نجف عراق دا اکشہر اے جہڑا علی دے روضہ دے حوالے نال مشہور اے ۔ نجف بغداد توں 160 کلومیٹر دوراے تے پرانے شہر کوفہ دے نیڑے اک اچے علاقے چ آباد اے ۔ نجف دا لفظی مطلب اے اچی تھاں ۔ نجف دی آبادی 2006ء چ 6 لکھ توں ودھ سی ۔
تریخ
نجف اک پرانے ساسانی شہر سورستان دے لاگے سی جہڑا اوس ویلے فارس دی سلطنت ج شامل سی ۔ عباسی خلیفہ ہارون الرشید نے اسدی نویں سرے نوں تعمیر کروائی ۔ سلطنت عثمانیہ دے ویلے عرب قبیلےآں دے حملےآں تے پانی دے ذخیرے دی کمی پاروں ایتھے گھراں دی گنتی گھٹ ہو کے 16ویں صدی عیسوی چ 30،000 توں صرف 30 رہ گئی سی ۔ 18ویں صدی عیسوی چ وہابی قبیلےآں نے اسنوں کئی بار لٹیا تے تاراج کیتا ۔ 1803ء چ نہر ہندیہ دی اساری نال پانی دا مسئلہ مستقل بنیاداں تے حل ہویا تے شہر دی آبادی یکدم 60،000 ہزار توں ودھ گئی ۔ 1915ء چ شہر عرب بغاوتپاروںسلطنت عثمانیہ دی عملداری توں نکل کے برطانیہ دے مل ہیٹھ چلا گیا ۔ 1918ء ج شہر دے مذہبی آگو سید مہدی الاعوادی نے بغاوت کر دتی تے برطانوی فوج نے شہر نوں گھیرے چ لے کے پانی دی رسد بند کر دتی تے شہر تے مل مار لیا ۔ صدام حسین دے دور چ ایہہ شہر اپنی شیعہ آبادی دی وجہ توں ہمیشہ شک دی زد چ رہیا تے ایتھے کئی بجغاوتاں ہوئیاں ۔ فروری 1999ہ چ مشہور شیعہ رہنما سید صادق الصدر نوں بعداد ج شہید کر تا گیا جس دے مگروں حالات بوہب خراب ہو گئے ، 2003ء چ موجودا امریکی قبضے دے دوران ایسے آگو سید صادق الصدر دےپتر مقتدی الصدر نے اپنی فوج بنائی تے امریکیاں دے خلاف اعلان جنگ کر دتا ۔
نجف دی مذہبی حثیت
نجف علی دے روضہ دی وجہ توں مشہور اے ۔ اس دے علاوہ ایتھے علی دی بنائی ہوئی اک قدیم مسیت اے ۔ نجف ج سبتوں وڈا مسلم قبرستان وی اے جسنوں وادی السلام آکھیا جاندا اے ۔ نجف اپنے مذہبی مدرسےآں ، قدیم کتب خانےآں تے علمائے اکرام دی وجہ توں وی مشہور اے ۔ اگرچہ اس صدی چ ایران دا شہر قم شیعہ مدرسےآں دا زیادہ وڈا مرکز بن گیا اے مگر نجف اپنی کھوئی ہوئی حثیت فیر حاصل کر رہیا اے ۔ ایتھے دا قدیم ترین مدرسہ حوزہ علمیہ نجف پورے جگ چ مشہور اے ۔
نجف یا نجف اشرف، عراق وچ شیعاں دے زیارتی شہراں وچوں اے جس وچ روضہ امام علی علیہ السلام واقع اے۔ اسلام توں پہلے وی ایہ شہر محل سکونت سی لیکن دوسری صدی ہجری وچ امام علی (ع) دی قبر مطہر اُتے قبہ و بارگاہ دی تعمیر ہونے دے بعد توں ایہ اک اُتے رونق شہر وچ تبدیل ہوئے گیا تے بوہت سارے شیعاں نے اس شہر دی طرف مہاجرت کر لئی۔ بعض بادشاہ جداں عضد الدولہ دیلمی، شاه اسماعیل صفوی و شاه طہماسب صفوی و بعض قاجاری بادشاہاں نے اس شہر دی تعمیر و ترقی وچ اہم کردار ادا کيتا اے۔
