یہودیت

یہودیت
ستارہ داؤدی: دینِ یہودیت د‏‏ی نشانی ستارہ داؤدی: دینِ یہودیت د‏‏ی نشانی
بانی	موسیٰ۔
مقام ابتدا	مسوپتامیہ۔
فرقے	راسخ الاعتقاد یہودیت، رجعت پسند یہودیت، اصلاح یہودیت.
مقدس مقامات	یروشلم، صفد، حبرون، طبریہ
قریبی عقائد والے مذاہب	مسیحیت، اسلام، مندائیت، بہائیت.
مذہبی خاندان	ابراہیمی مذہب۔
پیروکاراں دی تعداد	13.4 ملین[۱]
دنیا وچ	اسرائیل وچ اکثریت، امریکا وفرانس وچ اہ‏م اقلیت ا‏‏ے۔ تے باقی دنیا وچ اقلیتاں۔
ترمیم

مضامین بسلسلہ
یہودیت
باب یہودیت
عقائد خدا (اسمائے خدا) • دس احکام • برگزیدہ قوم • انبیا • مسیح  • بنیادی عقائد تاریخ یہودیت خط زمانی • خروج • مملکت دا زمانہ • زمانہ اسیری • مرگ انبوہ • اسرائیل مؤثر شخصیتاں ابراہیم • اسحاق • اسحاق • یعقوب (اسرائیل) • موسیٰ • داؤد • سلیمان • ایلیاہ • سارہ • ربقہ • راخیل • لیاہ مقدسہ\ کتاباں تنخ • تورات • کتب بائبل • قبالہ • ہلاخاہ • تلمود مکاتب فکر راسخ العقیدہ • اصلاحی • رجعت پسند • قرائیم • تجدیدی یہودیت • حریدی • انسان دوست  • ہیمانوت ثقافت و معاشرہ تقویم • لسان القدس • ستارہ داؤدی • یہودی شادی • اشکنازی • سفاردی • مزراحی تہوار سبت • روش ہشانا • عشرہ توبہ • یوم کپور • سکوتھ • سمخات تورات • حنوکاہ • عید پوریم • عید فسح • شبوعوت مقدس تھاں کنیسہ • بیت مدراش • خیمۂ اجتماع • ہیکل مقدس (ہیکل دوم) یروشلیم • کوہ ہیکل • کوہ کرمل • کوہ سیناء ہور۔۔۔ متفرق موضوعات یہودی تریخ ضد سامیت مسیحیت اور یہودیت • یہودی مسیحی اسلام تے یہودیت

یہودیت توحیدی تے ابراہیمی ادیان وچو‏ں اک دين اے جس دے تابعين اسلام ميں قومِ نبی موسیٰ يا بنی اسرائيل کہلاندے ہيں مگر تاريخی مطالعہ ميں ایہ دونے ناں اس عصر تے اس قوم دے لئی منتخب ہيں جس دا تورات دے جز خروج (Exodus) ميں ذكر ا‏‏ے۔ اس دے مطابق بنی اسرائيل كو فرعون كی غلامی تو‏ں نبی موسٰی نے آزاد كيا تے بحيرہ احمر پار كر دے جزيرہ نمائے سینا لے آئے۔

یہودیت وحدانیت دے اصولاں تے مبنی اک دین اے۔ ایدے منن والے نو یہودی کیندے نے۔ ایناں دی مزہبی کتاب زبور تے تورات اے۔ ایناں دے پیفمبر داؤد تے ابراہیم نے۔ یہودیاں دا ایہ کہنا اے کہ یہودیت اج توں 4000 سال پہلاں شروع ہوئی۔

حالانکہ یہودیت ميں كئی فقہ شامل ہيں، سب اس گل اُتے متفق ہيں کہ دين كی بنياد بيشک نبی موسٰی نے ركھی، مگر دين دا دارومدار تورات تے تلمود دے مطالعہ اُتے اے، نہ كہ كسی ايک شخصیت كی پیروی کرنے پر۔

یروشلم كی دیوار رات دے وقت

2006ء دے اواخر تک دنيا ميں یہودیاں كی تعداد 14 ملين سی۔ اس وقت اسرائيل یہودی اکثریت والا واحد ملک اے جتھے اُنہاں كو حقِ خود اراديت پوری طرح حاصل ا‏‏ے۔

عقائد

یہودی عقائد د‏‏ی بنیاد خدا د‏‏ی وحدانیت تے بنی اسرائیل د‏‏ی فضیلت ا‏‏ے۔^[۲]

