مسجد جامع کوفہ، عالم اسلام دی عظیم مساجد وچوں اے۔ شیعیان اہل بیت(ع) دے مطابق ایہ مسجد الحرام، مسجد النبی(ص) تے مسجد الاقصی دے بعد چوتھی اہم مسجد اے جو عراق دے زیارتی شہر کوفہ دے قدیم ترین تے اہم ترین آثار وچوں اے۔ بعض روایات دے مطابق سب توں پہلے حضرت آدم(ع) نے مسجد کوفہ دی بنیاد رکھی تے اس نوں وسیع قطعۂ زمین اُتے تعمیر کیتا تے حضرت نوح(ع) نے طوفان دے بعد اس دی تعمیر نو دا اہتمام کیتا۔
سنہ 36 ہجری وچ امام علی علیہ السلام ایتھے آئے تو اس مسجد دی اہمیت تے اس ول توجہ وچ زبردست اضافہ ہویا۔ امیرالمؤمنین(ع) نے بارہا اس مسجد وچ نماز دے لئی قیام کیتا، اس دے منبر اُتے خطبے دیئے، بعض امور وچ فیصلے کیتے تے نظام حکومت دا انتظام و اہتمام کیتا تے آخر کار اس دی محراب وچ جام شہادت نوش فرمایا۔
اس مسجد دی اہمیت اس قدر زیادہ اے کہ مسافرین مسجد الحرام، مسجد النبی(ص) تے حرم امام حسین(ع) دے نال نال اس وچ وی نماز پوری جاں قصر پڑھ سکدے نیں۔ مسجد کوفہ دی فضیلت وچ متعدد روایات وارد ہوئی نیں جنہاں دے مطابق مسجد کوفہ جنت دے باغات وچوں اک باغ اے۔ جو شخص اس مسجد وچ داخل ہوجائے اوہ مغفور لہ (بخشا ہویا) اے۔ شہر کوفہامام زمانہ(عج) دا دارالخلافہ تے مسجد کوفہ تسیں(عج) دی حکمرانی و فرمانروائی دا مرکز اے۔
کوفہعراق دے شہراں وچوں اک اے جو اس ملک دے جنوب وچ نجف اشرف توں 10 کلومیٹر دور شمال مشرق وچ واقع اے۔ ایہ شہر دریائے فرات دے کنارے بنایا گیا اے، کوفہ دی آب و ہوا معتدل اے تے ماضی بعید توں اک سرسبز و شاداب اے۔
اس شہر دی [آخری بار] تعمیر توں صدیاں پہلے ایتھے مختلف قوماں زندگی بسر کردتی رہی نیں؛ روایات وچ اے کہ طوفان نوح دا آغاز اسی شہر توں ہویا۔
کوفہ ابتداء وچ سورستان کہلاندا سی۔ سنہ 17 ہجری قمری وچ، بصرہ دی بنیاد رکھے جانے دے چند مہینے بعد، سعد بن ابی وقاص نے عمر دے حکم اُتے اس شہر نوں آباد کیتا تاکہ ایہ فتوحات دے زمانے وچ جنگجؤاں تے عسکری دستاں دا مسکن ہو تے اوہ اپنے اہل خانہ دے ہمراہ اس شہر وچ قیام کرو۔
کوفہ ابتداء وچ مختلف محلاں وچ تقسیم ہویا سی تے ہر محلہ اک قبیلے دے کول ہُندا سی لیکن ایہ شہر زیادہ تر اک فوجی چھاؤنی توں شباہت رکھدا سی تے اس دے گھر پیال تے چٹائیاں دے بنے ہوئے سن۔
کچھ عرصہ بعد اک وڈی آتش زدگی وچ ایہ تمام گھر جل کر راکھ ہوئے تے اینٹاں دے گھراں نے پرانے گھراں دی جگہ لی۔ ایہ شہر مختصر توں عرصے وچ اہم اسلامی شہراں وچ تبدیل ہویا تے اس نوں بوہت سارے حوادث و وقائع دیکھنے پئے۔ مسجد کوفہ وی ـ جس وچ امیرالمؤمنین(ع) شہید ہوئے سن ـ اسی دور وچ تعمیر ہوئی۔
