ابراہیم علیہ السلام اوہ پہلے پیغمبر سن جنہاں نوں اللہ نے مُسلمان نبی پیغمبر ابو الانبیاء، خلیل اللہ امام الناس تے حنیف کہہ کے پُکارا۔[۴]
اللہ تعالی نے اپنے اس سجݨ برگزیدہ تے پیارے نبی نوں قرآن مجید وچ امتہ (النحل : 120) امام الناس (البقرہ: 124) حنیف تے مسلم (آل عمران: 67) دے ناواں توں بار بار بار کيتا اے۔ اکثر انبیائے کرام اوہناں دی اولاد توں نيں۔[۴]
ابراہیم علیہ السلام دے ناں دی ناں وجہ دے بارے وچ بائبل دا بیان اے کہ خدا تعالی اوہناں توں مخاطب ہو کے کہندا اے۔
دیکھ میرا عہد تیرے نال اے تے تاں بہت قوماں دا باپ ہوئے گا۔ تے تیرا ناں ابرام نئيں بلکہ ابراہام ہوئے گا۔ کیونکہ ميں نے تینوں قوماں دا باپ بنایا اے۔ (پیدائش 170:5)[۴]
اکثر ماہرین دے نزدیک ابراہام یا ابراہیم ؑ وی لفظ اے۔ ہو سکدا اے کہ پہلے آپ دا ناں ابراہم ہو تے فیر ابراہام یا ابو رہام ہو گیا ہو۔مُسلمان اُنہاں نوں خلیل اللہ (اللہ دا سجݨ) کہندے نيں۔ ابراہیم دی نسل توں کئی پیغمبر پیدا ہوئے، جنہاں دا تذکرہ عہدنامہ قدیم وچ اے۔ اسلام دی کتاب قرآن مجید وچ وی بہت سارے ایداں دے انبیا دا ذکر اے جو ابراہیم دی نسل وچوں سن ۔ اسلام دے آخری نبی مُحمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وی ابراہیم دی نسل وچوں نيں۔[۴]
شرک، ستارہ پرستی تے بت سازی دے خلاف اپنی قوم تے اوراں دے نال انہاں دا مجادلہ و محاجہ وڈے زور توں پیش کيتا گیا اے۔ ابراہیم دا بچپن وچ ہی رشد عطا کيتا گیا تے قلب سلیم وی عنایت فرمایا گیا۔ تکوینی عجائبات تے ملکوت السمٰوت والارض انہاں دے سامنے سن ۔ انہاں نوں دے مشاہدے توں اُنہاں نوں یقین کامل حاصل ہويا۔
بت پرستی دے خلاف ابراہیم دے جہاد دا ذکر وی قران کریم وچ کئی بار آیا اے ۔قرآن حکیم وچ حضرت ابراہیم ؑ تے آذر دے اختلاف عقائد نوں جس طرح نمایاں کيتا گیا اے تے جس طرح آپ اپنی قوم دے شرک توں متنفر تے متصادم ہوئے۔ اس توں اسيں آپ دی عظمت و جلالت دی حقیقت نوں وی پاسکدے نيں۔ تے اپنے لئی شمع ہدایت وی روشن کر سکدے نيں۔ اس وجہ توں مسلماناں نوں ملت براہیمی ہوݨ اُتے فخر اے۔[۵][۶]
ان دے بارے وچ ایہ توکدرے وضاحت نئيں ہوئی کہ کیہ وحی انہاں اُتے نازل ہوئی سی یا انہاں دی بعثت محض روحانی سی؟ البتہ قرآن مجید وچ اک جگہ اس امر دی تصدیق ہوئی اے کہ اللہ تعالی آپ توں ہمکلام سی۔ اہل تریخ دے نزدیک متعدد صحیفے سن جو ابراہیم اُتے نازل ہوئے۔ اک صحیفہ جو انہاں دی طرف توں منسوب اے یونانی توں انگریزی وچ ترجمہ ہو کے شائع ہو چکيا اے۔
حضرت ابراہیم ؑ دے دین دے بارے وچ قرآن مجید وچ کئی جگہ اُتے ارشار ہُندا اے کہ آپ موحد مسلم اورراست رو سن ۔ ارشاد ہُندا اے۔
”اے اہل کتاب! تم ابراہیم ؑ کے بارے میں کیوں جھگڑتے ہو۔ حالانکہ توریت اور انجیل اس کے بعد ہی اتاری گئیں۔ پھر کیا تم عقل سے کام نہیں لیتے۔ سنو! تم وہ ہو جو اس میں جھگڑ چکے، جس کا تمہیں علم تھا پھر اس میں کیوں جھگڑتے ہو جس کا میں علم نہیں اور اللہ جانتا ہے اور تم نہیں جانتے۔ ابراہیم ؑ نہ یہودی تھا اور نہ عیسائی، لیکن وہ راست رو اور فرماں بردار (مسلم اور حنیف) تھا اور وہ مشرکوں میں سے نہ تھا۔ يقينا ابراہیم ؑ کے بہت نزدیک وہ لوگ ہیں جنھوں نے اس کی پیروی کی اور یہ نبی اور وہ جو اس پہ ایمان لائے اورالله مومنوں کا ولی ہے۔
قرآن مجید دی تقریباً بائیس سورتاں وچ حضرت ابراہیم ؑ دا ذکر آندا اے۔ آپ مسلماناں دے رسول مقبول حضرت محمدصلی اللہ علیہ وسلم دے جد امجد نيں۔ گویا مسلمان نہ صرف امت محمدیہ نال تعلق رکھدے نيں بلکہ امت براہیمیہ توں وی متعلق نيں۔ مسلمان حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم دے نال نال حضرت ابراہیم ؑ تے انہاں دی اولاد اُتے وی درود گھلدے نيں-
Book Name: Sahih Muslim, Hadees # 6138
علی بن مسہر تے ابن فضیل نے مختار بن فلفل توں روایت کيتی ، انھاں نے حضرت انس بن مالک رضی اللہ تعالیٰ عنہ توں روایت کيتی ، کہیا : اک شخص رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے پاس حاضر ہويا تے کہیا : يا خَيرَ البرِيّۃِ اے مخلوقات وچوں بہترین انسان ! آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فر ما یا : اوہ ابراہیم علیہ السلام نيں ۔ ( یعنی ایہ انہاں دا لقب اے ۔ )
نسب نامہ
عرب مورخاں نے ابراہیم دا سلسلہ نسب ایويں بیان کيتا اے : - ابراہیم بن تارخ بن ناحور بن ساروغ بن ارغو بن فالغ بن عابر بن شالخ بن ارفخشد بن سام بن نوح۔ ایہ سلسلہ نسب انجیل وچوں لیا گیا اے۔