مسجد شیخ انصاری، مسجد حنانہ و مسجد خضراء نجف دی معروف مسیتاں وچوں نيں۔ شہر نجف وچ مختلف کتب خانے و چاپ خانے جداں کتب خانہ و چاپ خانہ حیدریہ، کتب خانہ بحر العلوم و چاپ خانہ مرتضویہ وی موجود نيں۔
2017 ع دی مردم شماری دے مطابق شہر نجف دی آبادی تقریبا ۸ لکھ ذکر ہوئی اے جنہاں وچ تقریبا سب مسلمان و شیعہ نيں۔
محل وقوع
یہ شہر بغداد دے جنوب مغرب وچ 165 کیلو میٹر، کربلا دے جنوب مشرق وچ 77 کیلو میٹر تے کوفہ دے جنوب وچ 10 کیلو میٹر دے فاصلے اُتے واقع اے۔ حیرہ جداں قدیمی شہر جس دی روشن رہتل دا عراق دی تریخ وچ بہت اعلیٰ مقام اے، دا نجف دی مجاورت وچ ہونا اس شہر دی تاریخی قدمت دا آئینہ دار اے۔ نجف دے شمال وچ وادی السلام (انبیاء تے اولیاء دا مشہور قبرستان) اے جدوں کہ اس دے جنوب وچ دریائے نجف (جو اس وقت خشک اے ) تے سعودی عرب، اردن تے شام تک پھیلا ہويا صحرا "بادیۃ الشام" واقع اے۔
ناں وجہ
تاریخی منابع وچ اس شہر دے نجف ناں رکھنے دی دو وجہ ذکر ہوئیاں نيں:
نجف عربی بولی دا لفظ اے جو منجوف دے معنی وچ آندا اے۔ تے منجوف ایداں دے مستطیل تے مرتفع مکان نوں کہیا جاندا اے جس دے اطراف وچ پانی جمع ہُندا اے لیکن اس دی سطح تک نئيں پہنچدا۔ نجف دا جغرافیائی حوالے توں مستطیل نما تے بلندی اُتے واقع ہونے دی وجہ توں اس دا ناں نجف رکھیا گیا اے۔[۴]
طوفان نوح دے زمانے وچ ، ایہ شہر مرتفع شکل دا سی، اس دے بعد اک وڈے تالاب (دریاچہ) دی شکل اختیار کر گیا تے (نی) دے ناں توں مشہور ہويا۔ ایہ تالاب زمانے دے گزرنے دے نال آہستہ آہستہ خشک ہوئے گیا ایويں اسنوں (نی جفّ) کہیا گیا، یعنی دریائے "نی" خشک ہوئے گیا۔[۵] بعد وچ کثرت استعمال کیتی وجہ توں نجف کہیا جانے لگا۔
ہور اسامی
الغری یا غریان، حدالعذراء، حوار، جودی، وادی السلام، ظہر، ربوہ[۶] بانقیا[۷] تے مشہد اس سر زمین دے دوسرے اسامی نيں۔
آب و ہوا
نجف جغرافیائی لحاظ توں، اک شہر تے صحرا دے درمیان واقع اے۔ شہر توں مراد کوفہ اے جدوں کہ صحرا توں مراد اس دے اطراف وچ موجود ریگستان اے جو اس علاقے وچ شدید گرمی تے طوفان دا باعث بندا اے ایتھے تک کہ کہیا جاندا اے کہ بعض اوقات ایتھے دا درجہ حرارت 50 درجے تک پہنچ جاندا اے۔ بھانويں نجف ہمیشہ پانی دے لحاظ توں قحط سالی دا شکار رہیا، لیکن بعض اوقات جداں ستويں صدی وچ اس دے پانی توں ہزاراں درختاں تے باغات نوں سیراب کيتا جاندا سی۔[۸]
نجف تریخ دے آئینے وچ
اسلام توں پہلے
نجف قدیمی شہر حیرہ دے ہمجوار ہونے دی وجہ توں پہلے از مسیح "لخمیاں" تے "آل منذر" دے رہتل و تمدن دا گہوارہ سی۔ اس دور وچ اس شہر دے باسی مسیحی سن ايسے لئے "مارت مریم" سمیت بہت سارے کلیسا ایتھے تعمیر ہوئے جو عصر اسلام تک ايسے حالت وچ باقی سن ۔ [۹]
اسلام دے بعد
اسلامی تریخ وچ ، نجف دا ناں صرف مسلماناں دے ہتھوں ایران تے عراق دی فتح دے سبب دیکھنے وچ آندا اے۔[۱۰]
