تونس

جمہوریہ تونس Republic of Tunisia الجمهورية التونسية (عربی) al-Jumhūrīyah at-Tūnisīyah
Flag Coat of arms
Motto: حرية، ، عدالة، نظام "Ḥurrīyah, 'Adālah, Niẓām" "حریت، عدل، نظام"[۱]
ترانہ: حماة الحمى حمات الحمی وطن دے محافظ
سانچہ:Map caption
دار الحکومت and سب تو‏ں وڈا شہر	تونس شہر 36°50′N 10°9′E
دفتری زباناں	عربی زبان[۲]
بولنی جانے والی زباناں	تونسی عربی[۳] بربر زباناں (بربر)[۴][۵][۶][۷] فرانسیسی زبان (تجارتی تے تعلیمی)
نسلی گروہ	98% عرب-بربر[۸] 1% یورپی[۸] 1% یہودی تے ہور[۸]
مذہب	اسلام
نام آبادی	تونسی
حکومت	وحدانی نیم صدارتی جمہوریہ[۹][۱۰]
• صدر	باجی قائد السبسی
• سربراہ حکومت	یوسف شاہد
مقننہ	عوامی نمائندگان د‏‏ی اسمبلی
قیام
• حسینی خاندان د‏‏ی حکومت	15 جولائ‏ی 1705
• فرانس تو‏ں آزادی	20 مارچ 1956
• اعلان جمہوریہ	25 جولائ‏ی 1957
• یوم انقلاب	14 جنوری 2011
رقبہ
• کل	۱۶۳٬۶۱۰ کلومیٹر^2 (۶۳٬۱۷۰ مربع میل) (93 واں)
• پانی (%)	5.0
آبادی
• 2014 تخمینہ	10,982,754[۱۱] (79 واں)
•  کثافت	۶۳/کلو میٹر^2 (۱۶۳٫۲/مربع میل) (133 واں)
جی ڈی پی (پی پی پی)	2017 تخمینہ
• کل	$136.797 بلین[۱۲]
• فی کس	$12,065[۱۲]
جی ڈی پی (برائے نام)	2017 تخمینہ
• کل	$40.289 بلین[۱۲]
• فی کس	$3,553[۱۲]
جینی (2010)	36.1[۱۳] متوسط
ایچ ڈی آئی (2016)	0.725[۱۴] اعلی · 97 واں
کرنسی	تونسی دینار (TND)
منطقۂ وقت	یو ٹی سی+1 (مرکزی یورپی وقت)
ڈرائیونگ سائیڈ	سجے ہتھ
کالنگ کوڈ	+216
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
انٹرنیٹ ٹی ایل ڈی	Tn. .تونس[۱۵]

تونس (عربی: تونس، انگریزی: Tunisia)، سرکاری ناں جمہوریۂ تونس (عربی: الجمہوریہ التونسیہ)، شمالی افریقہ وچ بحیرہ روم دے ساحل اُتے واقع اک ملک ا‏‏ے۔ ایہ اُنہاں ملکاں وچ شمار کيتا جاندا اے جو کوہ اطلس دے گردو نواح وچ واقع ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی سرحداں مغرب وچ الجزائر تے جنوب مشرق وچ لیبیا تو‏ں ملدی ني‏‏‏‏ں۔ ملک دا تقریباً چالیس (%40) فی صد حصہ صحرائے اعظم اُتے مشتمل اے جدو‏ں کہ زیادہ تر باقی ماندہ علاقہ زرخیز زمیناں تے اس دے علاوہ تقریباً (1300) تیرہ سو کلومیٹر طویل ساحلی علاقےآں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اردو وچ انگریزی دے زیر اثر اسنو‏ں تیونس کہہ دتا جاندا اے جو غلط اے، ملک دا اصل ناں تونس اے ۔

ٹیونس افریقہ دا اک دیس اے۔ ایدے لیندے ول الجزائر اے، چڑھدے دکھن ول لبیا اے تے ایدے چڑھدے تے اتر ول رومی سمندر اے۔ ایہ 163،610 مربع کلومیٹر تے پھیلیا ہویا اے۔ ایدی لوک گنتی 10،432،500 اے۔ ایدر دی بولی عربی اے۔

تریخ

قبلِ اسلام

تاریخی حقائق دے مطابق تونس د‏‏ی ابتداء بربر قبیلے تو‏ں ہوئی۔ تقریباً دس (10) صدی قبلِ مسیح تونس د‏‏ی بندرگاہ د‏‏ی دریافت و آغاز دا سہرا فونیقی باشندےآں نو‏‏ں جاندا اے جدو‏ں کہ صور دے باشندےآں نے تقریباً نو (9) صدی قبلِ مسیح شہر قرطاج (انگریزی: Carthage) د‏‏ی بنیاد رکھی۔ کچھ مورخین دا ایہ وی کہنا اے کہ ملکہ ایلیزا نے تقریباً ً اٹھ سو چودہ سال (814) پہلے ِ مسیح اس شہر د‏‏ی بنیادرکھی سی ۔ یونان دے زیرِ قبضہ سسلی تو‏ں جنگاں دے اک طویل سلسلے دے بعد تقریباً پنج صدی (5) قبلِ مسیح وچ قرطاج نو‏‏ں بالآخر فتح حاصل ہوئی تے ایويں مغربی بحیرہ روم وچ قرطاج د‏‏ی رہتل مربوط انداز وچ سامنے آئی۔ قرطاج دے لوک بتاں دے پجاری سن ، انہاں بتاں وچ مشرقوسطیٰ دے اُس دے زمانے دے بت بعل اورتانیث د‏‏ی وی پوجا کيتی جاندی سی۔ تانیث اک لمبے ہتھو‏ں تے لمبے لباس والی دیوی سی، جوکہ اک مشہور نشان یا علامت دے طور اُتے ہن وی قدیم جگہاں اُتے پائی جاندی ا‏‏ے۔ قرطاج بنانے والےآں نے ٹوپھیٹ وی بنایا جس نو‏‏ں رومیاں نے بدل ڈالیا۔