اکثر علما نے ابراہیم نوں عجمی قرار دتا اے۔ اس لفظ دی کئی صورتاں بیان کيتی نيں مثلاََ اِبراھام، اِبراہم، ابرہم، ابراہیم، براہم تے براہمہ۔ انجیل دے پُرانے عہد نامے دے مطابق خُدا ابراہیم توں ایہ فرماندا اے کہ تیرا ناں فیر ابرام نئيں کہیا جائے گا بلکہ ابراھام [۷](ابورھام دا مطلب بہت ودھ اولاد والا یا گروہ کثیر دا باپ) ہوئے گا۔
قرآن وچ
ابراہیم دے ناں توں قرآن مجید وچ اک سورت وی اے جو قران مجید دی چودہويں سورت اے جو مکہ وچ نازل ہوئی۔ اللہ نے اُنئيں اُمت [۸] تے امام النّاس [۹] دے لقب توں پُکارا تے اُنئيں بار بار حنیف وی کہیا۔ قراآن مجید وچ اُنہاں نوں مسلمان یا مسلم وی کہیا گیا اے۔ تے ایہ کہیا گیا اے کہ ابراہیم ملتِ حنیفہ سن ۔ اللہ نے آلِ ابراہیم نوں کتاب و حکمت توں نواز تے اُنئيں ملکِ عظیم عطا کيتا۔ اللہ تعالیٰ نے اُنئيں خُلّت دا شرف بخشا اُنئيں خلیل اللہ (اللہ دا سجݨ ) کہیا تے سب اُمتاں وچ اُنئيں ہر دلعزیز بنایا۔ اکثر انبیائے کرام انہاں دی اولاد توں نيں۔ قران مجید وچ حضرت ابراہیم دے احوال و اوصاف بالصّراحت مذکور نيں۔
حالات زندگی
النووی نے نقل کيتا اے دے ابراہم اقلیم(صوبہ) بابل دے مقام کوثی وچ پیدا ہوئے تے انہاں دی والدہ دا ناں نونا سی اک ہور روایت اے کہ ابراہیم کلدانیہ دے شہر اُر وچ پیدا ہوئے -
تورات دی رو توں حضرت ابراہیم ؑ 2200 ق۔ م وچ عراق دے قصبہ عر (ار) وچ پیدا ہوئے۔ ناحور تے حاران انہاں دے بھائی سن تے حضرت لوط حاران دے بیٹے سن ۔ قرآن حکیم تے تورات اس امر اُتے متفق نيں کہ آپ دی قوم بت پرست سی۔ آپ دے والد دا ناں تورات وچ تارخ لکھیا اے۔ لیکن قرآن حکیم نے اسنوں صنم سازی تے بت تراشی دی وجہ توں آذر کہہ کے چيتا کيتا اے۔ (دیکھو آذر)
قرآن حکیم دی رو توں آپ نوں بچپن ہی وچ ”رشد" (الانبیاء= 51) تے قلب سلیم (صافات= 84) عطا ہويا تے کائنات دے مشاہدے توں آپ نوں یقین کامل حاصل ہويا۔ (الانعام = 75)
تالمود وچ جو یہودیاں دی کتاب اے سیرت ابراہیم ؑ دے عراقی دور دا حوالہ ملتاہے جو قرآن مجید دے مقابلے وچ خلاف واقعہ تے بے نیہہ معلوم ہُندا اے۔ تالمود دی رو توں حضرت ابراہیم ؑ دی پیدائش دے روز نجومیاں نے آسمان اُتے اک علامت رکھ دے نمرود بادشاہ نوں مشورہ دتا کہ تارخ دے ہاں جو بچہ پیدا ہو اسنوں قتل کر دے۔ چنانچہ نمرود حضرت ابراہیم ؑ دے قتل دے درپے ہويا۔ مگر تارخ نے اپنے اک غلام دا بچہ اس دے بدلے وچ دے کے اپنے بچے نوں بچا لیا۔ اس دے بعد تارخ نے اپنی بیوی تے بچے نوں اک غار وچ چھپا دتا جتھے اوہ دس برس تک رہے۔ گیارہويں سال حضرت ابراہیم ؑ نوں حضرت نوح ؑ دے پاس بھیجیا۔ جتھے اوہ انتالیس برس تک رہے۔ تالمود دے بیان دے مطابق حضرت ابراہیم ؑ نے اپنی بھتیجی سارہ نال نکاح کر ليا تے جدوں ابراہیم ؑ پنجاہ برس دے سن تاں آپ حضرت نوح ؑ دا گھر چھڈ کے اپنے والد دے گھر آگئےجہاں اوہ تبلیغ کردے رہے۔ وغیرہ وغیرہ (17 : 17, 69 : 11)[۴]
اس دوران وچ حضرت ابراہیم ؑنے حیات بعد الموت دے راز توں آگای چاہی تاں اللہ تعالی نے تشفی فرمائی۔
”اور جب ابراہیم ؑ نے کہا اے میرے رب! مجھے دکھا دے کہ تو کس طرح مردے کو زندہ کرتا ہے۔ فرمایا کیا (اس پر) تیرا ایمان نہیں؟ بولے۔ کیوں نہیں۔ایمان تو ہے لیکن میں اپنے دل کے لیے اطمینان چاہتا ہوں۔ فرمایا! اچھا تو چار پرندے لے۔ پھر انھیں اپنے ساتھ مانوس کرلے، پھر ان میں سے ہر پہاڑ پر ان کا گوشت کا ایک ٹکڑا رکھ ۔ پھر انھیں بلا۔ وہ تیری طرف دوڑ کر آئیں گے اور یقین رکھ کہ اللہ بڑی عزت والا اور حکمت والا ہے “
حضرت ابراہیم ؑ شروع ہی توں بت پرستی دے خلاف سن ۔ انہاں دی قوم دا سب توں وڈا دیوتا سورج سی۔ آپ نے تبلیغ دے سلسلے وچ سب توں پہلے اپنے والد نوں سمجھانے دی کوشش کيتی۔ قرآن مجید وچ حضرت ابراہیم ؑ تے انہاں دے بزرگ دا مباحث اس طرح توں مذکور اے۔
”اور کتاب میں ابراہیم ؑ کا ذکر کرو ،بے شک وہ سچا نبی تھا۔ جب اس نے اپنے ابی سےکہا اے میرے بزرگ تو کیوں اس کی عبادت کرتا ہے جو نہ سنتا ہے اور نہ دیکھتا ہے اور نہ تیرے کچھ کام آ سکتا ہے۔ اے میرے بزرگ مجھے وہ علم ملا ہے جو تجھے نہیں ملا۔ سو تو میری پیروی کر میں تجھے سیدھا رستہ دکھاؤں گا۔“اے میرے بزرگ! شیطان کی عبادت نہ کرے کیونکہ شیطان رحمان کا نافرمان ہے۔ اے میرے بزرگ میں ڈرتا ہوں کہ مجھے رحمان کی طرف سے کوئی عذاب آپہنچے تو تو شیطان کا دوست بن جائے۔اس نے کہا: اے ابراہیم ؑ کیا تو میرے معبودوں سے منہ موڑتا ہے۔ اگر تو باز نہ آئے تو میں تجھے سنگسار کروں گا اور تو ایک مدت تک مجھے سے الگ ہو جا۔کہا تجھ پر سلامتی ہو میں اپنے رب سے تیرے لیے استغفار کروں گا وہ مجھے پر بہت مہربان ہے اور میں تم سے اور ان سے جنھیں تم اللہ کے سوا پکارتے ہو الگ ہوتا ہوں اور میں اپنے رب سے دعا کروں گا امید ہے میں اپنے رب سے دعا کر کے محروم نہیں رہوں گا “