عباسیاں دے زمانے تک اس شہر دا ناں کدرے نمایاں نظر نئيں آندا لیکن دا ہارون الرشید دے دور وچ امام علی(ع) دے مرقد مبارک دے آشکار ہونے دے بعد اس شہر نے بہت ساراں نوں اس وچ سکونت اختیار کرنے دی طرف راغب کيتا۔
نجف دی تعمیر و ترقی
فائل:دیوار نجف.jpgنجف اشرف دی پرانی تصویر کہ جس وچ شہر دے اطراف وچ دیوار موجود اے۔ کچھ مورخین دے بقول ایہ تصویر سنہ 1911 ع وچ لی گئی اے۔
طبرستان دے علویاں نے امام علی دی قبر مبارک اُتے گنبد بنایا تے اس شہر وچ امن برقرار کرنے دے لئی اس دے ارد گرد دیوار کھڑی کیتی۔[۱۱]
دیلم دے شیعہ بادشاہاں نے روضہ امام علی (ع) دی تعمیر تے اس شہر وچ عمرانی کماں دے لئی بہت کوششاں کیتیاں ناں۔
موصل دے شیعہ حاکم ابو الہیجاء عبد اللہ بن حمدان نے سنہ 283 ھ ق وچ اس شہر دی دیوار نوں دوبارہ توں بنایا تے مختلف جگہاں اُتے دروازے وی نصب کيتے۔
مغلاں دے سلسلہ جلایریاں تے ایلخاناں نے ستويں تے اٹھويں صدی وچ اس شہر تے حرم مطہر دی تعمیر دے لئی بہت رقم خرچ کیتی۔[۱۲]
صفوی دور وچ ، شاہ اسماعیل تے شاہ طہماسب نے نجف وچ پانی دے بحران نوں حل کرنے دے لئی، نہراں کھوداں تے آب فرات نوں ایتھے منتقل کيتا۔ "نہر شاہ" جس نوں شاہ اسماعیل نے کھودا، اس زمانے دی اک یادگار اے۔
سلطان سلیمان قانونی جو اک سنی عثمانی بادشاہ سی، نے نجف نوں آباد کرنے وچ بہت سعی دی تے صفویہ دور دے شیعہ بادشاہاں نے مل کے نجف نوں زیادہ رونق بخشی۔
وہابیاں دے حملے توں بچاؤ دے لئی سلسلہ قاجاریہ دے دور وچ فتح علی شاہ دے وزیر نظام الدولہ اصفہانی نے سنہ 1217 توں 1257 ھ ق وچ شہر دے گرد اک مضبوط دیوار کھڑی کیتی۔
سنہ 1350 ق وچ نجف دی حکومت نے اس دیوار نوں ہٹا کراس دتی جگہ مدرسہ تے ہسپتال بنوا دتا تے لوکاں نے وی اس دے اطراف وچ اپنے گھر بنائے۔[۱۳]
پرانے زمانے وچ نجف چار اصلی محلے، مشراق، حویش، عمارہ، تے براق اُتے مشتمل سی تے انہاں وچوں ہر محلے دے اندر کئی تے چھوٹے محلے سن ۔ جدید دور وچ اس شہر دی تعمیر و توسیع دے بعد ایہ شہر دو اہم حصےآں قدیمی شہر تے جدید شہر وچ تقسیم ہوئے گیا۔ قدیمی شہر اوہی پرانے چار محلے تے جدید شہر جو نويں محلے وادھا ہوئے انہاں نوں کہیا جاندا اے۔[۱۴]
شیخ طوسی نے پنجويں صدی دے اوائل وچ نجف دی طرف ہجرت دی تے درس و تدریس دا سلسلہ شروع کر کے اس شہر نوں شیعاں دے اک علمی تے ثقافتی مرکز وچ تبدیل کردتا۔
شاہ عباس نے نجف دی کھوئی ہوئی علمی مرکزیت نوں دبارہ زندہ کرنے تے اس دے حوزہ علمیہ نوں دوبارہ رونق بخشنے دی خاطر کافی کوشش تے جد و جہد دی ایتھے تک کہ عثمانیاں دے نال ہونے والی مذاکرات وچ انہاں نے نجف نوں ایران دے نال ملحق کرنے دی خواہش ظاہر کیتی لیکن عثمانی وزیر نے کہیا: "نجف دے پتھر میری نظر وچ ہزار انساناں دے برابر نيں" [۱۵]