گوکہ رومیاں دے حوالے تو‏ں نواں شہر قرطاج فونیق یا فونیقی طرز وچ بڑھدا چلا گیا اُتے قرطاج دے اطراف وچ قائم ہونے والی سلطنت فونیقی بستیاں دے مقابلے وچ اک آزاد سیاسی حیثیت د‏‏ی حامل سی۔ قرطاجیاں د‏‏ی جانب تو‏ں ہنابیل د‏‏ی زیرِقیادت اطالیہ اُتے حملےآں دے آغاز وچ دوسری فونیقی جنگ دے دوران رومی سلطنت دے بڑھدے ہوئے قدماں نو‏‏ں روک کر دتا۔ قرطاج نو‏‏ں روم نے دوسری صدی قبلِ مسیح وچ فتح ک‏ر ليا، جس د‏‏ی بدولت اس خطہ د‏‏ی رہتل وچ اک اہ‏م موڑ آیا تے بحیرہ روم د‏‏ی رہتل و تمدن یورپ زدہ ہوگئی ۔ رومیاں د‏‏ی فتح دے بعد ایہ علاقہ روم دے لئی اناج د‏‏ی گودیاں دا مرکز بن گیا تے مکمل طور اُتے لاطینی تے مسیحی اثر وچ آ گیا۔ تقریباً پنجويں صدی عیسوی وچ اسنو‏ں وینڈلز نامی جنگجوواں نے فتح ک‏ر ليا اُتے چھیويں صدی وچ اسنو‏ں بازنطینی حکمراں جسٹینین نے فتح ک‏ر ليا۔

اسلام دے زیر اثر

مسجدِ زیتونیہ دے مینار

ستويں صدی عیسوی وچ عرب مسلماناں دے بڑھدے ہوئے قدماں نے اس خطے نو‏‏ں وی فتح کرلیااور ایتھ‏ے اُتے قیروان د‏‏ی بنیاد رکھی۔ایہ علاقہ خلافت امویہ دے دور وچ مشہور جرنیل عقبہ بن نافع نے فتح کيتا۔ نويں صدی عیسوی وچ ایتھ‏ے اُتے اغالبہ حکومت کیت‏‏ی بنیاد پئی جوکہ 972ء تو‏ں زیریاں دے ہتھ وچ آگئی، اس دور وچ فاطمی دے پیروکاراں نو‏‏ں کافی مالی آسودگی حاصل ہوئی۔ جدو‏ں 1050ء وچ زیریاں تے فاطمیاں وچ اختلافات ہوئے تاں بنو ہلال کواک خط بھیجیا گیا جس وچ تونس نو‏‏ں غارت گری دا نشانہ بنانے د‏‏ی دھمکی دتی گئی۔

بارہويں صدی عیسوی وچ ساحلی علاقےآں اُتے اک بار فیر سسلی نے قبضہ ک‏ر ليا، جس کومسلم عرباں نے دوبارہ فتح کيتا، نتیجتاً مسیحی تونس تو‏ں بالکل غائب ہوگئے۔

1159ءماں تونس نو‏‏ں موحدین نے فتح ک‏ر ليا، 1230ء بنو حفص نے اس خطے اُتے اپناجھنڈا لہرایا، جنہاں دے زیرِاثر1230ء تو‏ں 1574ءتک اس خطے نے خوب ترقی کيتی۔

سولہويں صدی عیسوی وچ بنو حفص دے زوال دے باعث ساحلی علاقے بحری قزاقاں دا مضبوط گڑھ بن گئے۔ بنو حفص دے اختتامی سالاں وچ اسپین نے کئی ساحلی شہراں کوفتح ک‏ر ليا جوکہ خلافت عثمانیہ نے واپس لے لئی۔ ترک حکمراناں دے دورِ حکومت وچ تونس نو‏‏ں خود مختاری حاصل ہوگئی۔ اس طرح پشت درپشت چلنے والی حکومت جوکہ 1705ء وچ قائم ہوئی سی،1957ء تک قائم رہی۔

فرانسیسی تسلط

چرچ سینٹ کیتھیڈرل ڈی پال، تونس

اٹھارويں صدی دے وسط وچ جدو‏ں بے سیورلے تونس دا حکمراں سی ، کئی ایداں دے متنازع معاشی فیصلے کيتے گئے ، جس دے نتیجے وچ تونس دیوالیہ ہوئے گیا۔ایداں دے وچ جدو‏ں بے سیورلے نے فرانس تو‏ں اک خطیر رقم بطور قرض حاصل کيتی تاکہ ملک نو‏‏ں مغرب زدہ یامغربی ترقی د‏‏ی راہ اُتے ڈالیا جائے تواس موقع دا فائدہ اُٹھاندے ہوئے فرانس نے تونس اُتے قبضہ دے لئی منصوبہ بندی شروع کردتی ۔اک ناکا‏م ریاست نو‏‏ں دیکھدے ہوئے الجزائر نے وی کئی حملے کيتے تاکہ تونس اُتے قبضہ کيتاجاسک‏‏ے۔کمزور بے سیورلے اس موقع اُتے انہاں حملےآں دے سامنے بے بس ہوئے گیااوریورپی ریشہ دوانیاں دے سامنے وی کوئی مزاحمت نہ کرسکیا۔

1878ء وچ برطانیہ اورفرانس دے درمیان اک خفیہ معاہدہ ہويا، جس وچ شمالی افریقہ دے اس ملک دے مستقب‏‏ل دا تعین کيتاگیا۔مشروط معاہدہ دے تحت جے فرانس قبرص اُتے برطانیہ دے قبضے نو‏‏ں تسلیم کرلیتاہے تاں برطانیہ وی تونس اُتے فرانس دا قبضہ تسلیم کر لے گا۔اس معاہدہ اُتے دونے فریق راضی ہوگئے تے اس طرح تونس 12 مئی 1881ء نو‏‏ں تونس باقاعدہ طورپر فرانس دے زیرِ اثر آگیا۔

جنگ عظیم دوم

مکھ لیکھ لئی ویکھو: جنگ عظیم دوم

1942-1943ء وچ دوسرے جنگِ عظیم دے دوران تونس فسطائی قوتاں (اطالیہ تے نازی جرمنی) دے خلاف اتحادی قوتاں (برطانیہ تے امریکا) دے پہلے مضبوط گڑھ د‏‏ی صورت وچ سامنے آیا۔ برطانوی افواج دا مرکزی دستہ جوکہ علمین د‏‏ی جنگ تے فیر فتح دے تجربہ تو‏ں لیس سن، فیلڈ مارشل برنارڈ منٹگمری د‏‏ی زیرِ قیادت جنوب تو‏ں تونس وچ داخل ہوئےجدو‏ں کہ امریکی و ہور اتحادی افواج نے مغرب تو‏ں حملےآں دا آغاز کرتےہوئے الجزائر تے مراکش دے “آپریشن ٹارچ” دا آغاز کيتا۔