اس مسجد دا رقبہ اس قدر زیادہ سی کہ اس وچ کوفہ وچ مقیم تمام جنگجؤاں دی گنجائش سی۔
کوفہ امیرالمؤمنین(ع) دے دور وچ
امیرالمؤمنین(ع) نے خلافت سنبھالی تو تسیں(ع) نے کوفہ نوں اسلامی حکومت دا دارالخلافہ قرار دتا تے باوجود اس دے کہ امام حسن علیہ السلام دے بعد کدی وی دارالخلافہ نہ رہیا لیکن اس دی اہمیت بحال رہی تے عرصہ دراز تک عالم اسلام دے اہم علمی، فنی ـ بالخصوص فقہی تے ادبی ـ مراکز وچ شمار ہُندا رہیا۔
پر نجف اشرف نوں ترقی، توسیع تے اہمیت ملی تو اس دی رونق وچ رفتہ رفتہ کمی آئی۔ اج کوفہنجف دے قریب اک چھوٹا سا شہر اے تے اس دی ابتدائی رونق نظر نئیں آندی۔[۲]
شہر کوفہ دی فضیلت دے بارے وچ قرآن کریم وچ بعض آیات نازل ہوئی نیں؛ منجملہ سورہ تین دی پہلی 3 آیات، جتھے ارشاد ہُندا اے:
"وَالتِّینِ وَالزَّیتُونِ (1) وَطُورِ سِینِینَ (2) وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ (3)" ترجمہ: قسم اے انجیر تے زیتون دی (1) تے طور سینا (2) تے امن وامان والے شہر مکہ دی (3)؛ رسول اللہ(ص) توں منقولہ حدیث دے مطابق انہاں آیات وچ "تن" توں مراد مدینہ، "زیتون" توں مراد بیت المقدس، "طور سینین" توں مراد "کوفہ" تے "هَذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ" توں مراد مکہ اے۔[۳]۔[۴]
شہر کوفہ دا ای قدیم ترین تے اہم ترین زیارتی اثر "مسجد کوفہ" اے۔ کوفہ دی جامع مسجد مسجد الحرام، مسجد النبی(ص) تے مسجد الاقصی دے بعد عالم اسلام دی چوتھی وڈی مسجد اے۔
مسجد کوفہ دی لمبائی 110 میٹر تے چوڑائی 101 میٹر جدونکہ اس دا رقبہ 11110 میٹر (تے بقولے 11162 میٹر) مربع اے تے اس نوں 10 میٹر اُچی دیواراں توں محفوظ بنائی گئی اے۔ مسجد دی کھلی فضا دا رقبہ 5642 میٹر مربع تے اس دے شبستاناں دا رقبہ 5520 میٹر مربع اے۔ اس مسجد دے ستوناں دی تعداد 187 تے میناراں دی تعداد 4 اے جنہاں دی اونچائی 30 میٹر اے۔ مسجد کوفہ دے دروازے 5 نیں؛ جو "باب الحجہ (باب الرئیسی)، باب الثعبان، باب الرحمہ، باب مسلم ابن عقیل تے باب ہانی بن عروہ" اے۔[۶]
سنہ 17 ہجری قمری وچ لشکر اسلاممدائن وچ موجود سی۔ مدائن دی آب و ہویا حجاز توں آئے ہوئے فوجیاں دے لئی تکلیف دہ سی؛ ایتھے تک کہ انہاں دے جسم ضعیف و لاغر ہوچکے سن۔ حذیفہ بن یمان نے ایہ حال دیکھیا تو عمر بن خطاب نوں خط لکھیا تے انہاں صورت حال توں آگاہ کیتا۔ خلیفہ نے سعید بن وقاص دے ناں اپنے خط وچ لکھیا: "سلمان فارسی تے حذیفہ نوں روانہ کرو تا کہ اوہ مناسب سرزمین دا سراغ لگائاں"۔ خط وصول ہونے دے بعد سلمان تے حذیفہ روانہ ہو گئے۔ سلمان دریائے فرات دے مغربی ساحل اُتے تے حذیفہ مشرقی ساحل اُتے تے انہاں کوئی وی سرزمین پسند نہ آئی حتی کہ دوناں سرزمین کوفہ پہنچے۔ دوناں نے اس سرزمین نوں لشکر دے قیام دے لئی مناسب پایا۔ دوناں نے دو دو رکعت نماز پڑھی تے اللہ توں التجا دی کہ اس سرزمین نوں سکون تے استقامت دا مقام قرار دے۔[۹] جدوں سعد بن ابی وقاص مسلماناں دے لشکر دے ہمراہ کوفہ پہنچے تو حکم دتا کہ ہر عمارت دی تعمیر توں پہلے مسجد بنائاں۔ ابو ہیجاء اسدى[۱۰] اک مقام اُتے کھڑا ہویا تے ہر سمت اک تیر پھینکا تے ایویں مسجد کوفہ دی حدود دا تعین ہویا۔[۱۱]
مسجد کوفہ وچ بزرگاں دی حاضری
تریخ دے مختلف مراحل وچ متعدد انبیائے الہی، پیغمبر اسلام(ص)، امیر المؤمنین علیہ السلام، امام حسن(ع) تے امام حسین(ع) تے بعض دوسرے ائمہ(ع) اس مسجد وچ حاضر ہوئے تے سنہ 36 ہجری وچ امام علی علیہ السلام ایتھے آئے تو اس مسجد دی اہمیت تے اس ول توجہ وچ زبردست اضافہ ہویا۔ امیرالمؤمنین(ع) نے بارہا اس مسجد وچ نماز دے لئی قیام کیتا اے تے اس دے منبر اُتے خطبے دیئے تے بعض امور وچ فیصلے کیتے تے نظام حکومت دا انتظام و اہتمام کیتا اے تے آخر کار اس دی محراب وچ جام شہادت نوش کرگئے نیں۔
مسجد کوفہ وچ تعلیم و تربیت
مسجد کوفہ اپنی تاسیس [جاں تجدید] توں ای شہر دا اک علمی و ثقافتی مرکز سمجھی جاندی سی۔ سنہ 36 ہجری قمری وچ امام علی علیہ السلامکوفہ آئے تو سب توں پہلے مسجد وچ حاضر ہوئے تے اوتھے لوگاں توں خطاب کیتا۔ امام(ع) کوفہ وچ مقیم ہونے دے بعد مسجد کوفہ وچ تفسیر قرآن تے ہور علوم دی تدریس کیتا کر دے سن۔ عبداللہ بن عباس تے کمیل بن زیاد جداں بوہت سارے شاگرداں نے تسیں(ع) توں فیض حاصل کیتا۔[۱۲]
مسجد کوفہ دی فضیلتاں
جامع مسجد دی فضیلتاں: اصبغ بن نباتہ کہندے نیں: امیرالمؤمنین(ع) نے کوفہ دے لوگاں دے اجتماع توں خطاب کر دے ہوئے فرمایا: "خداوند متعال نے تہانوں ایسی چیز عطا دی اے جو اس نے دوسراں نوں نئیں دی اے، خدا نے تمہاری اس نماز گاہ (مصلّٰی) نوں خاص قسم دی برتری بخشی۔ ایہ (مسجد کوفہ) آدم(ع) دا گھر، نوح(ع) دا مقام، ادریس(ع) دی منزل تے ابراہیم(ع) تے میرے بھائی خضر دی مصلّٰی تے میری نمازگاہ اے۔ تمہاری مسجد انہاں چار مسجداں وچوں اے جن نوں اللہ نے انہاں دے اہل دے لئی منتخب کیتا اے۔ گویا وچ اس نوں دیکھ رہیا ہوں کہ کل روز قیامت دو سفید کپڑاں وچ میدان حشر وچ وارد ہُندی اے تے انہاں لوگاں دی شفاعت کردتی اے جنہاں نے اس وچ نماز پڑھی اے تے اس دی شفاعت خدا دی جانب توں ردّ نئیں ہوگی۔ مستقبل وچ حجر الاسود اس وچ نصب ہوئے گا۔ اوہ وقت جلد آنے والا اے جدوں ایہ مسجد میرے فرزند مہدی(عج) دی مصلّٰی قرار پائے گی تے ہر مؤمن دا مقام نماز ہوگی۔ روئے زمین اُتے ایسا کوئی مؤمن نئیں اے جو اس مسجد وچ داخل ہوجائے تے اس دی محبت اس دے دل وچ گھر نہ کر دے۔ ایسا نہ ہو کہ تو اس نوں تنہا تے خالی چھڈ دو! اس وچ نماز پڑھو تے اللہ دا قرب حاصل کرو تے اپنے حوائج خدا توں مانگو۔ اگر لوک اس مسجد دے فضائل دی خبر رکھدے تو دنیا دے گوشے گوشے توں اس ول دوڑ کر آندے؛ خواہ انہاں برف اُتے رینگ رینگ کر کیاں نہ آنا پیندا"۔[۱۳]۔[۱۴]
بہشتی قصر: بعض روایات وچ مسجد کوفہ نوں "جنت دا اک قصر" قرار دتا گیا اے۔ امام علی(ع) نے فرمایا:
"أَرْبَعَةٌ مِنْ قُصُورِ الْجَنَّةِ فِی الدُّنْجاں: الْمَسْجِدُ الْحَرَامُ، وَمَسْجِدُ الرَّسُولِ (ص)، وَمَسْجِدُ بَیتِ الْمَقْدِسِ، وَمَسْجِدُ الْکوفَةِ" ترجمہ: جنت دے چار قصور دنیا وچ نیں: مسجد حرام، مسجد رسول(ص)، بیت المقدس دی مسجد تے مسجد کوفہ۔[۱۵]۔[۱۶]
فرشتاں دی سجدہ گاہ": روایات وچ اے کہ حضرت آدم توں پہلے فرشتے اس مقام مقدس اُتے عبادت کر دے سن۔ امام علی(ع) فرماندے نیں: "أَوَّلُ بُقْعَة عُبِدَ اللهُ عَلَیهَا، ظَهْرُ الْکوفَةِ لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ الْمَلائِکةَ أَنْ یسْجُدُوا لآِدَمَ، سَجَدُوا عَلَى ظَهْرِ الْکوفَةِ، وَ إِنَّ الْمَلائِکةَ لَتَنزلُ فِی کلِّ لَیلَة إِلى مَسْجِد الْکوفَةِ" ترجمہ: پہلا مقام جتھے اللہ دی عبادت و بندگی کیتی گئی، کوفہ اے جدوں خداوند متعال نے فرشتاں نوں حکم دتا کہ آدم(ع) نوں سجدہ کرو تو انھاں نے کوفہ دی سرزمین اُتے سجدہ کیتا تے بتحقیق کہ فرشتے ہر رات مسجد کوفہ وچ نازل ہُندے نیں۔[۱۷] مسجد کوفہ خدا دے ہاں اس قدر بلند منزلت توں بہرہ ور اے کہ اگر کوئی اس وچ داخل ہوجائے تو اس دے گناہ بخش دیئے جاندے نیں۔ امام رضا(ع) نے اک شخص توں پچھیا کہ "کہاں رہندے ہو؟"، شخص نے جواب دتا کہ "کوفہ وچ"؛ تو امام(ع) نے مسجد کوفہ دی فضیلت دے بارے وچ فرمایا: "فَإِنَّ مَسْجِدَ الْکوفَةِ بَیتُ نُوح، لَوْ دَخَلَهُ رَجُلٌ مِائَةَ مَرَّة لَکتَبَ اللَّهُ لَهُ مِائَةَ مَغْفِرَة، أَ مَا إِنَّ فِیهِ دَعْوَةَ نُوح علیه السلام، حَیثُ قَالَ: «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَی وَلِمَن دَخَلَ بَیتِی مُؤْمِناً»" [۱۸] ترجمہ: پس بتحقیق مسجد کوفہنوح دا گھر اے، اگر اک شخص 100 مرتبہ اس مسجد وچ داخل ہوجائے اللہ تعالی اس دے لئی 100 مغفرتاں لکھتا اے؛ کیتا اس وچ نوح علیہ السلام نے دعا نئیں دی سی جدوں انھاں نے التجا دی: "اے میرے مالک مینوں بخش دے تے میرے ماں باپ نوں تے جو میرے گھر وچ ایمان رکھدے ہوئے داخل ہو"۔[۱۹]