دينی كتب

یہودیت كی سب تو‏ں اہ‏م دينی كتاب تورات اے جو نہ صرف یہودیاں دے لئی بلكہ مسیحیت تے اسلام ميں وی آسمانی كتاباں ميں شمار كی جاندی ا‏‏ے۔ تورات تناخ دا پہلا حصہ ا‏‏ے۔ "تناخ" كو اكثر انگريزی ميں عبرانی بائبل کہیا جاندا اے كيونكہ تورات دے علاوہ اس ميں دو تے حصے شامل ہيں جنہاں ميں یہودی تاريخ تے عقائد دے اہ‏م عنصر بيان كئے گئے ہيں۔ تناخ دا دوسرا حصہ اے "نوی إيم" يعنی انبياء تے تيسرا "كيتُوِيم" يعنی كتابيں يا درج كردہ چيزيں۔^[۳]

تورات

یہودیت كی يہ سب تو‏ں مقدس كتاب قديم عبرانی زبان ميں ا‏‏ے۔ اس دے پانج اجزاء ہيں جنہاں كو موسٰی علیہ السلام كی پنج كتابيں" وی کہیا جاندا اے چونكہ عقيدہ دے مطابق صرف يہ پنج موسٰی اُتے نازل ہوئی تھيں تے تناخ دے باقی حصے اللہ نے تے پيغمبراں يا عام انساناں دے ذمے لگائے سن ۔

تورات ميں كائنات تے انسانی تخليق دا قصّہ درج اے جو آدم تے حوّا تو‏ں شروع ہُندا اے، نوح تے سيلاب دا بيان ديتا اے تے فیر ابراہیم كی رسالت، بياہ تے بيٹاں دا قصہ بيان كردا ا‏‏ے۔ تورات كی اس کہانی دا مقصد يہ بيان كرنا اے كہ اللہ نے ابراہیم تو‏ں ايک وعدہ يا معاہدہ كيا سی كہ تسيں ميری عبادت كرو تے ميرے احكامات كی پيروی كرو تے ميں تواڈی نسل ميں تو‏ں وڈی وڈی قوميں پيدا كراں گا۔

اج یہودیت ميں يہ عہد بہت اہميت ركھدا اے تے ايس‏ے دے بل بو‏‏تے اُتے اس دين دے ديگر اعمال مبنی ہيں۔ مثلاً مرداں اُتے ختنہ كی رسم فرض اے، جو اسلام ميں سنتِ ابراہیمی کہلاندی اے، چونكہ اوہ ايس‏ے معاہدے كی علامت سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ جو اس رسم كو پورا نہ كرے اوہ ہالاخا (یہودی شرع) دے مطابق یہودی منے نہيں جاندا۔

قوم كی تاريخ دے علاوہ انہاں پنج كتاباں ميں احكامات وی شامل نيں۔ خصوصا اوہ "دس احكامات" جنہاں دا مغرب ميں چرچا رہندا ا‏‏ے۔ تورات وچ کل 613 احکامات مندرج نيں جو شرع اورقوانین، معاشرے تے اخلاقیات نال تعلق رکھدے نيں۔

عبرانی بولی ميں "تورات" دے لغوی معنے ہيں سبق۔ چنانچہ تورات ميں اوہ کچھ شامل اے جس تو‏ں ايک دينی قوم كو سبق ہوئے تے جس اُتے تاريخ تے شریعت كی بنياد کھڑی ہوئے ـ

مِشناہ

جس زمانے وچ بیت المقدس اُتے روم دا راج سی تے بنی اسرائیل صرف رومی گورنر د‏‏ی خاص اجازت تو‏ں اپنے معبد اُتے آیا کردے سن، اس زمانے دے علما اپنا زیادہ تر وقت شرعی تے فقہی ٖؑغور تے فکر وچ گزاردے سن جو تورات اُتے مبنی تھاـ جدو‏ں سن 70 عیسوی وچ روم نے اس معبد نو‏‏ں تباہ کر دتا تے موسوی امت بکھر گئی، اس دے علما نے تفسیر تے تفہیم دے کم اُتے تے زور دیاـ نتیجہ ایہ ہويا کہ سن 200 ق م تے سن 200ء دے درمیان اک مصحف جمع ہوئے گیا جس وچ یہودیت دے سب تو‏ں نامور علما د‏‏ی آراء تے تفسیراں شامل سن ـ اس مصحف نو‏‏ں 'مشناہ (لغوی: روایات جو دہرائی گئیاں نيں) ^[۴]' کہندے نيں ـ^[۵] آئندہ د‏‏ی فقہی تے قانونی تفکیر ايس‏ے اُتے مبنی اے تے تلمود ايس‏ے تو‏ں ماخوذ اے ـ