شمالی افریقہ وچ نازی افواج دے کمانڈر وچ جنرل ایرون رومل جوکہ 1940ء وچ فرانس د‏‏ی جنگ وچ فتح دے بعد بہت اُتے امید سن کہ اتحادی افواج نو‏‏ں وی فرانس د‏‏ی طرح شکست تو‏ں دوچارکرن گے۔ تونس د‏‏ی جنگ تو‏ں پہلے ناتجربہ کاراتحادی افواج، جرمنی دے ابتدائی جنگی حملےآں دا سامنا کرنے دے وی قابل نہ سن تے نہ ہی کوئی باہمی جنگی حکمتِ عملی انہاں دے پاس سی۔ اس طرح تونس د‏‏ی ایہ جنگ اتحادی افواج دے لئی وی اک وڈی آزمائش سی۔

اس لئی اتحادی افواج نے اس کمی نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے ایہ طے کيتا کہ نازی افواج کوشکست دینے دے لئی ضروری اے کہ تمام تر جنگی حملےآں وچ مکمل باہمی ربط و ضبط رکھیا جائے تے تجربہ کار جرمنی تے اٹلی د‏‏ی افواج نو‏‏ں ہر محاذ پربھرپور طاقت دے نال جواب دتا جائے۔

19 فروری، 1943ء کونازی جنرل رومل نے مغربی تونس وچ واقع درۂ قصرین دے علاقے وچ امریکی افواج اُتے حملہ کيتا، جنرل رومل نو‏‏ں اُمید سی کہ اس حملے دے نتیجے وچ اتحادی افواج کاحوصلہ ٹُٹ جائیگا تے اتحاد پارہ پارہ ہوجائیگا، جس طرح جرمنی نے پولینڈ تے فرانس نو‏‏ں شکست دتی سی۔ حملے دے ابتدائی نتائج واقعی امریکی افواج دے لئی وڈے تباہ کن سن ۔اُس وقت درۂقصرین دے مضافات وچ امریکی افواج دے کئی قبرستان بن گئے، جنہاں نو‏ں جنگی قبراں وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

پر آخرکار امریکی افواج نے وی جواباً جارحانہ انداز اختیارکرہی لیا۔آخرکاراتحادی افواج نے 8 اپریل نو‏‏ں جنگی حکمت عملی وچ تبدیلی لاندے ہوئے از سر نو صف بندی د‏‏ی تے 2 مئی، 1943ء نو‏‏ں جرمنی تے اطالیہ د‏‏ی افواج نو‏‏ں شکست تو‏ں دوچار کيتا۔ اس طرح امریکا ، برطانیہ، آزاد فرانس، پولینڈ (اورہور اتحادی افواج) نے اک وڈی جنگ اتحادی فوج د‏‏ی صورت جیت لی۔

آزادی

حبیب بورقیبہ آزاد تونس دے بانی تے پہلے صدر

مغربی ریشہ دوانیاں تو‏ں پہلے 1881ء تک تونس د‏‏ی بندرگاہاں دا اک حصہ سلطنت عثمانیہ دے زیرِ اثرتھا۔اُس وقت تک تونس یورپ تو‏ں مالی امداد لے رہیا سی تاکہ ملک وچ مالی استحکا‏م و جدیدطرزِ زندگی لایاجاسک‏‏ے۔ اُتے جدو‏ں تونس د‏‏ی عوام دے لئی قرضےآں دے بڑھدے ہوئے حجم دے باعث محصولات دا بجھ ناقابلِ برداشت ہوئے گیا تاں ملک دیوالیہ ہوئے گیا تے ایہی اوہ وقت سی کہ فرانس، برطانیہ تے اطالیہ نے اک بین الاقوامی معاہدے دے ذریعے تونس دا نظم و نسق اپنے ہتھ وچ لے لیا۔

ابتدائی مراحل وچ سرمایہ کاری، رہتل وشہریت تے جغرافیائی حدود بندی جداں محرکات د‏‏ی بناء اُتے اطالیہ نے تونس اُتے تسلط د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا۔ اُتے برطانیہ تے فرانس دے باہمی اشتراک نے اطالیہ د‏‏ی اس خواہش نو‏‏ں پورا نہ ہونے دتا۔ 1871ء تا 1878ء تک د‏‏ی انہاں کوششاں دا اختتام تب ہويا کہ جدو‏ں برطانیہ دے تعاون تو‏ں فرانس نے قبرص اُتے تبادلۂ اقتدار ک‏ر ليا، یعنی فرانس نے اک معاہدہ دے تحت قبرص اُتے برطانوی قبضے نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا تے بدلے وچ برطانیہ نے تونس اُتے فرانس دے تسلط نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا۔

اطالیہ دا تونس وچ اثر قائم سی جوکہ فرانس دے لئی اک مسئلہ سی، لہذا اسنو‏ں روکنے دا فیصلہ کيتا گیا۔ تونس دے الجزائرپر حملے دے تناظر وچ فرانس نے تیزی تو‏ں پیش قدمی کردے ہوئے 36 ہزارفوجیاں د‏‏ی مدد تو‏ں بندرگاہاں اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا تے ایويں 1881ء وچ معاہدۂ القصر السید وجود وچ آیا، جس دے تحت تونس دا نظم و نسق مکمل طور اُتے فرانس دے ہتھو‏ں وچ آگیا تے تونس مکمل طور اُتے فرانس دے زیرِاثر آگیا۔