حضرت ابراہیم ؑ نے بت پرستی نوں کن کن دلائل و براہین توں رد کيتا اس دی وی اک جھلک قرآن مجید وچ موجود اے۔ ارشاد ہُندا اے۔
”اور جب ابراہیم ؑ نے اپنے ابی آذر سے کہا۔ تو بتوں کو معبود بناتا ہے میں تجھے اور تیری قوم کو کھلی گمراہی میں دیکھتا ہوں اور اسی طرح ہم ابراہیم ؑ کو آسمانوں اور زمین کی بادشاہت دکھاتے رہے تاکہ وہ یقین کرنے والوں میں سےہو- جب اس پر رات چھا گئی۔ اس نے ستارہ دیکھا۔ کہا کیا یہ میرا رب ہے؟ سو جب وہ ڈوب گیا، کہا میں ڈوب جانے والوں کو پسند نہیں کرتا۔ پھر جب چاند کو چمکتا ہوا دیکھا۔ کہا کیا یہ میرا رب ہے؟ سو جب وہ بھی ڈوب گیا ، کہا ، اگر میرے رب نے مجھے ہدایت نہ دی ہوتی تو میں یقین گمراہ لوگوں میں سے ہو جاتا۔کہا اے میری قوم میں اس سے بری ہوں جو تم شریک ٹهراتے ہو۔ میں نے یک سو ہو کر اپنا منہ اس کی طرف کیا ہے جس نے آسمانوں اور زمین کو پیدا کیا ہے اور میں مشرکوں میں سے نہیں اور اس قوم نے اس سے جھگڑا کیا۔ کہا کیا تم مجھ سے اللہ کے بارے میں جھگڑتے ہو اور اس نے مجھے یقیناً ہدایت کی ہے اور میں اس سے نہیں ڈرتا جس کو تم اس کے ساتھ شریک کرتے ہو ہاں یہ کہ میرا رب کچھ چاہے۔ میرے رب کا علم تمام چیزوں کو لیے ہوئےہے۔ پس کیا تم نصیحت نہیں پکڑتے۔اور میں کس طرح اس سے ڈروں جس کو تم شریک بناتے ہو اور تم نہیں ڈرتے کہ تم نے اللہ کے ساتھ اسے شریک بنایا ہے، جس کے لیے اس نے تم پر کوئی سند نہیں اتاری، پس (بتاؤ) دونوں گروہوں میں سے کون امن کا زیادہ حق دار ہے۔ اگر تم جانتے ہو “
اس دے بعد حضرت ابراہیم ؑ نے اپنی قوم نوں شرک توں باز رکھنا چاہیا تے جدوں اوہ نہ منے تاں اک بار جدوں سارے لوک کسی تہوار اُتے گئے ہوئے سن آپ نے تمام بتاں نوں توڑ دتا تے کلہاڑا وڈے بت دے کندھے اُتے رکھ دتا۔ اس اُتے قوم بہت سیخ پا ہوئی تے آپ دے لئی سزا تجویز کرنے گئی۔ قرآن مجید وچ ایہ واقعاں بیان ہوااے۔
”جب اس نے اپنے ابی اور اپنی قوم سے کہا یہ مورتیں کیا ہیں۔ جن کی تنظیم میں تم لگے ہو۔ (یعنی عبادت کرتے ہو انھوں نے کہا ہم نے اپنے بڑوں کو (اسی طرح) عبادت کرتے ہوئے پایا۔ کہا تم اور تمہارے بزرگ کھلی گمراہی میں انھوں نے کہا کیا توہمارے پاس حق لایا ہے یا دل دلگی کرنے والوں میں سےہے؟(یہ نہیں)بلکہ تمہارا رب آسمانوں اور زمین کا رب ہے-جس نے انہیں پیدا کیا اور میں اس پر گواہی دینے والوں میں سے ہوں اور اللہ کی قسم میں تمھارے پیٹھ پیچھے ، چلے جانے کےبعد تمھارے بتوں کو تکلیف پہنچاؤں گا-سوان (بتوں) کو ٹکڑے ٹکڑے کر دیا۔ مگر ایک بڑے (بت) کو رہنے دیا۔ تاکہ وہ اس کی طرف رجوع کریں۔ کہنے لگے: ہمارے معبودوں کے ساتھ کس نے یہ فعل کیا ہے۔ یقیناً وہ ظالموں میں سے ہے۔ لوگوں نے کہا: ہم نے ایک نوجوان کو ان کا ذکر کرتے سنا تھا جسے ابراہیم ؑ کہتے ہیں۔ کہنے لگے اسے لوگوں کے سامنے لاؤ تاکہ وہ گواہی دیں۔ کہا اے ابراہیم ؑ کیا تو نے ہمارے معبودوں کے ساتھ یہ کام کیا ہے؟ اس نے کہا (نہیں) بلکہ ان کا بڑا یہ ہے ،سو ان سے پوچھو اگر وہ بولتے ہیں۔ سو انھوں نے اپنے آپ کی طرف رجوع کیا اور کہنے لگے۔ تم خود ہی ظالم ہو۔ پھر اپنے سر اوندھے ڈال کر گر گئے (یعنی قائل ہو گئے ) تو جانتا ہے کہ یہ بات نہیں کرتے‘ کہا تو کیا اللہ کو چھوڑ کر تم اس کی عبادت کرتے ہو جو تمھیں کچھ نفع نہیں دیتا اور نہ ہی نقصان پہنچا سکتا ہے۔ تف ہے تم پر اور اس پر جس کی تم عبادت اللہ کے سوا کرتے ہو کیا تم عقل سے کام نہیں لیتے۔ کہنے لگے اسے جلا دو اور اپنے دیوتاؤں کی مدد کرو اگر تم کرنے والے ہو۔“
تالمود دے بیان دے مطابق حضرت ابراہیم ؑ نے اپنی بھتیجی سارہ نال نکاح کر ليا تے جدوں ابراہیم ؑ پنجاہ برس دے سن تاں آپ حضرت نوح ؑ دا گھر چھڈ کے اپنے والد دے گھر آگئے۔ جتھے بارہ مہینےآں توں منسوب بارہ بتاں دی پرستش کيتی جاندی سی۔ آپ نے پہلے تاں والد نوں سمجھانے دی کوشش کيتی، لیکن جدوں اوہ نہ منیا تاں آپ نے انہاں بتاں نوں توڑ دتا۔ تارخ نے اس دی شکایت نمرود نال کيتی کہ پنجاہ برس پہلے میرے ہاں جو لڑکا پیدا ہويا سی اج اس نے ایہ حرکت دی اے۔ نمرود نے حضرت ابراہیم ؑ نوں بلیا کے باز پرس کيتی۔ آپ نے سخت لہجہ وچ جواب دتا۔ نمرود نے آپ ؑ نوں جیل بھجوا دتا۔ تے معاملہ نوں شوری دے سپرد کر دتا۔ شوری دے ارکان نے مشورہ دتا کہ اس شخص نوں اگ وچ ڈال دتا جائے۔ چنانچہ اگ دا وڈا الاؤ تیار کيتا گیا تے حضرت ابراہیم ؑ دے نال آپ دے بھائی تے خسرحاران نوں وی اگ وچ ڈال دتا گیا۔ کیونکہ نمرود نے جدوں تارخ توں ایہ پُچھیا کہ تیرے بیٹے نوں تاں ميں نے پیدائش دے دن ہی قتل کرنا چاہیا تاں تو نے اسنوں بچا کر دوسرا بچہ کیوں قتل کروایا تاں اس نے کہیا کہ ميں نے حاران دے کہنے اُتے ایہ حرکت دی سی۔ اس لئیاسنوں وی مستوجب سزا گردانا گیا۔اگ وچ گردے ہی حاران جل مرا تے لوکاں نے دیکھیا کہ حضرت ابراہیم ؑ اگ وچ ٹہل رہے نيں۔[۴]