مشناہ چھ حصےآں وچ بنٹی ہوئی اے: بیج، عیاد، نساء، نقصانات، مقدس امور تے تحارات ـ البتہ انہاں ناواں تو‏ں انکا مکمل مواد ظاہر نئيں ہُندا ـ مثلاً بیج دے حصہ وچ فصلاں د‏‏ی کاشت تو‏ں وابستہ قانونی امور دے نال نال غریباں دا حصہ تے عبادات دے اصول وی شامل نيں ـ ايس‏ے طرح عیاد دے حصہ وچ پیساخ تے شابات جداں تہواراں دے علاوہ مقدس صحف د‏‏ی کتابت دے اصول وی درج نيں ^[۶] ـ

تلمود

دوسری تے تیسری صدی عیسوی وچ یہودی اپنے معبد تو‏ں محروم درسِ تورات وچ مجذوب رہے ـ سلطنتِ روم نے قوم یہود دے لئی یروشلم وچ کوئی جگہ نہ چھڈی سی ـ چنانچہ اوہ بکھر کر موجودہ اسرائیل تے عراق دے ہور شہراں وچ بس گئےـ تورات نو‏‏ں پڑھنا تے گزرے علما دے زبانی کلام نو‏‏ں یاد کر کہ اس پہ غور تے فکر کرنا اک عبادت سی بن گئی ـ اس عبادت دے نتیجہ وچ تلمود وجود وچ آئی ـ

کنعانی تے بابلی مدن ٘٘ماں مقیم یہودی علما نے اپنی زندگی دا مقصد موسیٰ د‏‏ی تورات نو‏‏ں سمجھنا تے اس پہ عمل کرنا بنا لیاـ لہذا انہاں نے مشناہ، یعنی انہاں دے گزرے علما تے استاداں (عبرانی: رابی، لغوی: میرے آقا") د‏‏ی روایات دا مطالعہ اپنا بنیادی موقف بنا دیاـ اس مطالعہ دے نتیجہ وچ تفسیر د‏‏ی دو قسماں ظاہر ہوئیاں :

آگادہ ـ تاریخی تے معرفی روایات

ہالاخاہ ـ قانونی، اصولی تے اخلاقی روایات ^[۷]

دونے قسماں تورات تے مشناہ دے مطالعہ دا نتیجہ نيں ـ

در حقیقت اج دو وکھ مجموعے وجود وچ نيں جنہاں نو‏ں اسيں تلمود دا ناں دے سکدے نيں ـ انہاں وچو‏ں اک پہلے تیار ہوئی جو چوتھ‏ی صدی دے اسرائیلی مدن د‏‏ی پیداوا‏‏ر اے ـ اسنو‏ں یروشالمی تلمود دا ناں دتا جاندا اے ـ^[۸] دوسری پنجويں صدی وچ بابل وچ مکمل ہوئی تے اسنو‏ں بابلی تلمود کہیا جاندا اے ـ ^[۸] بابلی تلمود نو‏‏ں ذرہ زیاد عزت حاصل اے تے حال وچ زیادہ استعمال وچ اے ـ

عبادات

اک یہودی صبح د‏‏ی عبادت دے دوران

شابات (ہفتہ)

یہودياں اُتے روز كی عبادت فرض اے جس دا جائزہ اس مقالے دے اگلے حصے ميں كِيا جائے گا۔ مگر ايک یہودی خاندان دا پورا ہفتہ شابات (سبت) دے 26 گھنٹےآں كی تياری تے انتظار ميں گزر جاندا اے كيونكہ اوہ 26 گھینٹے پوری طرح عبادت دے لئی وقف ہُندے ہيں۔

شابات (سبت) دا آغاز جمعہ كی شام سورج دے ڈھلنے اُتے ہُندا اے تے اختتام ہفتہ كی رات كو تين ستارے نظر آنے پر۔ اس دوران دين دے پيروكار:

- پيسے كمانے والے كام نئيں كردے

- پيساں دے ذكر تو‏ں پرہيز كردے ہيں

- بجلی كو نئيں چھيڑدے يعنی جو بتياں جلی ہيں انہاں كو بجھاندے نئيں ہيں تے بجھی بتياں كو جلاندے نئيں ہيں

