یاقوت حموی نے نقل کيتا اے کہ اس شہر نوں "سام بن نوح" نے تعمیر کيتا سی اس بنا اُتے اس دا ناں "سام راہ" یعنی سام فرزند نوح دے عبور و مرور دی جگہ۔[۱]
ابن بطوطہ اس ناں نوں "سام را" توں ماخوذ جاندے نيں جس دی معنی اوہ شہر جسنوں "سام" دے لئی بنایا گیا ہو، اے۔[۲] اک ہور قول دے مطابق اس دا ناں "شام راہ"؛ یعنی عراق دا شام جانے دا راستہ اس جگہے توں سی اسلئی ایہ ناں رکھیا گیا سی۔ بعض لوک اسنوں قدیم رومی لفظ "سومرا" توں مشتق جاندے نيں۔[۳] تاریخی شواہد دے مطابق ایہ شہر ساسانیاں دے دور وچ ایران دے زیر کنٹرول سی تے اوتھے دے لوک ایرانی پادشاہاں نوں مالیات ادا کردے سن ۔ مورخین اس شہر دے نامگزاری دی اک علت نوں "ساءمرہ" (محل حساب) قرار دیندے نيں۔[۴]
بعض مورخین اس گل دے قائل نيں کہ اسلام توں پہلے ساسانیاں دے دور وچ "شاپور" "ذوالاکتاف" نے اس شہر دی بنیاد رکھی۔ [۵]
سامرا دے ہور ناواں وچ ، سامراہ، سامرہ، سراء، سُرَّ من رأی، سرور من رأی، ساء من رأی، عسکر تے تیرہان دی طرف اشارہ کے سکدے نيں[۶]
محل وقوع
شہر سامرا دریائے دجلہ دے مشرق تے بغداد دے شمال وچ واقع اے۔ ایہ شہر صلاح الدین صوبے دا دار الخلافہ اے تے بغداد توں ۱۲۴ کیلومٹر دے فاصلے اُتے واقع اے۔ سامرا مشرق وچ کرکوک، شمال وچ نینوا مغرب وچ الانبار تے جنوب وچ بغداد توں جا ملدی اے۔
تاریخچہ
سنہ 221 ہجری قمری وچ عباسی خلیفہ ہارون رشید دے فرزند معتصم عباسی نے دارلخلافہ نوں بغداد توں سامرا منتقل کيتا ایويں ایہ شہر سنہ276 ہجری قمری تک عراق وچ عباسی حکومت دا دارالخلافہ رہیا۔ درالخلافہ دی اس منتقلی دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ معتصم دے دور وچ عباسی حکومت دے اکثر سپاہی ترکوںکيتی سی تے بغداد انہاں تمام سپاہیاں دے لئی مناسب نئيں سی، دوسری طرف توں لوکاں دے لئی وی سپاہیاں دی کثیر تعداد دی وجہ توں مزاحمت ایجاد ہوئے رہی سی ایويں اس نے فیصلہ کيتا کہ اک مناسب جگہ تلاش کيتی جائے تے اس حوالے توں "سامرا" نوں موضون تے مناسب پایا اسلئی دارالخلافہ نوں بغداد توں "سامرا" منتقل کيتا۔ سامرا نے "معتصم" عباسی دے دور وچ بہت زیادہ ترقی دی تے ہر حوالے توں ایہ شہر اک آباد شہر کہلانے دے قابل ہوئے گیا سی جگہ جگہ قلعہ جات تعمیر ہوئی، تفریح گاہاں بنائی گئی، بازار، مسیتاں تے مختلف قسم دے وڈی وڈی عمارتاں تعمیر کيتیاں گئیاں۔ سامرا دی ایہ عظمت تے شان و شوکت معتمد عباسی (دوران حکومت سنہ 256 ہجری قمری توں سنہ 279 ہجری قمری) تک جاری رہی ایتھے تک کہ اس نے دارالخلافہ نوں دوبارہ بغداد منتقل کر دتا۔[۷]
شیعاں دے دو اماماں دا اس شہر وچ قیام
متوکل عباسی نے سنہ 233 ہجری قمری وچ امام علی نقی نوں مدینہ توں سامرا بلايا تے کیونجے اس دے جاسوس اسنوں ایہ رپورٹ دے رہے سن کہ لوک روز بروز امامؑ دی طرف مائل ہُندے جا رہے نيں۔ ايسے تناظر وچ حکومت وقت امامؑ دی طرف توں حکومت دے خلاف قیام کرنے توں خوف محسوس کردے سن اسلئی امامؑ نوں مدینہ توں سامرا بلايا تاکہ اپنی زیر نگرانی وچ رکھیا جائے تے امامؑ توں لوکاں دی رفت و آمد اُتے وی نظر رکھی جا سکے۔ [۸] متوکل نے امام علی نقیؑ نوں مدینہ توں بغداد فیر اوتھے توں سامرا لے آیا تے 20 سال 9 ماہ تک امامؑ نوں اوتھے رکھیا گیا ایتھے تک کہ معتز عباسی دے دور حکومت وچ اس نے امامؑ نوں زہر توں مسموم کيتا تے ايسے توں امامؑ شہید ہوئے تے ايسے شہر وچ ہی دفن ہوئے جتھے اج حرم عسکریین دے ناں توں امام علی نقیؑ تے امام حسن عسکریؑ دا روضہ مبارکہ شیعیان جتھے دی توجہ دا مرکز بنیا ہویا اے۔ [۹]