”اور کہا تھا کہ میرے معبودنے ملک و سلطنت بخشی ہے۔ حضرت ابراہیم ؑ نے کہا: ”میرا معبود اور پروردگار تو وہ ہے جو زندہ کرتا اور مارتا ہے۔ نمرود نے کہا میں بھی (جسے چاہوں)زندہ رہنے دوں اور جسے چاہوں مار ڈالوں۔ ابراہیم ؑ نے جواب دیا اچھا تو اللہ سورج کو مشرق سے نکالتا ہے۔ آپ اسے مغرب سے نکالیں۔ اس پر وہ کافر ہکا بکا رہ گیا“
قوم ابراہیم توں مراد انہاں دی اوہ قوم اے جس نوں انہاں نے توحید دی دعوت دتی، فیر انہاں توں مایوس ہو کے اللہ دے حکم توں انہاں نے ہجرت فرمائی۔ قرآن وچ دو مرتبہ ذکر موجود اے
قوم ابراہیم : اللہ تعالیٰ نے اس قوم توں اپنی نعمت کھو کر اسنوں طرح طرح دے عذاب وچ مبتلا کيتا تے اک حقیر مچھر یا چیونٹی توں انہاں دے بادشاہ نمرود بن کنعان نوں ہلاک کر دتا تے اس دے ساتھیاں نوں غارت کر دتا۔[۱۰]
قوم ابراہیم نوں ہلاک نہ کيتا گیا چونکہ حضرت ابراہیم (علیہ السلام) نے اللہ توں انہاں دی ہلاکت دے لئی کوئی مطالبہ نہ کيتا سی بلکہ حضرت ابراہیم (علیہ السلام) نے انہاں نوں تے انہاں دی بت پرستی نوں چھڈ کے انہاں توں علیحدگی اختیار کرلئی سی۔[۱۱]
قوم ابراہیم (علیہ السلام) دنیا توں مٹ گئی تے ایسی مٹی کہ اس دا ناں و نشان تک باقی نہ رہیا، اس وچوں جے کسی نوں بقا نصیب ہويا تاں صرف ابراہیم (علیہ السلام) تے انہاں دے مبارک فرزنداں (اسماعیل (علیہ السلام) و اسحاق (علیہ السلام) دی اولاد ہی نوں نصیب ہويا۔ قرآن وچ بھانويں اس عذاب دا ذکر نئيں کيتا گیا اے جو حضرت ابراہیم (علیہ السلام) دے نکل جانے دے بعد انہاں دی قوم اُتے آیا، لیکن اس دا شمار معذب قوماں ہی وچ کيتا گیا اے، [۴]
بلا شک و شبہہ ابراہیم تے انہاں دی جمیعت مومناں دے لئی اسوہ حسنہ اے
چنانچہ ضمناََ نتیجہ وی اخذ کيتا جاسکدا اے کہ انہاں مہاجرین دی لسٹ وچ آزر دا ناں شامل نئيں سی جسنوں ابراہیم سلام کرکے رخصت کرچُکے سن ۔ یاقوت الحموی نے وی آزر دے شام وچ وارد ہوݨ اُتے شک ظاہر کيتا اے لیکن تریخ توں جو بہت حد تک اسرائلیات توں ماخوز اے پتہ چلدا اے کہ ابراہیم دے والد تارخ دی وفات حاران وچ واقع ہوئی۔ اس توں اس گمان دی ہور تائید ہُندی اے کہ تارخ تے آزر دو وکھ وکھ ہستیاں نيں۔ دیارِ غریب وچ پہنچ کے ابراہیم ؑ سرگرداں رہے۔جداں کہ تالمود دا بیان اے اس دی رو توں بالآخر آپ ؑ کنعان دے علاقے وچ مقیم ہو گئے۔لیکن آپ ؑ دے نال آذر نئيں سی۔[۴]
ابراہیم دی بیٹے اسمٰعیل ہاجرہ ؑ دے بطن توں تے اسحاق ؑ سارہ ؑ دے بطن توں پیداہوئے تے اس دے علاوہ کئی تے بچے اک کنعانی زوجہ دے بطن تاں۔
ابراہیم ؑ دی بیوی سارہ ؑ (سارہ بنت لابن بن بشویل بن ناحور) جو براہیم ؑ دے گھرانے نال تعلق رکھدی سی دی کوئی اولاد نہ سی اس لئی انہاں نے ہاجرہ نال نکاح کر ليا۔
سارہ ؑ دے متعلق مشہور اے کہ اوہ خوب صورت تاں سی لیکن بانجھ عورت سی۔ جدوں آپ ؑ مصر پہنچے تاں فرعون مصر نے انہاں دی خوب صورتی دے پیش نظر انہاں نوں اپنے مال وچ رکھنا چاہیا۔ اس موقع اُتے تورات وچ آپ ؑ نوں کاذب کہیا گیا اے کہ آپ ؑ نے اپنی ستاراں سالہ بیوی سارہ ؑ نوں بہن کہہ کے مصریاں دی دستبرد توں محفوظ رکھنا چاہیا۔[۴]
بائبل وچ آیا اے
سو جدوں ابراہام مصر پہنچیا، مصریاں نے اس دی عورت نوں دیکھیا کہ اوہ نہایت خوبصورت اے تے فرعون دے امیراں نے وی اسنوں دیکھیا تے فرعون دے حضور اس دی تعریف کيتی تے اس عورت نوں فرعون دے گھر لے گئے تے اس نے اس دے سبب ابراہام اُتے احسان کيتا کہ اسنوں بھیڑ بکری یا گائے بیل گدھے تے غلام لونڈی تے گدھیاں تے اونٹھ لے۔ فیر خداوند نے فرعون تے اس دے خاندان نوں ابراہام دی بیوی سری (سارہ) دے سبب وڈی مار دتی۔ تب فرعون نے ابراہام نوں بلیا کے اس توں کہیا کہ تاں نے میرے توں کیہ کہیا؟ کیوں نہ دسیا کہ ایہ میری بیوی اے تاں نے کیوں کہیا کہ ایہ میری بہن اے ؟ ایتھے تک کہ ميں نے اسنوں اپنی جورو بنانے نوں لیا۔ دیکھ ایہ تیری بیوی حاضر اے۔ اس لے تے چلا جا تے فرعون نے اس دے حق وچ لوکاں نوں حکم دتا۔ تب انھاں نے اسنوں تے اس دی بیوی نوں تے جو کچھ اس دا سی روانہ کيتا۔ " (پیدائش: 14تا 20)[۴]
یوسف ظفر اپنی کتاب ”یہودیت" وچ ابن خلدون تے تورات دے ہور مفسرین دے حوالے توں لکھدے نيں کہ اودوں دے فرعون نے اپنی دھی ہاجرہ ؑ وی آپ دی زوجیت وچ دے دتی۔ چونکہ دوسری بیوی رسم و رواج دے مطابق پہلی دی لونڈی بن دے رہندی اے۔ اس لئی یہودیاں تے عیسائیاں نے حضرت ہاجرہ ؑ نوں لونڈی کہہ کے دسیا اے کہ حضرت اسماعیل ؑ لونڈی دی اولاد ہوݨ دی وجہ توں حضرت اسحاق ؑ توں کم ترہیں-[۴]