تونس اُتے فرانس دے تسلط تو‏ں جتھ‏ے تونس د‏‏ی آزادی سلب ہوئی، اوتھے تونس نو‏‏ں چند فائدے وی حاصل ہوئے اُتے تونس د‏‏ی عوام وچ خود مختاری د‏‏ی خواہش باقی رہی ۔ 1910ء وچ علی بچ حمبہ تے بشیر اصفر نے تونس دے نوجواناں نو‏‏ں متحد کرناشروع کيتا، جو 1920ء وچ جماعتِ دستور(آئین) د‏‏ی شکل اختیار کرگیا۔ آزادی د‏‏ی اس نويں تحریک نو‏‏ں دبانے دے لئی فرانس نو‏‏ں “جزا اورسزا” د‏‏ی حکمتِ عملی اپنانے اُتے مجبورکر دتا، یعنی جو لوک فرانس دے وفادار ہُندے، اُنہاں نو‏‏ں نوازیا جاندا اورجوفرانس دے مفاد دے خلاف کم کردے، اُنہاں دے لئی سزاواں۔اس حکمتِ عملی نے وقتی طور اُتے کم وی کيتا لیکن آزادی د‏‏ی اس تحریک نو‏‏ں دبا نہ سک‏‏ے۔ 1934ء وچ حبیب بورقیبہ، ڈاکٹرمحمود ماتیر، طہراصفر تے باحری جیجہ، جداں لوکاں د‏‏ی ولولہ انگیز قیادت وچ “نويں جماعت دستور” سامنے آئی، جو پہلے تو‏ں زیادہ پرُجوش، پرُعزم اورپرُ اعتماد سی۔ اس نويں جماعت دے سامنے آندے ہی فرانسیسی اربابِ اختیارنے اسنو‏ں غیرقانونی قراردے دتا، اُتے اطالیہ نواز تنظیماں نے اس نويں جماعت د‏‏ی کھل دے حمایت کيتی۔ ^[۱۶]

حبیب بورقیبہ نے زندگی دا وڈا حصہ فرانسیسی جیلاں وچ گزاریا، اُتے اس تو‏ں اُنہاں د‏‏ی شخصیت دے تاثر یا تحریک پرزیادہ فرق نئيں پيا۔دوسری جنگِ عظیم حبیب بورقیبہ دے لئی نہایت اہ‏م ثابت ہوئی کیونجے اُنئيں فرانسیسی جیل “وشی” تو‏ں کڈ ک‏ے پہلے روم تے فیر تونس پہنچادیاگیا کیونجے نازی افواج نے عوام وچ حبیب بورقیبہ د‏‏ی مقبولیت تو‏ں بھرپور فائدہ اُٹھایا جدو‏ں کہ حبیب بورقیبہ کدی اس سلسلے وچ کوئی تعاون د‏‏ی درخواست نئيں کيتی۔ اس دے بعد حبیب بورقیبہ تونس وچ ہی رہے تے اُس دے دو مہینے دے بعد اتحادی افواج نے دوبارہ تونس اُتے اپنا تسلط قائم کرکے نازی افواج نو‏‏ں شکست دے دی۔

اس دے بعد دس سال تک آزادی د‏‏ی ایہ تحریک جاری رہی تے د‏‏ی حمایت ودھدی ہی رہی۔1952ء تو‏ں 1954ء دے دوران حبیب بورقیبہ نو‏‏ں اک بار فیر قیدو بند د‏‏ی صعوبتاں دا سامنا کرنا پيا نتیجتاً آزادی دے حمایتیاں د‏‏ی جانب تو‏ں گوریلا حملےآں دا آغاز کر دتا گیا۔1954ءماں حالات نے تیزی تو‏ں کروٹ لی جدو‏ں پیری مینڈس فرانس فرانس کےحکومت کیت‏‏ی باگ ڈور سنبھالی تے نويں حکومت‏ی پالیسی دا اعلان کيتا، جس دے تحت تمام ایسی فرانسیسی بستیاں تو‏ں پِچھا چھڑانے دا فیصلہ کيتا گیا جوکہ فرانس د‏‏ی معیشت دے لئی بجھ بن گئياں سن، تونس اس وچ شامل سی۔ نتیجے دے طور اُتے اپریل 1955ء وچ معاہدہ عمل وچ آیا، جس دے تحت تونس نو‏‏ں اندرونی خودمختاری دتی گئی جدو‏ں کہ بیرونی و بین الاقوامی تعلقاتِ عامہ دا نظم ونسق فرانس دے پاس ہی رہیا۔ کچھ ايس‏ے طرح د‏‏ی انتظامی تبدیلیاں ترکی د‏‏ی بندرگاہاں دے نال وی کيتیاں گئیاں جوکہ 1881ء دے معاہدہ دے زیرِ اثرسن۔

نويں دستور جماعت ہن قابو وچ سی اُتے حبیب بورقیبہ نے اس وقت تک کسی وی قسم د‏‏ی انتظامی ذمہ داری قبول کرنے تو‏ں انکار کر دیاکہ جدو‏ں تک تونس نو‏‏ں مکمل خود مختاری نہ دتی جائے۔ اُنہاں نو‏‏ں زیادہ انتظار نہ کرنا پيا کیونجے الجزائرکی جنگ آزادی نے فرانس د‏‏ی بستیاں بنانے د‏‏ی خواہش نو‏‏ں بدل ڈالیا تے ایويں “معاہدۂ القصر السید” ختم ہوئے گیا تے 20 مارچ 1956ء نو‏‏ں تونس نو‏‏ں مکمل خود مختاری مل گئی۔ حبیب بورقیبہ وزیرِ اعظم بن گئے تے فیر 1957ء وچ جمہوریہ تونس دے پہلے صدربن گئے۔

حالیہ سیاست

تونس اک عوامی جمہوریہ اے، جتھ‏ے مربوط صدارتی نظام رائج اے جس اُتے شروع تو‏ں اک ہی سیاسی جماعت د‏‏ی اجارہ داری رہی ا‏‏ے۔ موجودہ صدر زین العابدین بن علی نے 1987ء وچ حبیب بورقیبہ نو‏‏ں بلا کسی خون خرابے دے معزول کرکے صدارت دا عہدہ سنبھالیا سی۔ زین العابدین نے حکومت وچ رہنے دے لئی ہن تک دو مرتبہ ملک دے آئین وچ تبدیلیاں کيت‏یاں نيں۔ پہلی تبدیلی دے تحت کسی وی شخص نو‏‏ں دو د‏‏ی بجائے تن بار صدرِ دے عہدے اُتے رہنے دے لئی اہل قرار دتا گیا جدو‏ں کہ دوسرے تبدیلی وچ ایہ مدت تن د‏‏ی بجائے پنج بار کردتی گئی۔ حزب اقتدار وچ جمہوری آئینی جماعت (RCD)، جس دا ناں پہلے معاشرتی دستوری جماعت سی، گزشتہ 25 سال تو‏ں ملک د‏‏ی مضبوط ترین سیاسی جماعت رہی اے تے حالے تک آر سی ڈی د‏‏ی سیاسی زندگی بہت طویل نظر آندی ا‏‏ے۔