پیغمبراں دا مصلّٰی: ابو بصیر روایت کر دے نیں کہ امام صادق(ع) نے مسجد کوفہ دے بارے وچ فرمایا: "نِعْمَ الْمَسْجِدُ، مَسْجِدُ الْکوفَةِ، صَلَّى فِیهِ أَلْفُ نَبِی وَ أَلْفُ وَصِی وَمِنْهُ فَارَ التَّنُّورُ وَفِیهِ نُجِرَتِ السَّفِینَةُ، مَیمَنَتُهُ رِضْوَانہاںُ اللَّهِ وَوَسَطُهُ رَوْضَةٌ مِنْ رِیاضِ الْجَنَّةِ وَمَیسَرَتُهُ مَکرٌ" ترجمہ: بہترین مسجد اے مسجد کوفہ، جتھے اک 1000 انبیا تے 1000 اوصیاء نے نماز پڑھی، اسی توں تنور ابلا تے اسی وچ کشتی بنائی گئی؛ اس دا دایاں حصہ اللہ دا رضوان اے، اس دا وسطی حصہ جنت دے باغاں وچوں اے تے اس دا مرکزی حصہ مکر اے.[۲۰]۔[۲۱]
نماز مسجد کوفہ وچ مکمل اے: انسان جدوں کسے علاقے تے مقام ول سفر کردا اے تے 10 دن اقامت دا ارادہ نئیں کردا اس دی نماز قصر اے سوائے چار تھاں دے، جنہاں مستثنٰی کیتا گیا اے؛ جداں کہ امام صادق(ع) نے فرمایا: "تَتِمُّ الصَّلاةُ فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ: فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَسْجِدِ الرَّسُولِ صلى الله علیه وآله وَمَسْجِدِ الْکوفَةِ وَ حَرَمِ الْحُسَینِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِ" ترجمہ: چار تھاں اُتے نماز مکمل پڑھی جاندی اے: مسجد الحرام، مسجد النبی(ص)، مسجد کوفہ تے حرم حسین صلوات اللہ علیہ۔[۲۲]۔[۲۳]
اگر لوگاں نوں معلوم ہُندا کہ مسجد کوفہ کیتا فضیلت رکھتی اے تو دور دراز دے علاقاں توں اس ول آندے، بےشک اس وچ واجب نماز حج دے برابر اے تے نافلہ عمرہ دے برابر اے۔[۲۴] نیز امیرالمؤمنین(ع) فرماندے نیں: "النَّافِلَةُ فِی هَذَا الْمَسْجِدِ تَعْدِلُ عُمْرَةً مَعَ النَّبِی صلى الله علیه وآله وَالْفَرِیضَةُ تَعْدِلُ حَجَّةً مَعَ النَّبِی صلى الله علیه وآله" ترجمہ: اس مسجد (= مسجد کوفہ) وچ نافلہ (= مستحب نماز) رسول اللہ(ص) دے ہمراہ عمرہ، دے برابر تے واجبنمازرسول اللہ(ص) دے ہمراہ حج دے برابر اے۔[۲۵]۔[۲۶]