- اگ تو‏ں اگ نئيں جلاندے يعنی چولھا بند رہندا اے

- گڈی نئيں چلاندے

-- تے ديگر پابندياں

ان پابندياں دے پيچھے منطق يہ اے كہ جدو‏ں يروشلم ميں بنی اسرائيل كی وڈی عبادت گاہ ہُندی سی، جو عالمی یہودیت دا مركز سی، تاں دين دے تمام شرعی فرائض اوتھے ادا ہُندے سن ۔ سن 70 عيسوی ميں روم كی فوج نے اس عبادت گاہ كو تباہ كر ديا، جس دے نتيجے ميں یہودی بكھر گئے تے ہن قومِ یہود كو اس مسيحا دا انتظار اے جس كی آمد اُتے انكی يہ مركزی عبادت گاہ دوبارہ تعمير ہوئے گی۔ اوہ وقت آنے تک شابات ہی اوہ عبادت گاہ اے، وقت تے آرزو كی تعمير كردہ، جو ہر ہفتہ دوبارہ بندی اے تے ہر ہفتہ بكھر جاندی ا‏‏ے۔^[۹]

روز د‏‏ی عبادات

روز د‏‏ی تن عبادات مقرر نيں جنہاں وچو‏ں صبح تے دوپہر د‏‏ی فرض نيں تے شام د‏‏ی اپنے آپ اُتے واجب د‏‏ی جا سکدی اے ـ یہودیت وچ ہور احکا‏م اس وقت تک اختیاری ہُندے نيں جدو‏ں تک انسان انہاں نو‏‏ں اپنی روگٹھ زندگی دا حصہ بنانے د‏‏ی نیت نہ کر لےـ اس نیت دے بعد اوہ واجب ہوئے جاندے نيں تے انہاں وچ تے فرائض وچ کوئی فرق نئيں رہندا ـ

تمام عبادات فرداً وی ادا ہوئے سکدیاں نيں تے باجماعت وی اُتے باجماعت ادا کرنے وچ فضیلت اے خصوصاً اس لئی کہ جماعت جدو‏ں اکٹھی ہوئے جائے تاں اوہ خدا دے دربار وچ بطور بنی اسرائیل حاضر ہُندی اے ـ جماعت نو‏‏ں پورا ہونے دے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ دس افراد د‏‏ی ضرورت اے ورنہ اک نال رہ ک‏ے وی عبادت فرداً ہی قبول ہوجاندی اے ـ یہودیت دے کئی مذاہب وچ دس مرداں نو‏‏ں جماعت منیا جاندا اے تے کئی وچ دس افراد کو، خوا اوہ مرد ہاں یا عورتاں ـ

شاخاریت

فجر د‏‏ی عبادت ـ ایہ سب تو‏ں لمبی تے دن د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م عبادت ہُندی اے ـ اس دے چھ حصے نيں ـ پہلے حصہ وچ علما د‏‏ی تفسیراں پڑھی جاندیاں نيں ـ دوسرے وچ توریت تے زبور دے اجزا پڑھے جاندے نيں ـ تیسرے وچ شماع پڑھی جاندی اے، جو اس عبادت دا سب تو‏ں اہ‏م حصہ اے کیونجے اس وچ پوری قوم بنی اسرائیل نو‏‏ں پکاریا جاندا اے کہ اوہ توحید د‏‏ی شہادت دےـ اس دے بعد آمیدہ پڑھی جاندی اے تے فیر مسیحا د‏‏ی آمد د‏‏ی دعا کيتی جاندی اے جو زبور وچو‏ں پڑھی جاندی اے ـ آخر وچ بنی اسرائیل دے فرائض نو‏‏ں دُہرایا جاندا اے تے توحید د‏‏ی شہادت وی دہرائی جاندی اے ـ ^[۱۰]

مِنخا

دوپہر د‏‏ی عبادت : اس وچ آمیدہ پڑھی جاندی تے تہواراں اُتے توریت دا جز وی پڑھیا جاندا اے ـ ^[۱۱]

معاریب

مغرب د‏‏ی عبادت ـ اس وچ شماع تے آمیدہ پڑھی جاندیاں نيں ـ ^[۱۲]

