا انٹرمیڈیٹ ا‏‏ے۔ . دوسرا اوسط ا‏‏ے۔ . تیسری اوسط)۔

مڈل سکول

یہ چوتھ‏ی تیاری د‏‏ی جماعت تو‏ں شروع ہُندی اے تے 3 مراحل (چوتھ‏ی پنجويں تے چھیويں تیاری) اُتے مشتمل ہُندی ا‏‏ے۔ چوتھ‏ی جماعت وچ ، طالب علم سائنسی یا ادبی علوم دا انتخاب کردا ا‏‏ے۔

اعلیٰ تعلیم

اعلیٰ تعلیم دے حوالے تو‏ں عراق وچ بہت ساریاں یونیورسٹیاں نيں جنہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م بغداد، موصل، بصرہ، انبار تے ہور وچ نيں۔2003 عیسوی دے بعد عراق وچ بوہت سارے کالج تے یونیورسٹیاں کھلی تے ترقی کيتیاں گئیاں تے یونیورسٹی د‏‏ی درجہ بندی دے مطابق نیٹ ورک ^[۲۴۸] ، ۔ اکتوبر 2015 دے مطابق بغداد یونیورسٹی عراق وچ پہلے نمبر اُتے ا‏‏ے۔ (عالمی سطح اُتے 1812 ويں نمبر پر)، دیالہ یونیورسٹی دوسرے نمبر اُتے (عالمی سطح اُتے 3514 ويں نمبر پر)، تے یونیورسٹی آف ٹیکنالوجی تیسرے نمبر اُتے (عالمی سطح اُتے 4051 نمبر پر)۔