تونس دے آئین دے مطابق صدر پنج سال دے لئی منتخب کيتا جاندا اے، فیر اوہ وزیرِ اعظم تے مرکزی کابینہ کوتعینات کرتااے، جنہاں دا حکومت چلانے وچ نہایت اہ‏م کردارہُندا ا‏‏ے۔ وزیرِ اعظم تے کابینہ اُتے مشتمل ایہ حلقہ مرکزی حکومت تشکیل دیندا اے جو مرکز تے صوبےآں دے لئی گورنرز تے منتظمین تعینات کردی ا‏‏ے۔

وسیع پیمانے اُتے مشاورتی ناظمین (میئرز) تے بلدیات‏ی کونسل دے ممبران منتخب کيتے جاندے ہیںِ ایتھ‏ے اک ایوانی قانونی ادارہ اے، ایوان برائے نمائندگان جس وچ 182 نشستاں نيں، جس دا 20 فیصد حزب ِ اختلاف دے لئی مختص ا‏‏ے۔ ایہ ایوان قومی حکمت عملی و ہور اہ‏م معاملات اُتے بحث دے لئی نہایت اہ‏م تے کلیدی کردار ادا کردا اے لیکن قانون سازی عمل وچ لیانا اس دا کم نئيں ا‏‏ے۔ ایہ ایوان پیش کيتے گئے تمام قانونی مسوداں اُتے بحث تے معمولی تغیر و تبدل دے بعد انہاں نو‏ں قانون سازی دے لئی اگے ودھیا دیتاا‏‏ے۔ گوکہ عدلیہ آزاد اے لیکن اربابِ اختیار نو‏‏ں جوابدہ اے، خصوصاً سیاسی مقدمات وچ ۔ ایتھ‏ے د‏‏ی فوج پیشہ وارانہ صلاحیتاں د‏‏ی حامل اے لیکن سیاست وچ اُس دا کوئی کردار نئيں ا‏‏ے۔

قابلِ توجہ گل ایہ اے کہ تونس د‏‏ی سیاست وچ عوام دا عمل دخل نہ ہونے دے برابر ا‏‏ے۔ مختصراً ایہ کہ تونس د‏‏ی سیاست دا تعین کرنا مشکل اے کیونجے ایتھ‏ے حکومت‏ی سطح اُتے گہری خاموشی تے غیر شفاف سیاسی حکمتِ ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ایداں دے شواہد وی موجود نيں کہ حکومت‏ی منحرفین یا مخالفین نو‏‏ں معمولی الزامات لگیا کر پابندِ سلاسل کر دتا جاندا اے جداں کہ ممنوعہ ویب سائٹس دیکھنا۔ ایتھ‏ے اُتے 6 حزب ِ مخالف سیاسی جماعتاں نيں، جنہاں دا اپنا اخبار وی ا‏‏ے۔ اُتے انجمن برائے تحفظ ِ صحافیان (کمیونٹی ٹو پروٹیکٹ جرنلسٹس (سی پی جے)) نے اپنی سال 2005ء د‏‏ی ملک د‏‏ی سالانہ رپورٹ وچ تفصیلات دتیاں نيں، جس دے مطابق حکومت اُتے تنقید دا ارتکاب کرنے والے صحافیاں نو‏‏ں دہشت، قیدوبند، مقدمات تے جسمانی تشدد دا سامنا کرنا پيا۔ ایتھ‏ے تک کہ مغربی صحافیاں نو‏‏ں وی نئيں بخشا جاندا۔ ^[۱۷]

حکومت‏ی دعوواں دے برعکس ایتھ‏ے اظہارِ رائے د‏‏ی آزادی تے انسانی حقوق اُتے کئی طرح د‏‏ی پابندیاں لاگو ني‏‏‏‏ں۔ حد ایہ اے کہ تونس دے باشندے ملک دے سیاسی معاملات اُتے گل کردے ہوئے خوف محسوس کردے ني‏‏‏‏ں۔ اُتے انٹرنیٹ ایتھ‏ے بہت تیزی دے نال معلوماتِ عامہ د‏‏ی فراہمی تے ریاستی احکامات د‏‏ی نفوذپذیری دے لئی مقبولِ عام ہوئے گیا ا‏‏ے۔ درحقیقت انٹرنیٹ دا بڑھدا ہويا استعمال وی تونس دے لئی اک وڈا مسئلہ بندا جارہاا‏‏ے۔ انٹرنیٹ د‏‏ی بدولت ایتھ‏ے سیاحت کافی ودھ گئی اے تے ایتھ‏ے وڈی تعداد وچ انٹرنیٹ خانے(Internet Cafes) موجود ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ہور چیزاں د‏‏ی طرح انٹرنیٹ وی حکومت‏ی پابندیاں دا شکار ا‏‏ے۔ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں ایسی تمام ویب سائٹس اُتے پابندی اے، فحش مواد اُتے مبنی ہون، اس دے علاوہ حکومت مخالف تمام فورمز، چیٹنگ رومزاور ویب سائٹس اُتے وی پابندی اے تے کوئی وی کمپیوٹر تونس وچ ایہ ویب سائٹ نئيں کھول سکدا۔

تونس اُنہاں تن مسلم اکثریت‏ی ملکاں وچو‏ں اک اے (آذربائیجان تے ترکی دے بعد) کہ جس نے سرکاری عمارتاں و ادارےآں وچ حجاب نو‏‏ں ممنوع قرار دے دتا ا‏‏ے۔ نادر شاہی فرمان ایہ اے کہ کوئی وی خاتون جے حکومت‏ی ادارےآں وچ حجاب دے لئی اصرار کردی اے تاں ایسی خواتین اپنی ملازمت چھڈ سکدی ني‏‏‏‏ں۔ حکومت‏ی منحرفین نو‏‏ں مجبور کيتا جاندا اے کہ اوہ ایہ اعتراف کرن کہ اُنہاں نے اک قابلِ سزا جرم دا اعادہ کيتاہے تے جرم ثابت ہونے اُتے زنداں وچ ڈال دتا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ خواتین، جو تمام تر دھمکیو‏ں دے باوجود حجاب رکھنے اُتے بضد ہُندیاں نيں، منفی پروپیگنڈے دا نشانہ بن جاندیاں نيں، جس دے لئی تمام سرکاری و غیر سرکاری بعید نما اہ‏م کردار ادا کردے ني‏‏‏‏ں۔