ملا احمد اردبیلی جو مقدس اردبیلی دے ناں توں مشہور نيں، دے ایتھے آنے تے انہاں دے درس و تدریس دے شروع ہونے توں اس علمی مرکز وچ ہور رونق آگئی۔
سنہ 12 ہجری وچ مرحوم وحید بہبہانی دے مجلس درس دی کربلا منتقلی دے بعد حوزہ علمیہ نجف دی شہرت وچ کمی آ گئی، لیکن سنہ 13 ہجری، وچ مرحوم کاشف الغطاء، بحر العلوم تے شیخ مرتضی انصاری جداں فقہاء تے بزرگاں دی وجہ توں حوزہ علمیہ نجف نے اپنا کھویا ہويا وقار دوبارہ حاصل کيتا تے ایتھے دے علمی محافل دی رونق وچ دوچنداں وادھا ہويا۔
ایران وچ انقلاب مشروطہ دے دوران، نجف وچ مقیم مجتہدین جداں آخوند خراسانی تے آیت اللہ نائینی اس انقلاب دے دینی تے فکری ہدایت دی ذمہ داری سنبھال اس دی صحیح سمت وچ رہنمائی فرمائی۔
عراق وچ بعثیاں دی حکومت دے دوران حوزہ علمیہ نجف اُتے شدید سختیاں عائد کيتی گئياں لیکن اس دے با وجود ایہ حوزہ باقی رہیا تے ہن وی اہل تشیع دے اک علمی مرکز دے عنوان توں پہچانا جاندا اے تے اس دے مفید اثرات پوری دنیا اُتے نمایاں نيں۔
تاریخی آثار
قصر خُوَرنق
یہ قصر "نعمان بن امرؤالقیس" نے "لخم" دے پادشاہ "یزدگرد" یا "بہرام" دے لئی بنوایا سی تے نجف توں دو کیلو میٹر دے فاصلے اُتے واقع اے۔
کچھ عرصہ پہلے تک اس قلعہ دے بعض ستون باقی سن لیکن ہن اس دا کوئی ناں و نشان باقی نئيں اے۔
قلعہ نجف
نجف وچ سلسلہ عثمانیہ دے ہتھوں تعمیر ہونے والے بہت سارے مستحکم قلعے موجود سن ۔ اصفہان دے صدر اعظم حاجی محمد حسین خان نے انہاں قلعےآں دے دیواراں دی مرمت دی تے اس وچ دو دروازے وی نصب کروائے۔ دروازہ نجف قلعہ دے دیوار دے نال موجود سی جس دے اطراف وچ بازار سی تے امام علی (ع) دے روضے اقدس دے صحن وچ جانے دا اک راستہ وی ايسے قلعے توں گذردا سی۔ اس وقت صحن روضہ علوی دی تعمیر و توسعہ دی وجہ توں ایہ قلعہ تخریب ہويا اے۔
صفہ صافی صفا
شہر نجف دے جنوبی سمت دے آخر وچ اک مرقد تے عظیم شان مقام واقع اے جو "صفہ صفا" دے ناں توں معروف اے۔
صافی صفا مقام امام سجاد (ع) دے نال واقع اے تے اس وقت وی ايسے جگہ موجود اے۔
تکیہ بکتاشیہ
سلسلہ عثمانیہ دے دور وچ صحن مطہر دے آس پاس مختلف تکیہ جات تعمیر ہوئے سن جو "بکتاشیہ" نامی فرقے دے سن تے اس مذہب دے بزرگان ایتھے ٹہریا کردے سن ۔ اسنوں وی حرم مطہر دی تعمیر و توسعہ دی خاطر تخریب کيتا گیا اے۔
مقبرہ ذی الکفل