عراق دے شہر

عراق دے شہر

اربیل الشامیہ ام قصر بصرہ بعقوبہ بغداد بغدیدہ تکریت

جیکور حلہ خانقین دجیل دہوک دیوانیہ رفاعی رمادی

زبیر سامرا سلیمانیہ سنجار صفوان صویرہ عنکاوہ فلوجہ

قرنہ مدینۃ الصدر مشخاب مقبرہ اور مقدادیہ مندلی موصل(شہر) ناحیۃ القاسم

ناصریہ نجف نھروان کربلا کرکوک کوفہ یوسفیہ

باہرلے جوڑ

• عراقی سرکاری ویب سائٹ

• عراق برائے فروخت۔ یو ٹیوب

حوالے

1. "العراق: عدد السكان يتجاوز 40 مليون نسمة "۔ 2021-01-12۔ اخذ شدہ بتاریخ ۲۰ مارچ ۲۰۲۱  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
2. Casey, p.
3. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
4. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
5. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
6. Anzovin, item # 1824, p. 69 The first museum known to historians (circa 530 ق م) was that of Ennigaldi-Nanna, the daughter of Nabu-na'id (Nabonidus), the last king to Babylonia.
7. Casey, p.
8. Harvey, p. 20 Princess Ennigaldi-Nanna, collected antiques from the southern regions of Mesopotamia, which she stored in a temple at Ur – the first known museum in the world.
9. Leon, pp. 36–37 ...the first known museum.
10. جریدہ سمتھسونینSmithsonian Magazine, 03/2004, Beth Py-Lieberman: Found and Lost – (دیکھݨ د‏‏ی تریخ 12/9/2006)
11. Between Memory and Desire: The Middle East in a Troubled Age (p. 180)
12. Between Memory and Desire: The Middle East in a Troubled Age (p. 180)
13. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
14. خلافة بني أمية من أهم السلالات الإسلامية التي حكمت مابين 661 إلى 750 Archived 2017-08-03 at the وے بیک مشین. لـ«سعاد العمري». تاريخ الولوج: 02-04-2012. سانچہ:مردہ ربط
15. Western-Islamic Calendar Converter
16. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
17. الكامل في التاريخ - ابن الأثير - ج 4 - ذكر قتل المختار قتلة الحسين
18. تاريخ الرسل والملوك - الطبري - ج6 -ذكر الخبر عن أمر المختار مع قتلة الحسين بالكوفة
19. الأعلام - خير الدين الزركلي - ج 7 - الصفحة 192
20. الكامل في التاريخ - ابن الأثير - ج 4 - الصفحة 241
21. تاريخ الرسل والملوك - الطبري - ج6 - في ذكر خبر قتل مصعب المختار بن أبي عبيد
22. ابن عبد ربه.
23. الدولة الأموية: من الميلاد إلى السقوط 2006
24. كتاب «سير أعلام النبلاء» للذهبي، فصل «مروان بن محمد».
25. الدولة الأموية: من الميلاد إلى السقوط 2006
26. الملامح السياسية في الف ليلة وليلة، محمد أحمد الشحاذ، اطروحة دكتوراه من جامعة بغداد، 1977، ص 432
27. مكتبة العراق الألكترونية
28. web archive
29. new yorker
30. Maalouf, p. 243
31. "A history of the Crusades", Steven Runciman, p.306
32. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
33. مكتبة العراق الألكترونية 2
34. water encyclopedia
35. Timur or Tamerlane
36. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
37. الفصل الأول: العراق منذ الغزو المغولي حتى السيطرة العثمانية Archived 2018-10-07 at the وے بیک مشین من موقع جامعة اب
38. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
39. الصفويون
40. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
41. the ottoman period, 1534–1918
42. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
43. books google
44. encyclopedia britannica
45. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
46. Aprim 2005
47. Yeor, Kochan & Littman 2001
48. "mesopotamian+campaign+410,000"&q="The+ration+strength+of+the+Mesopotamia+Expeditionary+Force+on+19+October+1918+was+more+than"#v=snippet&q="The%20ration%20strength%20of%20the%20Mesopotamia%20Expeditionary%20Force%20on%2019%20October%201918%20was%20more%20than"&f=false A Naval History of World War I
49. معلومات عن العراق 2
50. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
51. نص الوثيقة
52. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
53. حركة الشيخ محمود الحفيد البرزنجي
54. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
55. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
56. الانتداب البريطاني على بلاد ما بين النهرين
57. مقتل شيخ عشيرة صدام حسين Archived 2017-09-08 at the وے بیک مشین صحيفة الشعب اليومية
58. في أثناء حكمه، كان هذا هو التاريخ الرسمي لميلاده، لكن يعتقد أن تاريخ ميلاده الحقيقي بين عامي 1935 و1939.
59. "Saddam Hussein executed in Iraq".
60. Saddam Hussein's 'Official' Biography