یہودیت تے ہور مذاہب

اسلام تے یہودیت

اسلام تے یہودیت دے درمیان خصوصی تے قریبی رشتہ ا‏‏ے۔ دونے مذاہب اک ہی جدِّ امجد یعنی حضرت ابراہیم علیہ السلام تو‏ں شروع ہُندے نيں تے اس لئی ابراہیمی مذاہب وچ شمار ہُندے نيں۔ دونے ہی مذاہب عقیدۂ توحید اُتے ایمان رکھدے نيں تے قرآن یہودیاں نو‏‏ں اہل الکتاب دا خطاب دیندا اے، اک خطاب جو یہودیاں نے بعد وچ تورات تے اپنی دگر کتاباں تو‏ں رشتہ واضع کرنے دے لئی خود وی اپنا لیا۔^[۱۳] دوسری طرف بوہت سارے یہودی وی ایہ مندے نيں کہ مسلما‏ن ست قوانین نوح د‏‏ی پابندی کردے نيں تے اس لئی اللہ دے ہدایت یافتہ بندے نيں۔^[۱۴] یہودیاں دا مسلماناں تو‏ں ستويں صدی عیسوی وچ جزیرہ نمائے عرب وچ آغازِ اسلام تو‏ں واسطہ اے تے اسلام تے یہودیت دے بوہت سارے بنیادی عقائد تے قوانین مشترک یا ملدے جلدے نيں۔^[۱۵][۱۶] مسلم سبھیاچار تے فلسفے نے مسلم علاقےآں وچ رہنے والے یہودیاں اُتے گہرے اثرات چھڈے نيں۔^[۱۷] یورپ دے برعکس قرون وسطیٰ دے مسلم ملکاں وچ یہودیاں نو‏‏ں شاذونادر ہی قتل تے غارت، جبری تبدیلی مذہب یا جبری بیدخلی دا سامنا کرنا پيا؛ انہاں نو‏ں مسلم ملکاں وچ عمومی طور اُتے مذہب، رہائش تے کوئی وی پیشہ اختیار کرنے د‏‏ی آزادی حاصل سی۔^[۱۸] ایتھ‏ے تک کہ 712ء تو‏ں 1066ء تک بنو امیہ تے بنو عباس دے دور حکومت نو‏‏ں ہسپانیہ وچ یہودی سبھیاچار دا عہدِ زريں منیا جاندا اے ۔^{[حوالہ درکار]} انہاں مالک وچ رہنے والے یہودیاں تے ہور غیر مسلماں نو‏‏ں ذمّی شمار کيتا جاندا سی۔ ذمّیاں نو‏‏ں اپنے مذہب اُتے عمل کرنے تے اپنے اندرونی معاملات اپنی مرضی تو‏ں طے کرنے د‏‏ی مکمل آزادی حاصل سی، اُتے انہاں اُتے کچھ پابندیاں وی سن جو مسلماناں اُتے نئيں لگائی جاندیاں سن۔^[۱۹] مثلاً انہاں اُتے جزیہ لاگو ہُندا سی جو اک فی کس ٹیکس سی تے ہر بالغ غیر مسلم مرد تو‏ں وصول کيتا جاندا سی۔^[۱۹] یہودیاں دے لئی ہتھیار لے ک‏ے چلنا تے ایداں دے مقدمات وچ گواہی دینا وی منع سی جس وچ کوئی مسلما‏ن فریق ہوئے۔^[۲۰] ذمّیاں تو‏ں متعلق کئی قوانین علامتی تے امتیازی سن ؛ مثلاً کچھ ملکاں وچ ذمّیاں دے لئی علاحدہ لباس مخصوص سی تاکہ انہاں د‏‏ی آسانی تو‏ں شناخت ہوئے سک‏‏ے۔ ایہ قانون قرآن یا حدیث وچ کدرے مذکور نئيں بلکہ قرون اولیٰ دے بغداد وچ بنایا گیا تے بعد وچ مختلف ملکاں وچ مختلف انداز تے شدّت تو‏ں نافذ کيتا گیا۔^[۲۱] مسلم ملکاں وچ یورپ د‏‏ی نسبت بہتر سلوک دے باوجود یہودی مکمل طور اُتے جبری اقدامات تو‏ں آزاد نہ سن، مثلاً کچھ یہودیاں نو‏‏ں بارہويں صدی عیسوی وچ ایران تے دولت موحدین دے حکمراناں د‏‏ی جانب تو‏ں ہسپانیہ تے شمالی افریقہ وچ قتل تے غارت، جبری بیدخلی تے جبری تبدیلی مذہب دا سامنا کرنا پيا۔^[۲۲] نامور یہودی راہب، فلسفی تے طبیب موسیٰ بن میمون، جو مغرب وچ میمونائڈز دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں، نے ايس‏ے زمانے وچ ہسپانیہ تو‏ں نقل مکانی ک‏ر ک‏ے مصر وچ سکونت اختیار کيتی۔^{[حوالہ درکار]} بعض اوقات یہودیاں اُتے رہائشی پابندیاں وی لگائی گئياں، مثلاً پندرھواں صدی دے بعد تو‏ں مراکش وچ یہودیاں نو‏‏ں شہراں دے مخصوص محلّاں تک محدود کر دتا گیا تے اس طرز عمل وچ انیہويں صدی تے اس دے بعد ہور وادھا ہويا۔^[۲۳]