امام حسن عسکری نوں وی اپنے والد ماجد امام علی نقیؑ دے نال سامرا لیایا گیا تے اپنے پدر گرامی دی شہادت تک انہاں دے ہمراہ اوتھے اُتے مقیم رہے۔[۱۰] امام حسن عسکریؑ 1 ربیع الاول سنہ 260 ہجری قمری نوں بیمار ہوئے ايسے مہینے دی اٹھويں تریخ نوں ۲۸ سال دی عمر وچ اس دنیا توں رخصت ہوئے تے اپنے خالق حقیقی توں جا ملے تے ايسے گھر وچ جتھے امام علی نقیؑ مدفون سن دفن ہوئے جو اج حرم عسکریین توں معروف اے۔[۱۱]طبرسی (متوفای سال ۵۴۸ ہجری قمری) لکھدے نيں: ساڈے علماء دی اکثریت اس گل دے معتقد نيں کہ امام حسن عسکریؑ دی شہادت دی وجہ وی زہر توں مسموم ہونا اے۔ یعنی انہاں نوں وی زہر دتی گئی سی جس دی وجہ توں آپ شہید ہوئے۔[۱۲]
سنہ 1312 ہجری قمری وچ میرزائے شیرازی دی سامرا وچ رحلت دے بعد شیعاں نے آہستہ آہستہ سامرا نوں ترک کرنا شروع کيتا تے عراق دے دوسرے شیعہ نشین شہراں خاص طور اُتے عراق دے جنوب وچ واقع کربلائے معلی تے نجف اشرف دا رخ کيتا ایويں سامرا رفتہ رفتہ اک سنی نشین شہر وچ تبدیل ہوئے گیا۔ عراق وچ بعث پارٹی دی حکومت دے کئی دہائیاں دے دوران سامرا وچ شیعاں دی آبادی تقریبا ختم ہوئے گئی۔
مسجد جامع سامرا جو "جامع المتوکل" دے ناں توں معروف اے عراق دے قدیمی ترین مسیتاں وچ شمار ہُندا اے جس دی تعمیر متوکل عباسی دے دور حکومت وچ ہوئی ۔
سرداب مقدسامام حسن عسکری دے گھر دا تہ خانے نوں کہیا جاندا اے۔ دسیا جاندا اے کہ امام مہدی(عج) نوں اپنے پدر گرامی دی حیات وچ تے انہاں دتی رحلت دے بعد کئی بار اس جگہ اُتے دیگھا کيتا اے۔ تے اس جگہ نوں سرداب غیبت وی کہیا جاندا اے جس دتی علت وی ایہی اے کہ ایتھے اُتے امام زمانہ(عج) خدا دے حکم توں لوکاں دی نظراں توں غائب ہوئے سن ۔
میناره ملویہ مسجد جامع سامرا دے شمالی گوشے وچ اک مینار اے جو کئی صدیاں دے بعد حالے تک موجود اے تے ہر دیکھنے والے دی اکھاں نوں دور توں اپنی جانب جلب کردی اے۔
"متوکلیہ" سامرا دا قدیمی شہر جو متوکل عباسی دے ہتھوں تعمیر ہوئی سی آجکل اس دے کھنڈرات سامرا دے شمال وچ موجود اے۔
"جامع ابی دُلَف" نامی مسجد جس دا ناں عباسی دور حکومت دے شیعہ کمانڈر ابودلف قاسم بن عیسی دے ناں اُتے رکھی گئی اے۔
سامرا دے قلعے جو عباسی خلفاء دے ہتھوں تعمیر ہوئی سی تے آجکل انہاں دی فقط دیواراں تے ستوناں باقی نيں۔[۱۳]
حرم امامین عسکریینؑ دو دفعہ دہشتگرداں دے ہاتاں تخریب ہوئی۔ پہلی دفعہ۳ اسفند سال ۱۳۸۴ ہجری شمسی نوں جدوں کہ دوسری دفعہ 16 ماہ بعد ۲۳ خرداد سال ۱۳۸٦ ہجری شمسی نوں۔
پہلی تخریب وچ تقریبا 200 کلوگرام توں وی زیادہ مواد دے ذریعے گنبد تے مینار دا کچھ حصہ خراب ہويا جدوں کہ دوسرے حملے وچ میناراں خراب ہوئیاں۔
انہاں حملےآں دے بعد انہاں دو اماماں دے ضریح مقدس دی دوبارہ تعمیر نو شروع ہوئی جو حالے تقریبا انہائی مراحل وچ اے تے خدا دے فضل و کرم تے مومنین دی مدد توں ایہ ضریح مقدس پہلے توں وی بہتر تے شان و شوکت دے نال تعمیر ہوئی اے انشاء اللہ تمام مومنین نوں اس ضریح مقدس دی زیارت نصیب فرما۔
سرداب غیبت، امام حسن عسکریؑ دے گھر دے تہ خانے نوں کہیا جاندا اے جو اسوقت حرم عسکریین دے شمال مغربی حصے وچ واقع اے۔ کہیا جاندا اے کہ ایہ جگہ گرمیاں وچ امام ہادی تے امام حسن عسکریؑ دی عبادت گاہ سی ۔ بعض تاریخی شواہد دی بنا اُتے امام مہدی(عج) وی اپنے پدر بزرگوار دی حیات وچ تے انہاں دی رحلت دے بعد کئی دفعہ ايسے جگہ اُتے دیکھیا گیا اے۔