61. See PBS Frontline (2003)، "The survival of Saddam: secrets of his life and leadership: interview with Saïd K. Aburish" at https://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/saddam/interviews/aburish2.html
62. Humphreys، 78
63. الإجتماع المسجل كاملا على موقع اليوتيوب _{یوٹیوب اتے}
64. Edward Willett، ، P.4
65. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
66. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
67. https://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2888989.stm موقع https://news.bbc.co.uk/ بتاريخ (Page last updated at 12:49 GMT, Tuesday, 21 اگست 2007 13:49 UK) واطلع عليه في 19 أكتوبر 2015
68. How Do We Know that Iraq Tried to Assassinate President George H.W. Bush?
69. U.S. Strikes Iraq for Plot to Kill Bush
70. SECTION D: THE BUSH ASSASSINATION ATTEMPT
71. آثار الحصار على العراق
72. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
73. Security Council resolutions regarding IRAQ
74. Al Jazeera and News Agencies. (5 اکتوبر 2019).
75. سانچہ:In lang 'VS doden topgeneraal Iran, vrees voor escalatie groeit' (US kill top general Iran, fear for escalation grows).
76. "Iraqi spy chief Mustafa Al Kadhimi rumoured to be prime ministerial contender"۔ 29 دسمبر 2019۔ اخذ شدہ بتاریخ 31 جنوری 2020  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date= (معاونت)
77. "Iraq announces full results of parliamentary elections"۔ 17 اکتوبر 2021۔ اخذ شدہ بتاریخ 19 اکتوبر 2021  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date= (معاونت)
78. "Minority quota candidates received over 96,000 votes in Iraqi election"۔ 2021-10-19 
79. خرائط Google
80. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html Archived 2018-12-24 at the وے بیک مشین موقع https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbookواطلع Archived 2020-06-16 at the وے بیک مشین عليه في 20 إكتوبر 2015
81. https://www.cosit.gov.iq/AAS13/Physical%20Features%201/phys-feat1.htm من موقع https://www.cosit.gov.iq/ar/لسنة Archived 2019-11-25 at the وے بیک مشین 2009 واطلع عليه في 7 نوفمبر 2015
82. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html Archived 2018-12-24 at the وے بیک مشین موقع https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbookواطلع Archived 2020-06-16 at the وے بیک مشین عليه في 20 إكتوبر 2015
83. https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 24 يونيو 2016 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq Archived 13 يونيو 2016 at the وے بیک مشین الإحصائات البيئية للعراق في 2013م واطلع عليه في 26 أكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ 24 يونيو 2016 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015  الوسيط |تاريخ أرشيف= تم تجاهله (معاونت); الوسيط |عنوان= تم تجاهله (معاونت); الوسيط |مسار= تم تجاهله (معاونت); الوسيط |تاريخ الوصول= تم تجاهله (معاونت); الوسيط |حالة المسار= تم تجاهله (معاونت); الوسيط |مسار أرشيف= تم تجاهله (معاونت); تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
84. https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئية للعراق في 2013م واطلع عليه في 26 أكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
85. https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئية للعراق في 2013م واطلع عليه في 26 أكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
86. https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئية للعراق في 2013م واطلع عليه في 26 أكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
87. http://www.moen.gov.iq/Portals/0/الواقع%20البيئي/Iraqi%20SoE.pdf Archived 2016-03-05 at the وے بیک مشین من موقع وزارة البيئة العراقية مأخوذ من توقعات حالة البيئة في العراق 2013، واطلع عليه في 3 نوفمبر 2015
88. موقع وزارة النفط العراقية https://www.oil.gov.iq/index.php?name=Pages&op=page&pid=100 واطلع عليه في 12 إكتوبر 2015
89. "Total Petroleum and Other Liquids Production 2014"۔ U.S. Energy Information Administration۔ اخذ شدہ بتاریخ 12 ستمبر 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
90. US Department of Energy Information – Assessment of Iraqi Petroleum Assets
91. https://www.zeraa.gov.iq/ موقع وزارة الزراعة العراقية في قسم بيانات إحصائية ثم إحصائيات زراعية لعام 2014 من صفحة 25 إلى 33 واطلع عليه في 27 إكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ اخذ شدہ بتاریخ 22 أكتوبر 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