تمام مساجد توں برتر: امام صادق(ع) فرماندے نیں کہ اس مسجد کوفہ وچ اک نماز دوسری مساجد وچ 1000 نمازاں دے برابر اے؛ نیز امام رضا(ع) اس مقام اُتے نماز دی فضیلت بیان کر دے ہوئے فرماندے نیں: "اگر لوک جانتے کہ مسجد کوفہ کتنی فضیلت دی حامل اے تو دور دراز دے علاقاں توں اس ول سفر کر دے، بےشک اس مسجد وچ واجب نماز حج دے برابر تے نافلہ عمرہ دے برابر اے"۔ نیز امام صادق(ع) فرماندے نیں: "الصَّلاةُ فِی مَسْجِدِ الْکوفَةِ فُرادى أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ صَلاةً فِی غَیرِ جَمَاعَة" ترجمہ: مسجد کوفہ وچ فرادٰی نماز [دوسرے تھاں اُتے] 70 فرادٰی نمازاں توں افضل اے۔[۲۷]۔[۲۸]
انبیائے الہی دا مقام عبور: جس طرح کہ متعدد پیغمبر کربلا توں لنگھے نیں نیز جس طرح کہ انبیائے الہی تے تے انہاں دے اوصیاء کربلا تے مسجد الحرام وچ مدفون ہوئے نیں، بوہت سارے انبیا نے کوفہ تے اس دی مسجد وچ نماز ادا دی اے تے 370 پیغمبر تے 600 اوصیاء کوفہ وچ مدفون نیں۔
امام زمانہ(عج) دی حکومت دا مرکز: چونکہ مسجد کوفہ تے شہر کوفہ نوں خاص قسم دا تقدس حاصل اے تے مسجد کوفہ اُتے خداوند متعال، انبیا تے فرشتاں دی خاص توجہ تے عنایت دی بنا اُتے، ـ نیز ایہ کہ شہر کوفہاحادیث دے مطابق امام زمانہ(عج) دا دارالخلافہ تے مسجد کوفہ تسیں(عج) دے فوجی امراء دا مرکز اے، تے چونکہ [[حضرت آدم علیہ السلام|حضرت آدم(ع) نے اس مسجد کو بہت وسیع بنایا تھا ـ ظاہر یوں ہوتا ہے کہ خداوند تبارک و تعالی نے امام زمانہ(عج) دے ظہور دے پیش نظر، اس علاقے نوں پہلے ای توں تسیں(عج) دی عالمی حکومت دے لئی مہیا فرمایا اے تے مسجد کوفہامام زمانہ(عج) دا مقام نماز ہوگی۔
اس مقام توں 70000 افراد محشور ہون گے تے حساب و کتاب دے بغیر جنت وچ داخل ہون گے۔[۳۱]
مسجد کوفہ وچ بغیر تلاوت دے بیٹھنا وی عبادت اے۔[۳۲]
مسجد کوفہ دے تھاں
لوگاں دے علم تے اقوال دے مطابق مسجد کوفہ وچ بعض تھاں معلوم تے مشہور نیں جو حسب ذیل نیں:
رُحبۂ امیرالمؤمنین: ایہ مسجد کوفہ دے اگلے حصے وچ اک مقام دا ناں اے جتھے اک چبوترہ اے جتھے امیرالمؤمنین(ع) نماز توں پہلے جاں ہور اوقات وچ بیٹھدے سن تے لوگاں دے سوالات دا جواب دیندے سن۔ بعض احادیث اس موضوع ول اشارہ کردتی نیں۔[۳۳]
دکۃ القضاء: ایہ اوہ مقام اے جتھے امیرالمؤمنین(ع) بیٹھ کر فیصلے سناندے سن؛ اس مقام اُتے اک چھوٹا سا ستون سی جس اُتے لکھیا سی: "إِنَّ اللّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانہاںِ وَإِیتَاء ذِی الْقُرْبَى وَینْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکرِ وَالْبَغْی..." ترجمہ: بلاشبہ اللہ عدالت، حسن سلوک تے صاحبان قرابت نوں دینے دا حکم دیتا اے تے بے شرمی، برائی تے ظلم و تعدی توں منع کردا اے..۔[۳۴]۔[۳۵]