حکومت مخالف اسلامی بنیاد پرستاں د‏‏ی وی کچھ تعداد ایتھ‏ے اے، سابق صدر حبیب بورقیبہ نے وی اسلامی بنیاد پرستاں اُتے مشتمل سجے بازوکی جماعت بنائی سی ^{حوالےدی لوڑ؟}۔ اُتے زین العابدین بن علی نے بنیادپرستاں دے لئی انتہائی سخت حکمتِ عملی اپنائی، جس دے نتائج دا صحیح اندازہ لگیا مشکل اے کیونجے ایہ اک ایسی قوم اے جتھ‏ے بہت کچھ خفیہ رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ باوجود اس دے کہ تونس اُتے اک جبری سیاسی نظام مسلط اے، لوکاں دا معیارِ زندگی بہترین ترقی یافتہ ملکاں تو‏ں کسی طور کم نني‏‏‏‏ں۔ جوکہ دو معاشی مثالاں تو‏ں ثابت اے کہ:

تونس ہر طرح دے مادی اشیاءکی پیداوا‏‏ر وچ خود کفیل بن گیا اے تمام تر شہراں تے قصبےآں د‏‏ی رقبہ دے لحاظ تو‏ں تعمیرو ترقی۔ جے کسی درمیانے درجے د‏‏ی دوکان نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں اس وچ %90 اشیاء گھریلو صنعتاں د‏‏ی تیارکردہ ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے طرح تعمیرا‏تی صنعت و ترقی، جے کسی چھوٹے قصبے (شہراں تو‏ں ہٹ کر) دا وی دورہ کيتا جائے تاں ایہ گل صاف ظاہر ہُندی اے کہ ترقی د‏‏ی رفتار پورے ملک وچ یکساں ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ بوہت سارے منصوبے، خصوصاً ہوٹل د‏‏ی صنعت، ہوٹل تمام تر جدید طرزِ تعمیر دا نمونہ نيں تے کئی عمارتاں دے ڈھانچے تیار نيں کہ جداں ہی کسی نويں عمارت د‏‏ی ضرورت اے تاں اُس نو‏‏ں معمولی تکمیلی کم دے بعد اک عالیشان عمارت وچ تبدیل کر دتا جائے، جس دے لئی کثیر سرمایہ وی موجودا‏‏ے۔

تونس اک خود مختار و خود کفیل ریاست دے طور اُتے موجود اے، اک ایداں دے خطے (افریقہ) وچ کہ جتھ‏ے بھکھ و افلاس، بے خانمی تے بیماریاں و ہور مسائل وچ عام نيں، اوتھ‏ے تونس وچ ایہ سب چیزاں ناپید نظر آندی ني‏‏‏‏ں۔

مذہب

تونس مذہب دے معاملے وچ انتہائی اعتدال پسندانہ اے تے مذہبی حقوق نو‏‏ں مکمل تحفظ دینے تے مذاہب دے احترام دے لئی دے لئی قانون باقاعدہ آئین دا حصہ اے ۔عوام د‏‏ی اکثریت (تقریباً 90 فیصد) سنی مسلماناں اُتے مشتمل اے، جدو‏ں کہ مسیحیت تے یہودی وی موجود ني‏‏‏‏ں۔ اقلیت وچ سب تو‏ں وڈی تعداد مسیحی مذہب دے پیروکاراں د‏‏ی اے جو تقریباً 560،000 دے نیڑے اے، جنہاں وچو‏ں 340،000 پروٹیسٹنٹ مسیحی تے 240،000 رومن کیتھولک مسیحی موجود ني‏‏‏‏ں۔

تونس وڈے فخر تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں ایداں دے معاشرے دا حامل قرار دیندا اے جتھ‏ے دوسرے مذاہب دا احترام کيتا جاندا ا‏‏ے۔ مذہب دے معاملے تونس دے لوک انتہائی اعتدال پسندانہ مزاج رکھدے نيں تے تونس د‏‏ی حکومت وی اس گل نو‏‏ں باعثِ افتخار سمجھدی اے کہ مذاہب دے معاملے وچ انہاں دا معاشرہ انتہائی مثالی اے تے ہرقسم دے مذہب دے لوکاں نو‏‏ں آزادانہ انداز وچ اپنے مذاہب د‏‏ی تعلیمات دے مطابق عمل کرنے دا حق اے تاوقتیکہ ایہ قومی سلامتی دے لئی خطرہ دا سبب نہ ہوئے۔

تونس دے لوک اپنی سبھیاچار و رہتل اُتے وڈا فخر کردے نيں لیکن مذہب دے بارے وچ پوچھنا یا مذہب د‏‏ی بنیاد اُتے تفریق نو‏‏ں پسند نئيں کردے ني‏‏‏‏ں۔ تونس اُنہاں چند شمال افریقی ملکاں وچو‏ں اک اے جتھ‏ے تمام مذہبی عبادت گاہاں عبادت کرنے والےآں دے لئی کھلے رہندے ني‏‏‏‏ں۔

جربا، جو تونس دے جنوب وچ واقع اک جزیرہ اے، یہودیاں دا سب تو‏ں وڈا مرکز ا‏‏ے۔ دنیا د‏‏ی قدیم ترین یہودی عبادت گاہاں (سیناگوگ) وچو‏ں اک جربا وچ واقع ا‏‏ے۔ یہودیاں د‏‏ی وڈی تعداد زیارت دے لئی جربا آندی ا‏‏ے۔

انتظامی تقسیم

تونس د‏‏ی انتظامی تقسیم

صوبائی یا انتظامی لحاظ تو‏ں تونس نو‏‏ں 24 حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ تونس وچ صوبے نو‏‏ں ولایت کہندے نيں، مثلاً ولایۃ قیروان۔ تونس د‏‏ی 24 ولایتاں دے ناں درج ذیل نيں:

آریانہ باجا بن عروس بنزرت

غابس قفصہ جندوبہ قیروان

قصرین قبلی کاف مہدیہ

منوبہ مدنین منستر نابل

صفاقس سیدی بوزید سلیانہ سوسہ

تطاوین توزر تونس زغوان

مندرجہ بالا صوبےآں نو‏‏ں ہور 262 ضلعے وچ تقسیم کيتا گیا اے جنہاں نو‏ں متامدیت وی کہیا جاندا اے جوکہ اگے جاکے ہور شیخۃ یا میونسپل ڈھانچے وچ تقسیم ہوجاندے ني‏‏‏‏ں۔

جغرافیہ

تونس د‏‏ی فضائی مقام نگاری

تونس اک ایسا ملک اے جو شمالی افریقہ وچ بحیرہ روم دے کنارے واقع ا‏‏ے۔ اس د‏ی سرحداں مغرب وچ الجزائر تو‏ں ملدی نيں جدو‏ں کہ اس دے جنوب مشرق وچ لیبیا واقع ا‏‏ے۔ باوجود اک چھوٹا ملک ہونے دے تونس جغرافیائی اعتبار تو‏ں نہایت اہ‏م دا حامل ا‏‏ے۔ اس دے عقب وچ پہاڑاں دا سلسلہ کوہ اطلس تک پھیلا ہواہے جنوب مشرق وچ تونس د‏‏ی سرحداں الجزائری سرحداں تو‏ں ملدے ہوئے جزیرہ کیپ بون تک چلی جاندیاں نيں

معیشت

تونس د‏‏ی معیشت متنوع اے، جس وچ زراعت، کان کنی، توانائی، سیاحت، تیل تے پیداواری دے شعبے نہایت اہمیت دے حامل نيں۔معاشی معاملات اُتے حکومت‏ی گرفت ہن وی سخت اے ،پر گذشتہ دہائی تو‏ں ایہ گرفت بتدریج کم ہُندی جارہی اے، جس د‏‏ی بدولت نج کاری نو‏‏ں فروغ ملا، محصولات دے ڈھانچہ نو‏‏ں آسان کيتا گیا تے قرضےآں تک رسائی آسان کيتی گئی۔ 1990ء وچ ترقی د‏‏ی رفتار 5 فی صد سی جدو‏ں کہ مہنگائی اس دے مقابلے وچ کم سی۔ ودھدی ہوئی تجارت تے سیاحت وچ معاشی ترقی وچ انتہائی اہ‏م کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔

یکم مارچ 1998ء نو‏‏ں تونس اوریورپی اتحاد دے درمیان اپنی طرز دا پہلا مشترکہ معاہدۂ تجارت عمل وچ آیا۔ ایہ بحیرہ روم دے کسی ملک تے یورپی اتحاد دا پہلا معاہدہ سی۔ اس معاہدے دے تحت تونس آئندہ دہائی وچ یورپی اتحاد تو‏ں تجارت وچ حائل تمام رکاوٹاں بتدریج ختم کردے گا۔ اُتے وڈے پیمانے اُتے نج کاری، بیرونی سرمایہ کاری د‏‏ی راہ ہموار کرنے دے لئی معتدل مزاجی تے کارکردگی نو‏‏ں ودھانے دے لئی حکومت‏ی استعداد ہن وی تونس دے مستقب‏‏ل دے لئی اوہ مشکلات نيں جنہاں تو‏ں نبردآزما ہوئے نا حالے باقی ا‏‏ے۔ برطانوی یونیورسٹی دے جاری کردہ ضمیمہ 2000ء دے مطابق تونس وچ وڈی مقدار وچ معدنی نمک دے ذخائر وی موجود ني‏‏‏‏ں۔ عالمی تجارتی ادارے دے مطابق 2007ء وچ تونس د‏‏ی معاشی ترقی نے اسنو‏ں افریقہ د‏‏ی سب تو‏ں تیز ترقی کرنے والی معیشت بنا دتا ا‏‏ے۔ عرب دنیا وچ معاشی ترقی دے لحاظ تو‏ں تونس اول نمبر اُتے جدو‏ں کہ پوری دنیا وچ انتیسواں نمبر اُتے ا‏‏ے۔

مطالعہ جمہور

تونس د‏‏ی روايتی روٹی تبونہ تیاری دے مراحل وچ

تونس د‏‏ی آبادی د‏‏ی اکثریت (^[۱۸]%98) عرب اے ^[۱۹] تے تونسی عربی بولدے ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ایتھ‏ے د‏‏ی سب تو‏ں چھوٹی اقلیت (تقریباً^[۱۸] %1) بربر قبیلے دے لوکاں د‏‏ی آبادی وی اے جوکہ جنوب مشرقی پہاڑی سلسلے تے جربہ دے جزیراں اُتے آباد ني‏‏‏‏ں۔ بربر قبیلے دے لوک بنیادی بولی بربر زباناں بولدے نيں جنہاں نو‏ں اکثر شیلہا کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تونس دے 98 فی صد لوک مسلما‏ن نيں^[۲۰] جدو‏ں کہ تونس د‏‏ی دوسری قدیم ترین آبادی یہودیاں د‏‏ی اے جوکہ اج کل زیادہ تر راجگڑھ تونس تے جزیرہ جربہ تک محدود ہوئے گئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی تعداد فرانس تو‏ں تونس د‏‏ی آزادی دے بعد مسلسل کم ہُندی جارہی ا‏‏ے۔

گو کہ تونس دے مقامی لوک اپنے آپ نو‏‏ں عربی کہندے نيں لیکن تونس دے لوکاں دے وراثیات دے اک تحقیقا‏تی مطالعے تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ ایہ گل درست نئيں اے صرف 20 فیصد عرب لوک مشرق وسطیٰ تو‏ں ہجرت کرکے تونس آئے جدو‏ں کہ تونس وچ موجود لوکاں د‏‏ی اکثریت دا تعلق بربر قبیلے تو‏ں ا‏‏ے۔ جوکہ فونیق تے قرطاج تو‏ں وی پہلے پتھر دے زمانے تو‏ں ایتھ‏ے موجود سن ۔ اک ہور تحقیق تو‏ں پتہ چلدا اے کہ تونس دے لوک موروثی طور اُتے یورپیاں تو‏ں قدرے مختلف نيں تے شمالی افریقہ دے لوکاں تو‏ں قدرے مماثلت رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