92. https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20dev/Full%20Report/مؤشرات%20البيئة%20والتنمية%20المستدامة%20في%20العراق%202014.pdf Archived 2016-06-13 at the وے بیک مشین موقع https://www.cosit.gov.iq مؤشرات البيئة والتنمية المستدامة ذات الأولوية في العراق لسنة 2014 ص 71 "نسخة مؤرشفة"۔ ۱۳ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 20 يونيو 2020  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
93. https://www.zeraa.gov.iq/ وزارة الزراعة العراقية قسم بيانات إحصائية إحصائات زراعية لعام 2014 والصفحات 5،8،9،11،13 واطلع عليه في 27 إكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ اخذ شدہ بتاریخ 22 أكتوبر 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
94. صدام حسين
95. Wagner, Thomas, (اکتوبر 25, 2005), "Iraq's Constitution Adopted by Voters"
96. حسن الشامي - تقرير التحول الديمقراطي في العراق عام 2011
97. حسن الشامي - تقرير التحول الديمقراطي في العراق عام 2011
98. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
99. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
100. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
101. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
102. بانيتا: الولايات المتحدة ستبقي شريكا وصديقا ملتزما مع العراق (فيديو)
103. الموكب الأخير ضم 110 آليات تحمل 500 جندي، القوات الأمريكية تغادر العراق بعد 9 سنوات من الاجتياح وتبقي 157 جندياً، موقع قناة العربية الفضائية
104. http://www.france24.com/ar/20151005-العراق-بغداد-المنطقة-الخضراء-حيدر-العابدي موقع الشرق الأوسط في 05/10/2015 واطلع عليه في 7 أغسطس 2015
105. https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئي للعراق في 2013 واطلع عليه في 26 إكتوبر 2015 صفحة 25 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
106. Iraqi Council of Ministers approved new provinces of Tuz Khurmatu and Tal Afar
107. https://www.citypopulation.de/Iraq.html من موقع https://www.citypopulation.de حسب تقديرات E 2014-01-01 واطلع عليه في 7 نوفمبر 2015
108. https://data.worldbank.org/indicator/SP.
109. Bulletin of the Oxford University Institution of Statistics,Vol.20,NO.4,1958
110. دراسة في طبيعة المجتمع العراقي، الدكتور علي الوردي طبعة المكتبة الحيدرية، ص 100
111. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
112. https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئي للعراق في 2013 واطلع عليه في 26 إكتوبر 2015 صفحة 25 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
113. خولة كريم كوثر، إمكانيات تكامل السكن العشوائي مع السكن النظامي - منطقة الدراسة محلة 747 في حي المعلمين، ص 354
114. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
115. "United Nations Iraq" (PDF)۔ ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۶ میں اصل (PDF) سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ أكتوبر 2020  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
116. CIA Factbook دولة العراق
117. Constitution of Iraq, Article 4 (1st)
118. Constitution of Iraq, Article 4 (4th)
119. Constitution of Iraq, Article 4 (5th)
120. أ.د. علي النشمي، ا.د.محمد الربيعي، تاريخ العراق المعاصر، الجامعة المستنصرية/ كلية التربية / قسم التاريخ، ومنشورة في مجلة مركز بابل للدرسات الإنسانية المجلد /4- العدد 1،
121. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
122. https://www.britannica.com/place/Iraq من موقع موسوعة بريتانكا http://www.britannica.com/، وورد فيها أن الشيعة أكثر من النصف بقليل وحسب بعض المصادر ثلاث أخماس العراقيين (أي 60%)، واطلع عليه في 3 نوفمبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ اخذ شدہ بتاریخ 4 يناير 2018  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
123. https://www.islamicweb.com/beliefs/cults/shia_population.htm Archived 2017-12-28 at the وے بیک مشین من موقع https://www.islamicweb.com/ Archived 2019-11-30 at the وے بیک مشین وأوردت نسبة شيعة العراق ب 62.5% وفي بداية الصفحة توضح أن الشيعة هم ديانة مختلفة عن الإسلام واطلع عليه في 3 نوفمبر 2015
124. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-25434060 من موقع https://www.bbc.com/ وقدرت نسبة السنة في العراق من 21-40% والشيعة من 61 إلى 80%، واطلع عليه في 3 نوفمبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ اخذ شدہ بتاریخ 4 يناير 2018  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
125. Safa Khulusi, Ma'ruf Al-Rusafi (1875–1945).
126. Romero, Juan (2011).