نجف توں حلہ دے راستے وچ 40 کیلو میٹر دے فاصلے اُتے دریائے فرات دے کنارے اک بستی وچ بنی اسرائیل دا اک پیغمبر "ذی الکفل" مدفون نيں۔ ایہ پیغمیر چونکہ یہودیاں دے کفیل سی ايسے بنا اُتے انہاں نوں ذی الکفل دے ناں توں یاد کيتا جاندا سی۔ اس بستی وچ اِٹاں دا اک چوٹا قلعہ اے "ذی الکفل" پیغمبر دا مقبرہ ايسے قلعہ دے اندر موجود اے۔ یہودیاں نے قدیم صدیاں وچ اس علاقے وچ عمارتاں تعمیر کروائی سن جنہاں وچ رہایش پذیر افراد یہودی تے عربی نژاد سن جو بعد وچ سب دے سب فلسطین چلے گئے۔ ہر سال دنیا دے مختلف علاقےآں توں یہودی ایتھے آکے اک ماہ تک ایتھے قیام کردے سن ۔ اس مقبرہ دے پچھلے سمت وچ اک مسجد اے جس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ حواریاں وچوں چار افراد اس وچ مدفون نيں تے "ذی الکفل" نبی دی بیٹی دی قبر وی ايسے وچ اے۔
برج نمرود
فرات دے کنارے وادی "ذی الکفل" دے نیڑے اک پہاڑی اے جس دے اُتے اِٹاں دا اک قلعہ تعمیر کيتا گیا اے جو تہ خانے اُتے وی مشتمل اے۔ کہیا جاندا اے کہ حضرت ابراہیم نوں ايسے جگہ اگ وچ پھینکا گیا سی ایہ برج تے پہاڑ شہر بابل دے آثار قدیمہ وچ شمار کيتا جاندا اے تے ٹُٹ پھوٹ دا شکار ہونے دے باوجود ہن وی اپنی جگہ قائم اے۔
اہمیت تے فضیلت
شہر مقدس نجف دے بارے وچ بہت ساری فضیلتاں نقل ہوئیاں نيں:
امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) فرماندے نيں: "روی زمین اُتے پہلی جگہ جتھے خدا دی عبادت کيتی گئی اوہ نجف اے۔ کیونجے ایہ اوہ جگہ اے جتھے فرشتےآں نے خدا دے حکم توں حضرت آدم نوں سجدہ کيتا۔ " [۱۶]
حضرت ابراہیم نے ايسے شہر وچ قیام فرمایا تے انہاں دی برکت توں اس سرزمین اُتے خدا دی رحمتاں تے برکدیاں نازل ہوئیاں۔
امام صادق (ع) فرماندے نيں: "ایتھے توں ستر ہزار شہید بغیر حساب و کتاب دے محشور ہونگے۔"
امام صادق (ع) توں منقول اے کہ آپ نے فرمایا: "ہم اہل بیت توانوں کوفہ دے پِچھے واقع شہر (نجف) دی سفارش کردے نيں، اوتھے اک قبر اے جس بیماری دے نال وی اوتھے جاؤ، خدا اس بیماری توں شفا عطا فرمائے گا۔
امام صادق (ع) فرماندے نيں: "کوفہ دا مشرقی حصہ جنت دے باغات وچوں اک باغ اے۔"
امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) توں منقول اے کہ آپ نے فرمایا: "اگر تواڈی اکھاں توں پردہ ہٹ جائے تاں مؤمنین دی روحاں نوں دیکھو گے جو اس صحرا (نجف دے صحرا دی طرف اشارہ اے ) وچ گروہ گروہ اک دوسرے دی زیارت تے اک دوسرے توں محو گفتگو نيں۔ ہر مومن دی روح ایتھے اُتے تے ہر کافر دی روح برہوت وچ ہوئے گی۔" [۱۷]
قبرستان وادی السلام اک پرانا قبرستان اے جو شہر نجف دے آثار قدیمہ وچوں اے۔ ایہ قبرستان شہر دے شمال مشرق وچ واقع اے جو 20 مربع کیلو میٹر اُتے پھیلا ہويا اے۔ حضرت ہود، حضرت صالح سمیت بہت سارے علماء تے سادات کرام دے قبور ایتھے واقع نيں۔ اس دے علاوہ مقام امام مہدی(عج)، مقام امام صادق (ع) تے مقام امام سجاد (ع) وی اس قبرستان وچ اے۔
اس قبرستان دے لئی احادیث وچ بہت فضیلتاں نقل ہوئیاں نيں:
امام علی (ع) فرماندے نيں: "اس سرزمین وچ مؤمنین دی ارواح گروہ گروہ اک دوسرے توں محو گفتگو رہندیاں نيں تے دنیا دے جس کونے وچ بهی رحلت ہوئے اس توں کہیا جاندا اے کہ وادی السلام چلے جاؤ ایہ جگہ بہشت دا اک مقام اے۔"
صحابہ تے تابعین دے قبور
نجف اشرف وچ بعض صحابہ، تابعین تے امام علی(ع) دے یار و مددگار تے بعض امام زادگان وی سپرد خاک نيں۔ انہاں وچوں اکثر ثویہ نامی مقام اُتے مسجد حنانہ تے مسجد کوفہ دے درمیان 3 کیلو میٹر دے فاصلے اُتے مدفون نيں انہاں افراد دے اسامی درج ذیل نيں:
یہ مسجد شروع وچ شیخ طوسی دا گھر سی۔ انہاں نے وفات دے وقت وصیت کيتی سی کہ انہاں نوں ايسے گھر وچ دفن کيتا جائے تے اسنوں مسجد وچ تبدیل کيتا جائے۔ ایہ مسجد نجف دی مشہور مسیتاں وچوں اے جو صحن مطہر دے شمال وچ واقع محلہ "المشراق" وچ واقع اے۔
یہ مسجد نجف دی وڈی مسیتاں وچوں اے جس وچ نمازگزاراں دی تعداد بہت زیادہ ہُندیاں نيں۔ سنہ ۱۳۲۳ق وچ اس مسجد دی مرمت تے توسیع ہوئی۔ ہر سال محرم وچ اس مسجد وچ عزاداری برپا ہُندی اے۔ علامہ سید محسن حکیم نے عصر حاضر وچ اس مسجد نوں توسیع دتی اے۔
یہ مسجد "حویش" نامی محلے وچ واقع اے جو شیخ مرتضی انصاری دی مساعدت تے آپ دی زیر نگرانی تعمیر ہوئی اے۔ حوزہ علمیہ نجف دے بزرگان اپنے بعض کلاساں ايسے مسجد وچ برگزار کردے نيں۔ سید محمد کاظم طباطبایی (عصر قاجار دے مشہور علماء وچوں سن ) تے امام خمینی منجملہ انہاں افراد وچوں نيں جنہاں نے اس مسجد وچ درس و تدریس کیتیاں ناں۔
مسجد شیخ طریحی: ایہ مسجد صفویہ دے مشہور عالم دین محقق کرکی توں منسوب اے جو سنہ ۱۳٧٦ق وچ تعمیر ہوئی۔
مسجد عمران بن شاہین: نجف دے سب توں قدیمی مسیتاں وچوں اے جو آل بویہ دے بادشاہ عمران بن شاہین توں منسوب اے۔ ایہ مسجد صحن مطہر دے باب طوسی دی جانب واقع اے۔
صحن مطہر دے مشرق وچ واقع ایہ مسجد آیت اللَّہ خویی دا محل درس و بحث سی۔
یہ مسجد بہت پرانی اے تے علی بن مظفر توں منسوب اے۔ ایہ مسجد سنہ۱۳۸۰ق وچ حاج شیخ احمد انصاری قمی دے توسط توں دبارہ تعمیر ہوئی۔
نجف[۱۸] توں کوفہ جاندے ہوئے حضرت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب دے حرم توں 2.5 کلو میٹر دی مسافت اُتے حنانہ دے ناں توں اک مسجد اے ۔ایہ مقام حضرت علی دے اصحاب توں منسوب[۱۹]،اس جگہ موجود ستون دے حضرت علی دے جنازے اُتے گریہ کرنے[۲۰]،حضرت امام حسین ؑ دے سر مبارک نوں ایتھے رکھنے[۲۱] تے حضرت امام صادق دے اس جگہ نماز پڑھنے[۲۲] دی وجہ توں شیعاں دے نزدیک اہمیت دا حامل اے۔
نجف دی ہور مشہور مسیتاں وچ : مسجد آل کاشف الغطاء، مسجد جواہری، مسجد الرأس تے مسجد حیدری شامل نيں۔
مدرسہ مقداد سیوری (تأسیس: نويں صدی ہجری): نجف دے بہت قدیمی تے مشہور مدارس وچوں اے۔