بیت الطشت: ایہ اوہ مقام اے جتھے امام علی(ع) دا اک معجزہ رونما ہویا اے۔[۳۶]
مقام حضرت آدم(ع): مسجد کوفہ دا ستواں ستون "مقام حضرت آدم(ع) دے ناں توں مشہور اے۔ ایہ اوہ مقام اے جتھے خداوند متعال نے حضرت آدم(ع) دی توبہ قبول فرمائی اے۔[۳۷] نیز امیرالمؤمنین(ع) اس ستون دے قریب نماز پڑھدے سن چنانچہ مقام امیرالمؤمنین دے ناں توں وی معروف اے۔
مقام جبرئیل: پنجواں ستون حضرت جبرائیل توں منسوب اے۔ شب معراج جدوں رسول اللہ(ص) مسجد الحرام توں مسجد الاقصی ول جا رہے سن، جدوں سرزمین کوفہ وچ پہنچے تو جبرائیل نے عرض کیتا کہ "اے رسول خدا(ص)! ہن تسیں مسجد کوفہ دے سامنے نیں۔ رسول اللہ(ص) نے خداوند متعال دی اجازت توں اوتھے دو رکعت نماز پڑھی۔[۳۹]۔[۴۰] نیز امام حسن(ع) اس مقام اُتے نماز بجا لیایا کر دے سن چنانچہ ایہ مقام، مقام مقام امام حسن(ع) دے ناں توں وی مشہور اے۔[۴۱]۔[۴۲]
مقام حضرت امام زین العابدین (ع): تیسرا ستور اوہ مقام اے جتھے امام سجاد(ع) نے نماز پڑھی اے۔ ابو حمزہ ثمالی کہندے نیں: "وچ نے دیکھیا کہ علی بن الحسین(ع) مسجد کوفہ وچ داخل ہوئے تے دو رکعت نماز بجا لانے دے بعد سر دعا دے لئی اٹھایا، تھوڑی دیر دے بعد مدینہ ول روانہ ہوئے۔ تسیں(ع) توں پچھیا گیا: "تسیں ایتھے کس لئی آئے، جتھے تسیں دے والد تے دادا نوں قتل کیتا گیا؟"، تو تسیں(ع) نے فرمایا: "وچ نے اپنے والد دی زیارت دی تے اس مسجد وچ نماز پڑھی۔[۴۳]
مقام امام صادق(ع): راوی کہتا اے: "بنو عباس دے دور وچ، اک دن میں دیکھیا کہ امام صادق(ع) باب الفیل توں داخل ہوئے تے چوتھے ستون دے قریب کھڑے ہوکے نماز پڑھی۔[۴۴]
مسلم تے ہانی دی شہادت دے بعد قبیلۂ مذحج نے ابن زیاد دی اجازت توں انہاں دو دی میتاں نوں دارالامارہ دے قریب دفنا دتا؛ شاید اس مقام نوں اس لئی انہاں دی تدفین دے لئی منتخب کیتا کہ انہاں دی قبراں اُتے حکومت دی نگرانی ممکن ہو۔ سنہ 65 ہجری تک انہاں دی قبراں اُتے کوئی سائبان نہ سی۔ اس سال مختار ثقفی نے مسلم بن عقیل دے مرقد اُتے پہلی عمارت تعمیر کرنے دا حکم دتا تے انہاں دے مرقد دے لئی حرم قرار دتا تے گنبد و بارگاہ دی بنیاد رکھی تے انہاں دے ناماں نوں سنگ مرمر دے تختاں اُتے کندہ کرایا تے تختاں نوں انہاں دی قبراں اُتے رکھوایا۔