127. د.عدنان عليان، الشيعة والدولة العراقية الحديثة، بيروت، 2005، ص 179
128. حنا بطاطو، العراق الطبقات الاجتماعية والحركات الثورية، طبعة دار الأبحاث، بيروت، 1990، ترجمة عفيف الرزاز، ج1 ص 60
129. Casey, p.
130. أ.د. علي النشمي، ا.د.محمد الربيعي، تاريخ العراق المعاصر، الجامعة المستنصرية/ كلية التربية / قسم التاريخ، ومنشورة في مجلة مركز بابل للدرسات الإنسانية المجلد /4- العدد 1، واطلع على البحث في 2 نوفمبر 2015
131. علي الوردي، طبيعة المجتمع العراقي، بيروت، 2014، الملحق رقم 3
132. Jews in Islamic Countries: Iraq
133. Baghdad Jews Have Become a Fearful Few نيو يورك تايمز
134. اقرار مشروع قانون للعطل الرسمية، الأتحاد الديمقراطي العراقي Archived 25 ديسمبر 2014 at the وے بیک مشین ^{[مردہ ربط]}
135. https://moi.gov.iq/PageViewer.aspx?id=1 من الموقع الرسمي لوزارة الداخلية العراقية واطلع عليه في 3 ديسمبر 2015
136. https://moi.gov.iq/default.aspx الموقع الرسمي لوزارة الداخلية العراقية واطلع عليه في 3 ديسمبر 2015
137. https://www.pmo.iq/press2015/12-3-20151.htm موقع رئيس الوزراء الدكتور حيدر العبادي في 12-3-2015، وإطلع عليه في االثاني من آذار/مارس 2015
138. http://www.alarabiya.net/ar/politics/2015/07/09/تصرّفات-تنال-من-سمعة-الحشد-الشعبي.html من موقع العربية بتاريخ الخميس 22 رمضان 1436هـ - 9 يوليو 2015م، وآخر تحديث: الخميس 22 رمضان 1436هـ - 9 يوليو 2015م KSA 02:22 – GMT 23:22 واطلع عليه في 3 ديسمبر 2015
139. https://newhub.shafaqna.com/IQ/10787093-مجلس-الوزراء-يخصص-ميزانية-الحشد%7B%7Bوصلة^{[مردہ ربط]} مكسورة}}
140. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
141. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
142. وزارة الدفاع-قيادة الفرقة الجوية
143. «تاريخ الجيش العراقي بين المؤسسة والنظام الحاكم في ذكراه الثامنة والثمانين-ش ب ن»
144. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
145. http://www.alarabiya.net/ar/arab-and-world/2014/08/28/اقوى-10-جيوش-عربية-في-عام-2014.html من موقع العربية بتاريخ لخميس 2 ذو القعدة 1435هـ - 28 أغسطس 2014م وآخر تحديث: السبت 4 ذو القعدة 1435هـ - 30 أغسطس 2014م KSA 18:45 – GMT 15:45 واطلع عليه في 3 ديسمبر 2015م
146. https://www.irqkrama.com/post.php?id=11866 Archived 2018-09-23 at the وے بیک مشین من موقع عراق الكرامة بتاريخ الأربعاء, 29 أكتوبر 2015 واطلع عليه في 3 ديسمبر 2015
147. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
148. عبدالخالق حسين - حل الجيش العراقي... ضرر أم ضرورة؟
149. https://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=iraq من موقع https://www.globalfirepower.com/ بتاريخ 13 نوفمبر 2015 واطلع عليه في 19 نوفمبر 2015
150. «دستور جمهورية العراق»الامانة العامة لمجلس الوزراء
151. Bohsem, Guido & Somerville, Glen,نومبر 2004, "G7, پیرس کلب دے ملکاں دا عراقی قرضےآں وچ سہولت دا اعلان"، Reuters، بتریخ 17 ستمبر 2006
152. https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20dev/Full%20Report/مؤشرات%20البيئة%20والتنمية%20المستدامة%20في%20العراق%202014.pdf Archived 2016-06-13 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iqلسنة Archived 2016-06-13 at the وے بیک مشین 2013م رقم الصفحة 79 واطلع عليه في 26 إكتوبر 2015
153. https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئية للعراق في 2013م واطلع عليه في 26 إكتوبر 2015 صفحة 25 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
154. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
155. https://arabic.rt.com/news/800101-العراق-عملة-نقدية-جديدة-طرح-إصدار/ من موقع روسيا اليوم بالعربي بعنوان (العراق يطرح ورقة نقدية من فئة 50 ألف دينار) وبتاريخ (تاريخ النشر:12.11.2015 | 15:37 GMT | آخر تحديث:12.11.2015 | 15:44 GMT |) واطلع عليه في 4 ديسمبر 2015
156. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
157. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
158. "Iraq Opens New Oil Terminal"۔ Nuqudy English۔ 2012-02-12۔ ۱۳ ستمبر ۲۰۱۸ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ أكتوبر 2020  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
159. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
160. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
161. "OPEC Share of World Crude Oil Reserves"۔ اخذ شدہ بتاریخ 19 جنوری 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
162. Amos Perlmutter, Michael I. Handel, Uri Bar-Joseph.
163. Perlmutter, p. 172.
164. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
165. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
166. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
167. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
168. Ramberg, Bennett.
169. Cordesman, Anthony H. Iraq and the War of Sanctions: Conventional Threats and Weapons of Mass Destruction.
170. The 1982 World Book Year Book.
171. https://books.google.se/books?id=PQsAAAAAMBAJ&pg=PA33&dq=nuclear+fuel+osirak&hl=sv&ei=tK_0TKaPFY7oOdP-iKsI&sa=X&oi=book_result&ct=result#v=onepage&q=nuclear%20fuel%20osirak&f=false Anthony Fainberg (1981).
172. Iraq country profile.
173. Iraq country profile.
174. Iraq country profile.
175. Iraq country profile.
176. https://www.alhurra.com/content/cholera-causes-4-dead-in-iraq/281448.html Archived 2016-03-05 at the وے بیک مشین موقع الحرة في 19-09-2015 واطلع عليه في السادس من إكتوبر 2015
177. https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئية للعراق في 2013م واطلع عليه في 26 أكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
178. https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئية للعراق في 2013م واطلع عليه في 26 أكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
179. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
180. https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Trade/Tourism/Full%20Reports/مسح%20الفنادق%20ومجمعات%20الايواء%20السياحي%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-07-03 at the وے بیک مشین من موقع الجهاز المركزي للإحصاء https://www.cosit.gov.iq/ar/ بقسم إحصاء التجارة، ثم السياحة والبحث عن مسح الفنادق ومجمعات الايواء السياحي لسنة 2013 ص 6 واطلع عليه في 31 إكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ ۰۳ جولائی ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 20 يونيو 2020  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
181. https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Trade/Tourism/Full%20Reports/مسح%20الفنادق%20ومجمعات%20الايواء%20السياحي%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-07-03 at the وے بیک مشین من موقع الجهاز المركزي للإحصاء https://www.cosit.gov.iq/ar/ بقسم إحصاء التجارة، ثم السياحة والبحث عن مسح الفنادق ومجمعات الايواء السياحي لسنة 2013 ص 37 واطلع عليه في 31 إكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ ۰۳ جولائی ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 20 يونيو 2020  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
182. Ur
183. "Texts and Traditions: A Source Reader for the Study of Second Temple" By Lawrence H. Schiffman "Mar+Mattai"+assyria&lr=&sig=FnfxQZAhAJs_kEJ_UW91zjzrhJQ
184. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
185. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
186. https://www.tourism.gov.iq/index.php Archived 2016-12-28 at the وے بیک مشین موقع وزارة السياحة والآثار العراقية في قسم الدليل السياحي والآثاري واطلع عليه في 28 إكتوبر 2015
187. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
188. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
189. Wadi Al-Salam Cemetery in Najaf
190. https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=16493810 من موقع https://www.npr.org/ وجاء فيها أن دير مار إيليا هو أقدم دير بالعراق ونشر في (NOVEMBER 21, 2007 6:00 AM ET) من پہلے (Eric Westervelt) واطلع عليها بتاريخ 17 نوفمبر 2015
191. https://elaph.com/Web/opinion/2012/12/779539.html من موقع إيلاف بتاريخ GMT 12:37 2012 الأربعاء 12 ديسمبر واطلع عليه في 29 إكتوبر 2015
192. https://www.jpost.com/Diaspora/Jew-appointed-to-official-position-in-Iraqi-Kurdistan-426320 من موقع ومن پہلے SAM SOKOL 10/18/2015 واطلع عليه في 29 إكتوبر 2015
193. http://www.almadapaper.net/ar/news/459605/الثقافة-تفتتح-بيت-المعرفة-للمندائيين-وتع Archived 2016-03-06 at the وے بیک مشین من موقع المدى نيوزبيبر في 2014/02/19 (21:01 مساء) واطلع عليه في 19 نوفمبر 2015
194. https://archive.aawsat.com/details.asp?section=54&article=762276&issueno=12869#.
195. https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1837/ The Sacred Complex of Babylon
196. https://www.baghdadmuseum.org/wmcd_index.htm Archived 2019-11-25 at the وے بیک مشین Mesopotamia Yesterday, Iraq Today
197. https://www.aljazeera.net/NR/exeres/2EF01F38-1A2D-4FDF-AD7A-7567921FFC7A.htm غوغل يعرض موجودات المتحف العراقي