ابراہیم ؑ نوں اولاد دی تمنا سی، کنعان دے علاقے وچ مقیم ہوݨ دے بعد آپ نے اولاد دے لئی دعا کيتی۔
”اے میرے پروردگار! مجھے ایک نیک بیٹا عطا کر۔“
حضرت ابراہیم ؑ نے ہاجرہ ؑ نال نکاح کيتا تاں اللہ تعالی نے ابراہیم نوں اک حلیم بچے (اسمٰعیل ) بشارت دتی۔ انہاں دے بطن توں حضرت اسماعیل ؑسا فرزند عطا کيتا۔ ہو سکدا اے کہ اس گل توں سارہ ؑ جل اٹھاں ہاں تے حضرت ابراہیم ؑ اللہ دے حکم دے مطابق ہاجرہ ؑ تے اسماعیل ؑ نوں گھر توں دور چھڈݨ اُتے مجبور ہو گئے ہوݨ۔ بہرحال حضرت ابراہیم ؑ نے ماں تے بچے نوں عرب دے تپتے ریگزاراں وچ چھڈ دتا۔ جتھے اللہ دی قدرت توں چشمہ پیدا ہويا تے آبادی بڑھی۔ (ویکھو: آب زمزم)[۴]
جب حضرت اسماعیل ؑ نوجوان ہوئے تاں حضرت ابراہیم ؑ واپس آئے اورسرزمین مکہ دی آبادی دیکھ کے انھاں نے اوتھے اللہ دا گھر (کعبہ) تعمیر کيتا۔ چنانچہ اس لئی کعبہ دی عظمت مسلماناں دے دل وچ اے۔ کیونکہ ایہ سب توں پہلی مسجد سی جو خدائے واحد دی عبادت دے لئی بنی سی۔[۴]
قران مجید وچ آیا اے کہ ابراہیم تے اسمٰعیل نے مل کے جدوں کعبے دی بنیاداں نوں اٹھایا تاں ایہ دُعا منگی کہ ساڈی اولاد وچوں اک نبی پیدا کر تے اس شہر نوں برکت والا شہر بنادے۔
اس واقعہ دے نال ہی حضرت اسماعیل ؑ دی قربانی دا ذکر آندا اے۔ جدوں ایہ بچے وڈے ہوئے تاں ابراہیم ؑ آئے تاں انھاں نے کہیا اے میرے پیارے بیندے ميں نے خواب وچ دیکھیا اے کہ وچ تینوں ذبح کر رہیا ہوݨ۔ چنانچہ باپ پُتر دونے نے اپنے آپ نوں اللہ دی رضا اُتے چھڈ دتا اس آزمائش وچ جدوں ابراہیم ؑ پورے اترے تاں اللہ نے انھاں ”امام للناس“ دا خطاب دتا (البقرہ : 124) تے انھاں اک ہور بیٹے اسحاق دی بشارت دتی۔ (الصفات:101)
قرآن مجید وچ آیا اے جدوں ابراہیم ؑ تے اسماعیل ؑ نے مل کے کعبے دی بنیاداں نوں از سر نو تعمیر کرنا شروع کيتا تاں ایہ دعا منگی۔
”اور جب کہا ابراہیم نے اے میرے رب بنا اس کو شہر امن کا اور روزی دے اس کے رہنے والوں کو میوے جو کوئی ان میں سے ایمان لاوے اللہ پر اور قیامت کے دن پر فرمایا اور جو کفر کریں اس کو بھی نفع پہنچاؤں گا تھوڑے دنوں پھر اس کو جبرًا بلاؤں گا دوزخ کے عذاب میں اور وہ بری جگہ ہے رہنے کی-اور یاد کرو جب اٹھاتے تھے ابراہیم بنیادیں خانہ کعبہ کی اور اسمٰعیل اور دعا کرتے تھے اے پروردگار ہمارے قبول کر ہم سے بیشک تو ہی ہے سننے والا جاننے والا-اے پروردگار ہمارے اور کر ہم کو حکم بردار اپنا اور ہماری اولاد میں بھی کر ایک جماعت فرماں بردار اپنی اور بتلا ہم کو قاعدے حج کرنے کے اور ہم کو معاف کر بیشک تو ہی ہے توبہ قبول کرنے والا مہربان“
اور پکار دے لوگوں میں حج کے واسطے کہ آئیں تیری طرف پیروں چل کر اور سوار ہو کر دبلے دبلے اونٹوں پر چلے آئیں راہوں دور سےتاکہ پہنچیں اپنے فائدہ کی جگہوں پر اور پڑھیں اللہ کا نام کی دن جو معلوم ہیں ذبح پر چوپایوں مواشی کے جو اللہ نے دیے ہیں اُنکو سو کھاؤ اُس میں سے اور کِھلاؤ برے حال کے محتاج کوپھر چاہیے کہ ختم کر دیں اپنا میل کچیل اور پوری کریں اپنی منتیں اور طواف کریں اس قدیم گھر کا
امام ابن کثیر رحمۃ اللہ علیہ اس آیت دی تفسیر وچ فرماندے نيں: یعنی آپ لوکاں دے درمیان منادی کرکے انہاں نوں اس گھر دی طرف حج کرنے دی دعوت دیجئے جس دی تعمیر دا اساں آپ نوں حکم دتا سی، کہندے نيں کہ ایہ حکم سن کر حضرت ابراہیم علیہ السلام نے کہیا: وچ کِداں انہاں نوں ایہ پیغام پہنچیا سکدا ہاں جداں کہ میری آواز انہاں تک نئيں پہنچ سکدی؟ تاں اللہ تعالی نے فرمایا: تسيں آواز لگاؤ؛ پیغام پہچانیا ساڈا کم اے، لہذا اوہ اپنے مقام (مقام ابراہیم) اُتے کھڑے ہوئے تے اک روایت دے مطابق کسی پتھر اُتے کھڑے ہوئے، اک دوسری روایت دے مطابق صفا اُتے کھڑے ہوئے، ور اک تیسری روایت دے مطابق ابو قبیس پہاڑ اُتے کھڑے ہوئے، چنانچہ اوتھے کھڑے ہو کے حضرت ابراہیم علیہ السلام نے آواز لگائی: اے لوگو! تواڈے رب نے اپنے لئی اک گھر بنایا اے سو اس دا حج کيتا کرو، کہیا جاندا اے کہ ایہ آواز سن کر پہاڑ جھک گئے حتی کہ حضرت ابراہیم علیہ السلام دی آواز روئے زمین دے تمام گوشےآں وچ پہنچ گئی تے اپنی آواز نوں انہاں نے باپاں دی صلب تے ماواں دے بطن وچ پوشیدہ انساناں تک نوں سنیا دی، جس شے نے وی انہاں دی آواز سنی اس نے انہاں دا جواب دتا خواہ اوہ پتھر ہو، ڈھیلا ہو یا کوئی درخت ہو، اوران تمام لوکاں نے وی انہاں دے جواب وچ "ميں حاضر ہاں یا اللہ وچ حاضر ہاں" دا جملہ دہرایا تاقیامت جنہاں دی قسمت وچ اللہ نے حج دی سعادت لکھـ دتی اے۔ ایہ انہاں مرویات دا خلاصہ اے جو حضرت ابن عباس، مجاہد، عکرمہ، سعيد بن جبير تے متعدد علما سلف توں منقول نيں، واللہ اعلم تے ابن جریر تے ابن ابی حاتم نے اس قصے نوں وڈی تفصیل توں نقل کيتا اے - ایتھے اُتے ابن کثیر رحمۃ اللہ علیہ دا کلام ختم ہُندا اے - تے حقیقت حال دا علم صرف اللہ دے پاس اے - البتہ جتھے تک آواز لگانے دا مسئلہ اے تاں اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ ایسا ہويا سی[۱۲][۱۳]