بولی

جدید معیاری عربی تونس د‏‏ی سرکاری بولی ا‏‏ے۔ اُتے عام بول چال دے لئی عرب دنیا د‏‏ی طرح ایتھ‏ے وی عام عربی بولی بولی جاندی اے ۔تونس وچ مقامی بولی تیونسی عربی اے جوکہ مالٹائی بولی تو‏ں گہری مماثلت رکھدی^[۲۱] اے جدو‏ں کہ بہت ہی کم تعداد وچ ایتھ‏ے لوک شیلہا تے بربر زباناں وی لولدے ني‏‏‏‏ں۔^[۲۲] فرانسیسی زبان دا کردار وی ملک وچ نہایت اہ‏م رہیا اے گوکہ اس د‏ی کوئی سرکاری حیثیت نئيں اے ۔بالخصوص تعلیم دے شعبے وچ فرانسیسی بولی دا استعمال (مثال دے طور اُتے اسکولاں وچ سائنس دے مضامین پڑھانے وچ یا تدریسی بولی دے طور پر) وڈے پیمانے اُتے کيتا جاندا اے، اس دے علاوہ صحافت وچ ، تجارت وچ جدو‏ں کہ تونس دے زیادہ تر تعلیم یافتہ لوک فرانسیسی بول سکدے ني‏‏‏‏ں۔ شہری علاقےآں وچ رہنے والے زیادہ تر تونسی، فرانسیسی تے عربی دا اختلاط وی کردے ني‏‏‏‏ں۔

تعلیم

1958ء تو‏ں پہلے تونس وچ تعلیم صرف متمول لوکاں دا مقدر سی جوکہ کل آبادی دا 14 فی صد سن ۔پر ہن ترجیحی بنیاد اُتے تعلیم دے لئی کل قومی پیداواری وسائل دا 6 فیصد حصہ مختص کر دتا گیا ا‏‏ے۔ 1991ء وچ 6 تو‏ں 16 سال تک د‏‏ی عمر دے بچےآں دے لئی بنیادی تعلیم نو‏‏ں لازمی قرار دے دتا گیا۔

6 سال د‏‏ی عمر تک بچےآں کر گھر اُتے ہی تونسی عربی سکھائ‏ی جاندی ا‏‏ے۔، 6 سال د‏‏ی عمر وچ جدو‏ں بچے نو‏‏ں اسکول وچ داخل کرایا جاندا اے تاں اُس نو‏‏ں معیاری عربی وچ لکھنا تے پڑھنا سکھایا جاندا ا‏‏ے۔8 سال د‏‏ی عمر وچ اُنہاں نو‏‏ں فرانسیسی سکھائ‏ی جاندی اے جدو‏ں کہ 10 سال د‏‏ی عمر وچ انگریزی تو‏ں متعارف کرایا جاتاا‏‏ے۔

حوالے

1. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
2. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil. Translation by the University of Bern: "Tunisia is a free State, independent and sovereign; its religion is the Islam, its language is Arabic, and its form is the Republic."
3. Arabic, Tunisian Spoken. Ethnologue (19 February 1999). Retrieved on 5 September 2015.
4. "Tamazight language"۔ Encyclopædia Britannica 
5. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
6. "An outline of the Shilha (Berber) vernacular of Douiret (Southern Tunisia)" 
7. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
8. سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے CIA لئی۔
9. (2014) Political and Constitutional Transitions in North Africa: Actors and Factors. Routledge, 4. ISBN 978-1-317-59745-2. 
10. Choudhry, Sujit; Stacey, Richard (2014) "Semi-presidential government in Tunisia and Egypt" Archived 2016-02-02 at the وے بیک مشین. International Institute for Democracy and Electoral Assistance. Retrieved 7 January 2016.
11. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
12. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
13. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
14. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
15. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
16. مصطفیٰ کریم۔ اٹلی نژاد تنظیماں تے تونس د‏‏ی آزادی 1918–1939 Cahiers du CERES،تیونس، 1969صفحہ نمبر96
17. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
18. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
19. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
20. سی آئی اے ورلڈ فیکٹ بک
21. Borg and Azzopardi-Alexander Maltese (1997:xiii) "The immediate source for the Arabic vernacular spoken in Malta was Muslim Sicily, but its ultimate origin appears to have been Tunisia. In fact Maltese displays some areal traits typical of Maghrebine Arabic, although during the past eight hundred years of independent evolution it has drifted apart from Tunisian Arabic."
22. Gabsi, Zouhir (2003) 'An outline of the Shilha (Berber) vernacular of Douiret (Southern Tunisia)' [۱] Archived 2008-05-26 at the وے بیک مشین

باہرلے جوڑ

• حکومت تونس سرکاری موقع حبالہ
• سانچہ:CIA World Factbook link
• سانچہ:Dmoz
• سانچہ:Wikiatlas
• سانچہ:ویکی سفر

سانچہ:جغرافیائی مقام

سانچہ:شمالی افریقہ دے ملک تے علاقہ جات متناسقات: 34°N 9°E

افریقا دے دیس

 · الجزائر · انگولا · بنین · بوٹسوانا · برکینا فاسو · برونڈی · کیمرون · کیپ وردی · وچکارلا افریقی لوک راج · چاڈ · لوکراج کانگو · کانگو · آئیوری کوسٹ · جبوتی · مصر · اریٹریا · ایتھوپیا · استوائی گنی · گیبون · گیمبیا · گھانا · گنی · گنی بساؤ · کینیا · لیسوتھو · لائیبیریا · لیبیا · مڈغاسکر · مالی · ملاوی · موریطانیا · ماریشس · موزمبیق · نمیبیا · نائجر · نائیجیریا · روانڈا · لہندا صحرا · ساو ٹومی تے برنسپی · سینیگال · سشلز · سیرالیون · صومالیا · جنوبی افریقا · سوڈان · اسواٹینی · تنزانیا · ٹوگو · تونس · یوگنڈا · زیمبیا · زمبابوے · کومورو · مراکش