مدرسہ ملا عبداللَّہ (تأسیس: دسويں صدی ہجری): نجف بلند پایہ عالم دین ملا عبداللہ یزدی جو دسويں صدی ہجری وچ اس شہر دے مذہبی رہنما رہ چکے نيں، نے اس مدرنال کيتی بنیاد رکھی۔
مدرسہ صحن شریف (مدرسہ غرویہ): شاہ عباس صفوی نے اس مدرسہ نوں صحن مطہر دے شمالی حصے وچ تعمیر کیہ ایہ مدرسہ چودہويں صدی دے اوائل تک موجود سی اس دے بعد اس دے کمرے طالب علماں توں خالی ہوئے اس وقت ایہ جگہ صحن مطہر دے وسائل تے حرم مطہر دے خادمین دی ضروری اشیاء رکھنے دی جگہ اے ايسے وجہ توں اس توں مدرسہ دا ناں ختم کر کے "دار الضیافۃ" رکھیا گیا اے۔
مدرسہ صدر: نجف دے وسیع تے وڈے مدارس وچ شمار ہُندا اے جو نجف دے وڈے بازار (السوق الکبیر) جو صحن مطہر تک منتہی ہُندا اے وچ واقع اے۔
مدرسہ معتمد (مدرسہ شیخ محمد حسین کاشف الغطاء): ایہ مدرسہ محلہ عمارہ وچ واقع اے جسنوں سلسلہ قاجاریہ دے اک وزیر "معتمدالدولہ" نے شیخ موسی کاشف الغطاء دی مساعدت توں تعمیر کروایا۔
مدرسہ مہدیہ (شیخ مہدی): ایہ مدرسہ محلہ مشراق وچ علامہ سید مہدی بحر العلوم تے شیخ طوسی دے مقبرہ دے بالمقابل تے مدرسہ قوام دے نال واقع اے۔
مدرسہ قوام (تأسیس:۱۳۰۰ ھ): اک مشہور تے وڈا مدرسہ اے جسنوں مدرسہ فتحیہ وی کہیا جاندا اے۔
مدرسہ ایروانی (تأسیس:۱۳۰٧ ھ): ایہ مدرسہ "صدام" دے دور وچ تخریب ہويا اے۔
مدرسہ میرزا حسن شیرازی: باب طوسی دے نال اک چھوٹا مدرسہ اے۔
مدرسہ بزرگ میرزا حسین خلیلی: ایہ مدرسہ محلہ عمارہ وچ سی جسنوں سنہ ۱۳٦٧ ھ ش وچ صدام تے بعث پارٹی دی حکومت دے ذریعے تخریب ہوئی تے اس دے موقفات نوں وی ضبط کيتا گیا۔
مدرسہ بخاری: محلہ حویش وچ واقع تے آخوند خراسانی دے مدرسے دے نال متصل ایہ مدرسہ شیخ کاظم بخاری دے ہتھوں تعمیر ہويا۔
مدرسہ شربیانی: نجف دے مشہور مدارس وچوں اے جو محلہ حویش وچ واقع اے۔
آخوند خراسانی دا وڈا مدرسہ: اک وسیع و عریض مدرسہ اے جو محلہ حویش وچ واقع اے۔
آخوند خراسانی دا چھوٹا مدرسہ (تأسیس: ۱۳۲۸ ھ): ایہ مدرسہ محلہ براق وچ واقع اے۔
مدرسہ قزوینی: ایہ مدرسہ محلہ عمارہ وچ مسجد ہندی دے نیڑے واقع اے جسنوں سنہ ۱۳۲۴ ھ وچ تأسیس تے سنہ ۱۳۸۴ ھ وچ دوبارہ تعمیر کيتا گیا۔
سنہ ۱۴۱۲ ھ وچ بعثی حکومت دے کارندےآں نے اس مدرسے نوں بارود توں اڑا دتا تے اس دی لائبریری نوں اگ لگیا دتی گئی۔
مدرسہ بادکوبہ: ایہ مدرسہ محلہ مشراق وچ واقع اے۔
مدرسہ سید محمد کاظم طباطبائی یزدی: مدرسہ مذکور نجف دے مشہور ترین، بزرگ ترین تے بہترین مدارس وچوں اے ایہ مدرسہ وی محلہ حویش وچ واقع اے۔
مدرسہ ہندی (تأسیس: ۱۳۲۸ ھ): ایہ مدرسہ محلہ مشراق وچ واقع اے۔
مدرسہ دار الحکمہ: ایہ مدرسہ آیت اللہ حکیم دے حکم توں تعمیر ہويا جسنوں بعث پارٹی نے تخریب کيتا۔ ایہ مدرسہ صدام دے سقوط دے بعد دوبارہ تعمیر ہوئی تے سنہ ۱۳۹۲ ہجری شمسی نوں اس دا افتتاح ہويا۔[۲۳]