مہمان نوازی
حضرت ابراہیم دی سیرت توں معلوم ہُندا اے کہ آپ بہت ہی مہمان نواز سن - بعض روایات وچ انہاں دی مہمان نوازی نوں انہاں دی اولیات وچ شمار کيتا گیا اے اول من قری الضیف [۱۴]
اول من الضاف الضیف - بعض روایات وچ اے کہ اوہ مہمان نوں شریک کيتے بغیر کھانا نئيں کھاندے سن حتی کہ مہمان دی تلاش وچ دو دو میݪ تک دور نکل جاندے سن [۱۵]
خود قران انہاں دی مہمان نوازی دی گواہی دیندا اے
اور انہاں نوں ابراہیم دے مہماناں دا احوال سنادو
جب اوہ ابراہیم دے پاس آئے تاں سلام کہیا۔ (انہاں نے) کہیا کہ سانوں تاں تسيں توں ڈر لگدا اے
(مہماناں نے) کہیا کہ ڈریئے نئيں اسيں آپ نوں اک دانشمند لڑکے دی خوشخبری دیندے نيں
اور ساڈے فرشتے ابراہیم دے پاس بشارت لے کے آئے تاں سلام کہیا۔ انہاں نے وی (جواب وچ ) سلام کہیا۔ حالے کچھ وقفہ نئيں ہويا سی کہ (ابراہیم) اک بھنا ہويا بچھڑا لے آئے جدوں دیکھیا کہ انہاں دے ہتھ کھانے دی طرف نئيں جاندے (یعنی اوہ کھانا نئيں کھاندے) تاں انہاں نوں اوپرا سمجھ کر دل وچ بھَو کيتا۔ (فرشتےآں نے) کہیا کہ بھَو نہ کیجیے، اسيں قوم لوط دی طرف (ان دے ہلاک کرنے کو) بھیجے گئے نيں تے ابراہیم دی بیوی (جو پاس) کھڑی سی، ہنس پئی تاں اساں اسنوں اسحاق دی تے اسحاق دے بعد یعقوب دی خوشخبری دی-
یہ واقعہ سورۃ ہود تے سورۃ حجر وچ وی گزر چکيا اے ایہ مہمان فرشتے سن جو بہ شکل انسان آئے سن جنہاں نوں اللہ نے عزت و شرافت دے رکھی اے حضرت امام احمد بن حنبل تے ہور علمائے کرام دی اک جماعت کہندی اے کہ مہمان دی ضیافت کرنا واجب اے حدیث وچ وی ایہ آیا اے تے قرآن کریم دے ظاہری لفظاں وی ایہی نيں۔ انہاں نے سلام کيتا جس دا جواب خلیل اللہ نے ودھیا کر دتا اس دا ثبوت دوسرے سلام اُتے دو پیش دا ہونا اے۔ تے ایہی فرمان باری تعالیٰ اے فرماندا اے ( وَاِذَا حُيِّيْتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَــيُّوْا بِاَحْسَنَ مِنْھَآ اَوْ رُدُّوْھَا ۭ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلٰي كُلِّ شَيْءٍ حَسِيْبًا 86) 4- النسآء:86) یعنی جدوں کوئی توانوں سلام کرے تاں تسيں اس توں بہتر جواب دو یا کم ازکم اِنّا ہی۔ پس خلیل اللہ نے افضل صورت نوں اختیار کيتا حضرت ابراہیم چونکہ اس توں ناواقف سن کہ ایہ دراصل فرشتے نيں اس لئی کہیا کہ ایہ لوک تاں ناآشنا سا نيں۔ ایہ فرشتے حضرت جبرائیل حضرت میکائیل تے حضرت اسرافیل علیہم السلام سن ۔ جو خوبصورت نوجوان انساناں دی شکل وچ آئے سن انہاں دے چہراں اُتے ہیبت و جلال سی حضرت ابراہیم ہن انہاں دے لئی کھانے دی تیاری وچ مصروف ہو گئے تے چپ چاپ بہت جلد اپنے گھر والےآں دی طرف گئے تے ذرا سی دیر وچ تیار بچھڑے دا گوشت بھنا بھنایا ہويا لے آئے تے انہاں دے سامنے رکھ دتا تے فرمایا آپ کھاندے کیوں نئيں ؟ اس توں ضیافت دے آداب معلوم ہوئے کہ مہمان توں پُچھے بغیر ہی انہاں اُتے شروع توں احسان رکھنے توں پہلے آپ چپ چاپ انہاں نوں خبر کيتے بغیر ہی چلے گئے تے بہ چھیندی بہتر توں بہتر جو چیز پائی اسنوں تیار کر کے لے آئے۔ تیار فربہ کم عمر بچھڑے دا بھنا ہويا گوشت لے آئے تے کدرے تے رکھ دے مہمان دی کھچ تان نہ دی بلکہ انہاں دے سامنے انہاں دے پاس لیا کے رکھیا۔ فیر انہاں نوں ایويں نئيں کہندے کہ کھاؤ کیونکہ اس وچ وی اک حکم پایا جاندا اے بلکہ نہایت تواضع تے پیار توں فرماندے نيں آپ تناول فرمنیا شروع کیوں نئيں کردے ؟ جداں کوئی شخص کسی توں کہے کہ جے آپ فضل و کرم احسان و سلوک کرنا چاہن تاں کیجئے فیر ارشاد ہُندا اے کہ خلیل اللہ اپنے دل وچ انہاں توں خوفزدہ ہو گئے جداں کہ تے آیت وچ اے آیت ( فَلَمَّا رَآٰ اَيْدِيَهُمْ لَا تَصِلُ اِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَاَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيْفَةً ۭ قَالُوْا لَا تَخَفْ اِنَّآ اُرْسِلْنَآ اِلٰي قَوْمِ لُوْطٍ 70ۭ) 11-ھود:70)، یعنی آپ نے جدوں دیکھیا کہ انہاں دے ہتھ کھانے دی طرف بڑھدے نئيں تاں دہشت زدہ ہو گئے تے دل وچ بھَو کھانے لگے اس اُتے مہماناں نے کہیا ڈرو مت اسيں اللہ دے بھیجے ہوئے فرشتے نيں جو قوم لوط دی ہلاکت دے لئی آئے نيں آپ دی بیوی صاحبہ جو کھڑی ہوئی سن رہی سی اوہ سن کر ہنس داں تاں فرشتےآں نے انہاں نوں خوشخبری سنائی کہ تواڈے ہاں حضرت اسحاق پیدا ہوݨ گے تے انہاں دے ہاں حضرت یعقوب اس اُتے بیوی صاحبہ نوں تعجب ہويا تے کہیا ہائے افسوس ہن میرے ہاں بچہ کِداں ہوئے گا ؟ وچ تاں بڑھیا پھوس ہو گئی ہاں تے میرے شوہر وی بالکل بُڈھے ہو گئے۔ ایہ سخت تر تعجب دی چیز اے فرشتےآں نے کہیا کیہ تسيں اللہ دے کماں توں تعجب کردی ہو ؟ خصوصًا تسيں ورگی ایسی پاک گھرانے دی عورت ؟ تسيں اُتے اللہ دی رحمتاں تے برکدیاں نازل ہوݨ۔ جان رکھو کہ اللہ تعالیٰ تعریفاں دے لائق تے وڈی بزرگی تے اعلیٰ شان والا اے ایتھے ایہ فرمایا گیا اے کہ بشارت حضرت ابراہیم نوں دتی گئی کیونکہ بچے دا ہونا دونے دی خوشی دا موجب اے۔ فیر فرماندا اے ایہ بشارت سن کر آپ دی اہلیہ صاحبہ دے منہ توں زور دی آواز نکل گئی تے اپنے تئاں دوہتڑ مار دے ایسی عجیب و غریب خبر نوں سن کر حیرت دے نال کہنے لگياں کہ جوانی وچ تاں وچ بانجھ رہی ہن میاں بیوی دونے بُڈھے ہو گئے تاں مینوں حمل ٹھہرے گا ؟ اس دے جواب وچ فرشتےآں نے کہیا کہ ایہ خوشخبری کچھ اسيں اپنی طرف توں نئيں دے رہے بلکہ اللہ تعالیٰ نے سانوں فرمایا اے کہ اسيں توانوں ایہ خبر پہنچاواں۔ اوہ حکمت والا تے علم والا اے۔ تسيں جس عزت وکرامت دے مستحق ہو اوہ خوب جاݨدا اے تے اس دا فرمان اے کہ تواڈے ہاں اس عمر وچ بچہ ہوئے گا اس دا کوئی کم حکمت توں خالی نئيں نہ اس دا کوئی فرمان حکمت توں خالی اے۔ [۱۶][۱۷][۱۸][۱۹]
بالاں دی سفیدی
روایت وچ اے کہ حضرت ابراہیم علیہ السلام دی شکل وصورت دے انہاں دے بیٹے حضرت اسماعیل علیہ السلام تھے جنہاں نوں اللہ تعالیٰ نے ذبیح اللہ کہہ کے پکارادونے باپ بیٹے اک ہی جسنوں شکل دے سن کدی کدی مغالطے وچ لوک حضرت اسماعیل علیہ السلام کوخلیل اللہ کہہ دتا کردے سن تے حضرت ابراہیم علیہ السلام کوذبیح اللہ، اللہ تعالیٰ کویہ گل پسند نئيں آئی تاں اللہ تعالیٰ نے باپ اوربیٹے وچ تھوڑاسافرق پیدافرمادتا۔سب توں پہلے حضرت ابراہیم علیہ السلام دے بال سفیدہوئے اودوں تک دنیاماں کسی انسان دے بال سفیدنئيں ہوئے سن حضرت ابراہیم علیہ السلام نے آئینہ دیکھیا وڈا تعجب ہواکہاکہ ایہ بال کِداں سفیدہوگئے اللہ توں عرض کيتا اے اللہ ! ایہ کیاہے ؟ اللہ تعالیٰ نے ارشادفرمایاکہ ایہ ہمارانو رہے اورفرمایاکہ سانوں ایہ گل پسندنئيں آئی کہ کوئی ساڈے خلیل کوذبیح کہہ کرپکارے اس لئی اساں سفیدبال پیدافرمادتے تاکہ لوکاں کومغالطہ نہ ہو، تاں ابراہیم علیہ السلام دی ایہ خصوصیت اے کہ سب توں پہلے دنیاماں آپ دے بال سفیدہوئے گویااللہ تعالیٰ نے آپ کوبزرگی مسلّم طورپر عطافرمائی سی ظاہری طورپربھی اورباطنی طورپروی، رسالت دے اعتبارسے وی اورانسانیت دے اعتبارسے بھی۔[۲۰][۲۱]
ختنے دی ابتدا
ابراہیمی ملت دا اک شعار ختنہ اے، توریت وچ اللہ نے ابراہیم توں کثرت ذریت دا وعدہ کیا تے ایہ عہد لیا کہ جے انہاں دی نسل توحید پہ قائم رہی تاں زمین وچ اسنوں اقتدار دیگا- اس عہد نوں چيتا دلاندے ہوئےاللہ نے ختنے نوں اس دی علامت قرار دتا
فیر خدا نےابراہم توں کہیا کہ تاں میرے عہد نوں مننا تے تیرے بعد تیرے پشت در پشت تیری نسل منے تے میرا عہد جو میرے تے تیرے درمیان وچ اے تے تیرے بعد تیری نسل دے درمیان وچ اے تے جسنوں تسيں مانو گے سو ایہ اے کہ تسيں وچوں ہر فرزند نرینہ دا ختنہ کيتا جائےاور تسيں اپنے بدن دی کھلڑی دا ختنہ کيتا کرنا تے ایہ اس عہد دا نشان ہوئے گا جو میرے تے تواڈے درمیان وچ اے [۱۲]
قبر ِ ابراہیم
اور توریت وچ اللہ نے انہاں نوں حکم دتا " تے اوہ فرزند نرینہ جس دا ختنہ نہ ہويا ہواپنے لوکاں وچوں کٹ ڈالیا جائے کیونکہ اس نے میرا عہد توڑیا[۲۲][۲۳]
چنانچہ ایہ حکم ملدے ہی حضرت ابراہیم نے گھر دے سب لوکاں نوں جمع کیا تے ايسے روز انہاں دا ختنہ کیا انہاں وچ حضرت اسماعیل وی سن اودوں ابراہیم دی عمر 99 سال سی تے اسماعیل دی 13 فیر اگلے سال اسحاق دی ولادت ہوئی تاں حضرت ابراہیم نے انکا وی ختنہ کیا
حضرت ابوھریرہ توں مروی اے کہ حضور نے فرمایا
”حضرت ابراہیم نے ايسے سال دی عمر وچ قدوم(اک اوزارسے ختنہ) کروایا“[۲۳][۲۴]
انتقال و قبر
غارِ ابراہیماک روایت وچ اے کہ جدوں حضرت ابراہیم ؑ نے وفات پائی تاں انہاں دی عمر 175 برس سی تے اوہ حبرون وچ مکفیلہ دے غار وچ دفن ہوئے۔ ہن اس مقام نوں ” خلیل" کہندے نيں جو بیت المقدس دے نیڑے واقع اے۔[۴]
كأس ولي العهد الكويتي تاريخ الإنشاء 1994 الرياضة كرة قدم البلد الكويت القارة آسيا النسخة الأولى 1994 عدد الفرق 15 أحدث بطل العربي (اللقب التاسع) الأكثر فوزا القادسية الكويت العربي (9 مرات) مسابقات متعلقة الدوري الممتاز كأس الأمير كأس ولي العهد كأس السوبر تعديل مصدري - تعدي...