سنہ 368 ہجری قمری وچ آل بویہ دے حکمران عضد الدولہ دیلمی نے مسلم بن عقیل دے حرم و بارگاہ دی تعمیر نو دا اہتمام کیتا۔ انھاں نے اطراف دے گھراں نوں حرم قرار دتا تے آستانے دی مجاورت وچ رہنے والے خانداناں دے لئی ماہانہ تنخواہ مقرر کردتی۔ سنہ 656 ہجری قمری وچ محمد بن محمود رازی نے آستانے دی تعمیر نو دا انتظام کیتا۔
سنہ 1263 ہجری قمری وچ آیت اللہ محمد حسن صاحب جواہر، نے آستانے وچ بنیادی تعمیرات دا اہتمام کیتا۔
سنہ 1384 ہجری قمری وچ آیت اللہ سید محسن حکیم آستانے دی تعمیر نو دا حکم دتا تے حاج محمد رشاد دے زیر اہتمام حرم دے گنبد اُتے طلا کاری دا کم انجام پایا تے اس منصوبے اُتے اک لکھ اسی ہزار (180000) عراقی دینار، دی لاگت آئی۔[۴۵]
ہانی بن عروہ دا مرقد
مسلم تے ہانی دی شہادت دے بعد قبیلۂ مذحج نے ابن زیاد توں اجازت لی تے انہاں دو بزرگواراں نوں دارالامارہ دے قریب سپرد خاک کیتا۔ بعض مرویات دے مطابق، انہاں دوناں دی میتاں کئی روز تک زمین اُتے پئی رہاں ایتھے تک کہ میثم تمار دی زنانی نے رات دے وقت ـ جدونکہ سب سو رہے سن ـ انہاں اپنے گھر منتقل کیتا تے ادھی رات نوں انہاں مسجد کوفہ دے قریب سپرد خاک کیتا۔ ہانی بن عروہ دے حرم دی تعمیر دی تریخ تقریبا مسلم دے حرم دے نال مشترک اے۔[۴۶]
مساجد ـ بالخصوص مسجد کوفہ ـ توسیع و ترقی چونکہ کثیر تعداد وچ عوام [تے بالخصوص] شیعیان اہل بیت(ع)امام زمانہ(عج) دے فیوضات دے ادراک تے تسیں(عج) دے قریب رہنے دے لئی دنیا دے گوشے گوشے توں کوفہ دا رخ کرے گا، تے اس لئی کہ شیعہنماز وچ آسانی توں شرکت کرسکاں، مسجد کوفہ نوں توسیع دی جائے گی تے 1000 دروازے مسجد کوفہ ول کھلے گا تے امام(عج) مساجد بالخصوص مسجد کوفہ دی توسیع دا اہتمام کرے گا۔
"ساڈے قائم قیام کرے گا تو کوفہ دی پشت اُتے اک مسجد تعمیر کرے گا جس دے اک ہزار دروازے ہون گے تے ایہ مسجد کوفہ دے گھراں نوں دریائے فرات توں متصل کرے گی"۔
"اوہ دن آنے والا اے جدوں کوفہحیرہ توں متصل ہوجائے گا تے اس دی زمیناں اس قدر محبوب و مرغوب ہوجائاں گی کہ انہاں دا اک ذراع (= ) کئی اشرفیاں دے عوض ویچیا جائے گا تے حیرہ وچ اک مسجد تعمیر دی جائے گی جس دے 500 دروازے ہون گے تے ہمارے قائم دا نمائندہ اس وچ نماز بجا لیائے گا کیونجے مسجد کوفہ انہاں دے لئی تنگ پڑ جائے گی"۔[۴۸]
نامبارک مساجد دا انہدام امام زمانہ(عج) کوفہ وچ داخل ہونے ای، شہر وچ تبدیلیاں دا اہتمام کرے گا؛ تے اس دے راستاں، سڑکاں تے مساجد دی توسیع دا اہتمام کرے گا؛ تے کوفہ دے گھر فرات توں جاملے گا تے انہاں نامبارک مساجد نوں منہدم کرے گا جو بنو امیہ نے امام حسین(ع) دی شہادت دی خوشی وچ تعمیر کرائی نیں۔[۴۹]
.jpg){kind=link}