مدرسہ دار العلم: ایہ مدرسہ آیت اللہ خوئی دے حکم توں تعمیر ہويا جسنوں وی بعثی حکومت نے مسمار دے دتا۔
مدرسہ "نجف اسلامک یونیورسٹی": ایہ مدرسہ کوفہ توں نجف دے راستے وچ محلہ "حی السعد" وچ واقع اے۔ نجف دے اک بزرگ عالم دین سید محمد کلانتر نے اس مدرنال کيتی بنیاد رکھی۔
منظم درسی نظام، امتحانات دا سلسلہ تے ممتاز طالب علماں دی تشویق کرنا اس مدرنال کيتی خصوصیات وچوں اے۔ اس وقت وی ایہ مدرسہ نجف دے اہم تے وڈے مدارس وچوں اے۔
نجف دے بعض ہور مدارس درج ذیل نيں:
مدرسہ طاہریہ، رحباوی، جوہرچی، عاملی ہا، عبدالعزیز بغدادی، افغانی ہا، کلباسی، علویہ، مرتضویہ تے منتدی النشر۔
اس لائبریری نوں "الحیدریہ"، "الخزانۃ الغرویہ" تے "مکتبۃ الصحن" وی کہیا جاندا اے۔ اس دی تاسیس چوتھے صدی ہجری یا اس توں پہلے ہوئی سی۔ عضدالدولہ دیلمی دا اس دی تاسیس تے توسعہ وچ کردار رہیا اے۔
اٹھويں صدی ہجری وچ اس لائبریری وچ آتش سوزی دی وجہ توں اس وچ موجود تمام کتاباں منجملہ امام علی(ع) دے دست مبارک توں لکھے ہوئے قرآن مجید دے تن نسخے اس آتش سوزی دے نتیجے وچ جل گئے۔ لیکن علماء دی کوششاں توں ایہ لائبریری دوبارہ احیاء ہوئی۔
بعد وچ بے توجہی دی وجہ توں اس لائبریری نے اپنی اہمیت کھو دتی تے اس وچ موجود بہت ساری کتاباں ایتھے توں غائب ہوئے گئياں تے اج اس عظیم علمی خزانے توں صرف چند کتاباں دے سوا کچھ باقی نئيں اے۔
یہ لائبریری نجف دے علمی اورثقافتی مراکز وچوں اے جو حرم امیرالمؤمنین دے نزدیک واقع اے۔ ایہ کتابخانہ آیت اللہ سید محسن حکیم دے دست مبارک توں تعمیر ہوئی اے۔
کتابخانہ حسینیہ شوشتریہا
یہ لائبریری نجف دے سب توں قدیمی لائبریریاں وچوں اے جسنوں حاج میرزا علی محمد نجف آبادی نے تیرہويں صدی دے اواخر وچ تأسیس دی اے۔
کتابخانہ شیخ آقا بزرگ تہرانی
آقا بزرگ تہرانی نے اپنی کئی سالہ تحقیق تے تتبّع دے دوران بہت ساری مفید تے باارزش کتاباں نوں دنیا دے مختلف ملکاں مخصوصا مصر تے ایران توں تہیہ کرکے اپنی شخصی لائبریری وچ رکھیا جسنوں سنہ ۱۳٧۵ق، وچ عام لوکاں دی استفادہ دے لئی وقف کر دتا۔ اس لائبریری وچ موجود کتابوے دی تعداد 5000 تک پہنچکی نيں جنہاں وچ گھٹ توں گھٹ 100 خطی کتاباں دے بے نظیر نسخے وی شامل نيں۔
کتابخانہ مدرسہ صدر
یہ لائبریری تیرہويں صدی دی اوائل وچ حاج محمد حسین خان صدراعظم دے توسط توں تأسیس ہوئی جو اپنے زمانے وچ نجف دے سب توں زیادہ مشہور لائبریریاں وچوں اک سی۔ لیکن بے توجی دی وجہ توں اس وچ موجود بہت ساری کتاباں مفقود ہوگئی تے اس وقت ایہ لائبریری چنداں قابل توجہ نئيں اے۔
کتابخانہ امام حسن مجتبی (ع)
یہ لائبریری شارع الرسول دے آخر وچ اک خوبصورت بلڈنگ وچ واقع اے اس دے بنیاد گزار شیخ باقر شریف قریشی نيں۔
.jpg)
.jpg){kind=link}