Constituency of the Senedd Not to be confused with other constituencies listed at Monmouth constituency. This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Monmouth Senedd constituency – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (November 2006) (Learn how and when to remove this template message) Monmout...
Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào Tên bản ngữ ສາທາລະນະລັດ ປະຊາທິປະໄຕ ປະຊາຊົນລາວ (tiếng Lào)Sathalanalat Paxathipatai Paxaxôn Lao(Latinh hóa)République démocratique populaire lao (tiếng Pháp) Quốc kỳ Quốc huy Tiêu ngữ: ສັນຕິພາບ ເອກະລາດ ປະຊາທິປະໄຕ ເອກະພາບ ວັດທະນະຖາວອນ(Hòa bình, độc lập, ...
East German jet passenger airliner Baade 152 Roll-out of Baade 152 in Dresden on 30 April 1958 Role AirlinerType of aircraft Manufacturer VEB Flugzeugwerke Dresden First flight 4 December 1958 Retired 1961 Status Development terminated, never entered service Primary user Deutsche Lufthansa (Intended) Number built 2 flight prototypes + 1 completed that never flew. Several abandoned while under construction. Developed from OKB-1 150 The Baade 152 also known as Dresden 152, VL-DDR 152 or si...
Vilar do Monte Freguesia portuguesa extinta Localização Vilar do MonteLocalização de Vilar do Monte em Portugal Continental Mapa de Vilar do Monte Coordenadas 41° 33' 30 N 8° 39' 42 O município primitivo Barcelos município (s) atual (is) Barcelos Freguesia (s) atual (is) Tamel (Santa Leocádia) e Vilar do Monte História Extinção 28 de janeiro de 2013 Características geográficas Área total 4,83 km² Populaçã...
BabahaGéographiePays IranProvince KermanchahPréfecture iranienne préfecture de Kermanchah (en)Bakshe Kuzaran District (en)Dehestān Sanjabi Rural District (en)Coordonnées 34° 25′ 03″ N, 46° 35′ 34″ Emodifier - modifier le code - modifier Wikidata Babaha (en persan : باباها romanisé en Bābāhā)[1] est un village de la province de Kermanshah en Iran. Lors du recensement de 2006, sa population était de...
Andry WibowoBerkas:IJP AndryWibowoStaf Ahli Ideologi dan Konstitusi Kemenko Polhukam RIPetahanaMulai menjabat 23 Maret 2023 Informasi pribadiLahir12 Juni 1971 (umur 52)Kota Yogyakarta, YogyakartaSuami/istriAryati MarjukiAnakMaharani DivaningtyasSukhsma Ayu Qatrinada LahfaniMahatma Zaky Satrio PrabowoAbizar Alifandra WibowoAlma materAkademi Kepolisian (1993)Karier militerPihak IndonesiaDinas/cabang Kepolisian Negara Republik IndonesiaMasa dinas1993—sekarangPangkat Inspektu...
For the station in Tampa, Florida, that held the WINQ calls in the 1960s and 1970s, see WJBR (AM). Radio station in Brattleboro, VermontWINQSimulcasting WINQ-FM Winchester, New HampshireBrattleboro, VermontFrequency1490 kHzBrandingWINK CountryProgrammingFormatCountryAffiliationsPremiere NetworksWestwood OneOwnershipOwnerSaga Communications(Saga Communications of New England, LLC)Sister stationsWKVT-FM, WRSYHistoryFirst air dateNovember 29, 1959; 64 years ago (1959-11-29) (as...
Historic house in Missouri, United States United States historic placeCharles Isaac and Lizzie Hunter Moore Anderson HouseU.S. National Register of Historic Places Charles Isaac and Lizzie Hunter Moore Anderson House, January 2017Show map of MissouriShow map of the United StatesLocation203 Washington St., Commerce, MissouriCoordinates37°9′54″N 89°27′15″W / 37.16500°N 89.45417°W / 37.16500; -89.45417Area1.5 acres (0.61 ha)Architectural styleQueen A...
Russian football coach (born 1947) For footballer born in 1968, see Yuri Syomin (footballer). In this name that follows Eastern Slavic naming conventions, the patronymic is Pavlovich and the family name is Syomin. Yury Syomin Syomin with FC Rostov in 2021Personal informationFull name Yury Pavlovich SyominDate of birth (1947-05-11) 11 May 1947 (age 76)Place of birth Orenburg, Russian SFSR, Soviet UnionHeight 1.76 m (5 ft 9 in)Position(s) ForwardSenior career*Years Team ...
Wasserturm Elmshorn Wasserturm Daten Denkmalschutz: Kulturdenkmal von besonderer Bedeutung Baujahr: 1902 Turmhöhe: 43,5 m Nutzhöhe: 39,5 m Behälterart: Intze 1 Volumen des Behälters: 550 m³ Stilllegung: 1989 Ursprüngliche Nutzung: Städtische Wasserversorgung Heutige Nutzung: Café, Kerzenzieherei Der Elmshorner Wasserturm an der Jahnstraße wurde 1902 errichtet. Der 43,5 m hohe Wasserturm ist ein eingetragenes Kulturdenkmal. Inhaltsverzeichnis 1 Bau 2 Ursprüngliche Nutzung 3 Heutige N...
2021 Indian film This article's plot summary may be too long or excessively detailed. Please help improve it by removing unnecessary details and making it more concise. (November 2021) (Learn how and when to remove this template message) Drushyam 2Official release posterDirected byJeethu JosephWritten byJeethu JosephBased onDrishyam 2by Jeethu JosephProduced byD. Suresh BabuAntony PerumbavoorRajkumar SethupathiStarringVenkateshMeenaCinematographySatheesh KurupEdited byMarthand K. VenkateshMus...
American actor (born 1958) This biography of a living person needs additional citations for verification. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced must be removed immediately from the article and its talk page, especially if potentially libelous.Find sources: Shaun Toub – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (June 2022) (Learn how and when to remove this template messag...
Austrian television award This article does not cite any sources. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Romy TV award – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (September 2021) (Learn how and when to remove this template message) Entrance to the 2008 Romy Awards Enlarged statue of the trophy Karl Markovics: Most Popular Actor 2007 and 2008 The Ro...
2009 Canadian comedy-drama television series Being EricaFirst season intertitleAlso known asThe SessionGenreComedy dramaCreated byJana SinyorStarring Erin Karpluk Michael Riley Tyron Leitso Vinessa Antoine Reagan Pasternak Morgan Kelly John Boylan Kathleen Laskey Joanna Douglas Adam MacDonald Paula Brancati Sarah Gadon Sebastian Pigott Devon Bostick Laurence Leboeuf Adam Fergus Opening themeAll I Ever Wanted to Be performed by Lily FrostComposersTrevor YulieLily Frost (season 1)Country of ori...
Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!