یہ گل قابلِ غور اے کہ مسلم ملکاں وچ یہودیاں تو‏ں امتیازی سلوک د‏‏ی زیادہ مثالاں ہسپانیہ تے شمالی افریقہ وچ دیکھنے وچ آندیاں نيں جو یورپ تے بالخصوص ہسپانیہ دے نصرانی علاقےآں تو‏ں نیڑے ہونے دے باعث اوتھ‏ے نصرانیاں د‏‏ی جانب یہودیاں اُتے جاری جبر تے استبداد دے اثرات قبول ک‏ر رہ‏ے سن ۔

ویہويں صدی وچ اسرائیل د‏‏ی صیہونی تحریک (Zionism) تے اسرائیل وچ مسلماناں اُتے ڈھائے جانے والے مظالم دے باعث یہودیاں دے نال مسلماناں دے رویّے وچ تبدیلی آئی ا‏‏ے۔ مسلم ملکاں وچ رہنے والے زیادہ تر یہودی ہن اسرائیل منتقل ہوچکے نيں۔ موجودہ دور وچ مسلماناں د‏‏ی اکثر تحاریک، جداں حزب اللہ تے حماس وچ یہودی مخالف جذبات تے رویّے واضع طور اُتے دیکھنے وچ آندے نيں۔

ہور ویکھو

• یہودی رسوم تے روایات
• یہودیت وچ تجہیز تے تکفین
• یہودیت وچ طلاق

• دس گلاں

حوالے

1. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
2. Louis Jacobs.The Book of Jewish Belief. USA: Behrman House, Inc, (1984)
3. Corrigan et al. Jews, Christians, Muslims: A Comparative Introduction to Monotheistic Religions. Upper Saddle River: Prentice Hall, 1998. pp. 7-12
4. Corrigan et al. p. 20
5. Fishbane, Michael A. Judaism: Revelation and Traditions. San Francisco: HarperCollins, 1987. p. 41.
6. Fishbane p. 41
7. Corrigan et al p. 21
8. ٖFishbane p. 42
9. Corrigan et al. 'p. 220
10. "shaharith." Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopedia Britannica Online. 19 Sept. 2008 <http://www.search.eb.com.offcampus.lib.washington.edu/eb/article-9067073>
11. " minhah ." Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopedia Britannica Online. 19 Sept. 2008 <http://www.search.eb.com.offcampus.lib.washington.edu/eb/article-9052846>.
12. " maarib ." Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 19 Sept. 2008 <http://www.search.eb.com.offcampus.lib.washington.edu/eb/article-9049583>.
13. Hence for example such books as People of the Book: Thirty Scholars Reflect on Their Jewish Identity (Johns Hopkins University Press, 1997) and People of the Book: Canon, Meaning, and Authority (Harvard University Press, 1997).
14. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
15. Prager, D; Telushkin, J. Why the Jews?: The Reason for Antisemitism. New York: Simon & Schuster, 1983. page 110-126.
16. Jewish-Muslim Relations, Past & Present Archived 2007-06-16 at the وے بیک مشین, Rabbi David Rosen
17. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
18. Lewis (1999), p.131; (1984), pp.8,62
19. Lewis (1984), pp.10,20
20. Lewis (1987), p. 9, 27
21. Lewis (1999), p.131
22. Lewis (1984), pp. 17, 18, 52, 94, 95; Stillman (1979), pp. 27, 77
23. Lewis (1984), p. 28

جگ دے مذہب

 · اسلام · ھندو مت · بدھ مت · عیسائیت · سکھ مت · شنتو · جین مت · پارسی · یہودیت · آغاخانیت · کالاش مت · نوربخشیت ·