198. https://www.alarabiya.net/programs/2012/01/27/190969.html Archived 2015-12-22 at the وے بیک مشین من العراق: آثار العراق المسروقة (قناة العربية الفضائية) سانچہ:مردہ ربط
199. https://www.aljazeera.net/NR/exeres/E24627AB-9759-432A-BDBD-B8C4DEE4DBEF.htm القوات الأميركية تنهب آثار العراق
200. https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1465/ The Ancient City of Nineveh
201. https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1463/ Nimrud
202. https://whc.unesco.org/en/list/1130 Ashur (Qal'at Sherqat)
203. https://www.islamweb.net/media/index.php?page=article&lang=A&id=80578 المدرسة المستنصرية تحفة حضارية ومعمارية
204. https://www.coptcatholic.net/section.php?hash=aWQ9MjkyNA== Archived 2012-07-28 at the وے بیک مشین المدرسة المستنصرية بغداد - العراق
205. https://whc.unesco.org/en/list/276 Samarra Archaeological City، ومدينة سامراء الأثرية، والتي تعد من معالم التراث الإنساني المهددة بالخطر حسب اليونسكو
206. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
207. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
208. "شاعر عراقيون يكتبون اغترابهم … بلغات منافيهم"۔ جريدة الحياة۔ 11 أكتوبر 2009۔ ۰۳ اکتوبر ۲۰۱۹ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 3 أكتوبر 2019  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date= (معاونت)
209. "العراق بلد الشاعر"۔ جريدة الرياض۔ 22 أبريل 2010۔ ۰۷ جون ۲۰۱۷ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 3 أكتوبر 2019  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date= (معاونت)
210. العراق Archived 2018-01-01 at the وے بیک مشین على موقع فيفا Archived 2018-02-11 at the وے بیک مشین
211. كأس آسيا للشباب سجل الإبطال - عدد مرات الفوز
212. كأس آسيا للشباب في تايلند 1977
213. كأس آسيا للشباب في قطر 1988
214. كأس آسيا للشباب في إيران 2000
215. كأس العالم 1986 في المكسيك
216. كأس آسيا 2007 في إندونيسيا وماليزيا وتايلند وفيتنام
217. نهائيات كرة القدم بأولمبياد أثينا - رجال 2004
218. نهائيات كرة القدم بأولمبياد أثينا - رجال 2004
219. معلومات عن دولة العراق Archived 2017-12-20 at the وے بیک مشین موقع فيفا
220. موجز عن نادي القوة الجوية العراقي
221. معلومات عن العراق Archived 2017-12-20 at the وے بیک مشین موقع فيفا Archived 2018-02-11 at the وے بیک مشین
222. موجز عن نادي القوة الجوية العراقي
223. نادي الميناء
224. تاريخ نادي الميناء الرياضي Archived 2016-03-06 at the وے بیک مشین من الموقع الرسمي لنادي الميناء سانچہ:مردہ ربط
225. معلومات عن نادي الشرطة
226. معلومات عن نادي الزوراء
227. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
228. المتحف العراقي يستپہلے الزوار مجددا – بي بي سي العربية - تاريخ النشر والوصول 23 فبراير-2009
229. Anzovin, item # 1824, p. 69 The first museum known to historians (circa 530 ق م) was that of Ennigaldi-Nanna, the daughter of Nabu-na'id (Nabonidus), the last king to Babylonia.
230. Casey, p.
231. Harvey, p. 20 Princess Ennigaldi-Nanna, collected antiques from the southern regions of Mesopotamia, which she stored in a temple at Ur – the first known museum in the world.
232. Leon, pp. 36–37 ...the first known museum.
233. قراءة متأنية في تاريخ السينما العراقية 1-3
234. عليا وعصام - فيلم - 1948 سانچہ:مردہ ربط
235. مخرجون عراقيون يخاطرون بحياتهم لسرد قصصهم وآخرون يهربون من الواقع إلى الماضي
236. فتنة وحسن - فيلم - 1955
237. الجابي - فيلم - 1968
238. قراءة متأنية في تاريخ السينما العراقية 2-3
239. نشوء القطاع العام للسينما العراقية Archived 2016-12-05 at the وے بیک مشین موقع دائرة السينما والمسرح العراقية
240. المسألة الكبرى - فيلم - 1982
241. الفلم الروائي (المسألة الكبرى) Archived 2016-03-05 at the وے بیک مشین موقع دائرة السينما والمسرح العراقية
242. الأيام الطويلة - فيلم - 1980
243. الملك غازي - فيلم - 1993
244. https://www.newsabah.com/wp/newspaper/47770 الصباح الجديد في 6 أيار/مايو 2015 واطلع عليه في 16 إكتوبر 2015
245. جريدة الرأي نيوز Archived 2011-12-11 at the وے بیک مشین سانچہ:مردہ ربط
246. جريدة بغداد - ظلام الجهل في العراق، بقلم د. فاروق رضاعة.
247. https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصاءات البيئية للعراق في 2013 واطلع عليه في 26 إكتوبر 2015 صفحة 25 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
248. https://www.webometrics.info/en/aw/Iraq?sort=asc&order=World%20Rank موقع https://www.webometrics.info/en في 17 أكتوبر 2015 واطلع عليه في نفس التاريخ