ابو حنیفہ

امام
ابو حنیفہ
(عربی وچ: أَبُو حَنِيفَةَ النُّعْمَانُ)
پیدائشی نام	(عربی وچ: النُّعْمَانِ بْنِ ثَابِتٍ بْنِ مَرْزُبَان الكُوفِيّ التَّيْمِيّ بِالْوَلَاء)
جم	5 ستمبر 699 [۱]  کوفا [۲][۳][۴]
وفات	18 جون 767 (68 سال)  بغداد
مدفن	بغداد
اولاد	حماد بن ابی حنیفہ
عملی زندگی
استاذ	حماد بن ابی سلیمان ،  عطاء بن ابی رباح ،  زید بن علی ،  امام جعفر صادق [۵]،  انس بن مالک ،  عامر بن شراحیل شعبی ،  طاووس بن کیسان ،  جبلہ بن سحیم ،  عبدالرحمن بن ہرمز ،  عمرو بن دینار ،  طلحہ بن نافع ،  نافع مولی ابن عمر ،  محارب بن دثار ،  علقمہ بن مرثد ،  عبد العزیز بن رفیع ،  سماک بن حرب ،  عبد الملک بن عمیر ،  امام محمد باقر ،  ابن شہاب زہری ،  محمد بن منکدر ،  عطاء بن سائب ،  ہشام بن عروہ
تلمیذ خاص	امام ابو یوسف ،  احمد بن ابی طیبہ دارمی ،  محمد بن حسن شیبانی [۶]،  ابراہیم بن طہمان ،  حسن بن زیاد [۷]،  حماد بن ابی حنیفہ ،  ابو عمارہ حمزہ الکوفی ،  ابوسلیمان داؤد طائی ،  عبد اللہ ابن مبارک
پیشہ	عالم ،  وپاری ،  فقیہ
پیشہ ورانہ زبان	عربی [۸]
شعبۂ عمل	فقہ ،  علم حدیث
کارہائے نمایاں	مسند ابوحنیفہ ،  الفقہ الاکبر (کتاب)
ترمیم

مقالہ بہ سلسلۂ مضامین فقہ

ائمہ فقہ

امام ابو حنیفہ · امام مالک امام شافعی · امام احمد بن حنبل

فقہ اربعہ

فقہ حنفی · فقہ شافعی فقہ مالکی · فقہ حنبلی

تقسیم بلحاظ تقلید

احناف · شوافع مالکی · حنابلہ غیر مقلد

اقسام جائز و ناجائز

فرض <=> حرام واجب <=> مکروہ تحریمی سنت مؤکدہ <=> اساءت سنت غیرمؤکدہ <=> مکروہ تنزیہی مستحب <=> خلاف اولی مباح

نعمان ابن ثابت بن زوطا بن مرزبان (پیدائش: 5 ستمبر 699ء– وفات: 14 جون 767ء) (فارسی: ابوحنیفه،عربی: نعمان بن ثابت بن زوطا بن مرزبان)، عام طور اُتے آپکو امام ابو حنیفہ دے نام تو‏ں وی جانا جاندا اے۔ آپ سنی حنفی فقہ (اسلامی فقہ) دے بانی سن ۔ آپ اک تابعی، مسلما‏ن عالم دین، مجتہد، فقیہ تے اسلامی قانون دے اولین تدوین کرنے والےآں وچ شامل سن ۔ آپ دے ماننے والےآں نو‏ں حنفی کہیا جاندا اے۔ زیدی شیعہ مسلماناں دی طرف تو‏ں وی آ پ نو‏ں اک معروف اسلامی عالم دین تے شخصیت تصور کیتا جاندا اے۔ انہاں نو‏ں عام طور اُتے "امام اعظم" کہیا جاندا اے۔

ابو حنیفہ تو‏ں متعلق بشارات

امام ابو حنیفہ دے فضائل و مناقب وچ شیخ جلال الدین سیوطی (شافعی- مقلد) (849-911ھ) اپنی کتاب "التبييض الصحيفه في مناقب الإمام أبي حنيفه" وچ تسلیم کیتا اے کہ اس پیشین گوئی دے وڈے مصداق امام اعظم ابو حنیفہ النعمان نيں۔

القرآن:

تے جے تم منہ پھیرو گے تو اوہ تمہاری جگہ تے لوگاں نو‏ں لے آئے گا تے اوہ تمہاری طرح دے نئيں ہاں گے

—[سوره محمّد:38]

حدیث وچ اے صحابہ کرام نے عرض کیتا یا رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم! اوہ دوسری قوم کون اے جس دی طرف اشارہ ہويا اے۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے سلمان فارسی اُتے ہتھ رکھ ک‏ے فرمایا: اس دی قوم تے فرمایا: خدا دی قسم جے ایمان ثریا اُتے جا پہنچے تو فارس دے لوگ اوتھ‏ے تو‏ں وی اس نو‏ں اتار لائاں گے۔^[۱۰]

تے (اس رسول دی بعثت) دوسرے لوگاں دے لئی وی اے جو اوی انہاں (مسلماناں) تو‏ں نئيں ملے...

—[الجمعہ:3]

حدیث وچ اے کہ جداں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ و سلم تو‏ں (وَّاٰخَرِيْنَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوْا بِهِمْ ۭ وَهُوَ الْعَزِيْزُ الْحَكِيْمُ) 63۔ الجمعہ:3) دی نسبت سوال کیتا گیا تو سلمان فارسی دے شانہ اُتے ہتھ رکھ ک‏ے فرمایا کہ جے علم یا (فرمایا) دین ثریا اُتے جا پہنچے گا تو اس دی قوم فارس دا مرد اوتھ‏ے تو‏ں وی لے آئے گا۔^[۱۱][۱۲]

ابتدائی زندگی

آپ دا نام نعمان بن ثابت بن زوطا تے کنیت ابوحنیفہ تھی۔ بالعموم امام اعظم دے لقب تو‏ں یاد کیتے جاندے نيں۔ آپ تمام ائمہ دے مقابلے وچ سب تو‏ں وڈے مقام و مرتبے اُتے فائز نيں۔ اسلامی فقہ وچ امام اعظم ابو حنیفہ دا پایہ بہت بلند اے۔ آپ نسلاً عجمی سن ۔ آپ دی پیدائش کوفہ وچ 80 ھ بمطابق 699ء وچ ہوئی سنہ وفات 150ھ اے۔ ابتدائی ذوق والد ماجد دے تتبع وچ تجارت سی لیکن اللہ نے انہاں تو‏ں دین دی خدمت دا کم لینا سی، لٰہذا تجارت دا شغل اختیار کرنے تو‏ں پہلے آپ اپنی تعلیم دی طرف متوجہ ہوئے۔ آپ نے ویہہ سال دی عمر وچ اعلٰی علوم دی تحصیل دی ابتدا کیندی۔

آپ نہایت ذہین تے قوی حافظہ دے مالک سن ۔ آپ دا زہد و تقویٰ فہم و فراست تے حکمت و دانائی بہت مشہور تھی۔ آپ نے اپنی عمر مبارک وچ 7 ہزار مرتبہ ختم قرآن کیتا۔ 45 سال تک اک وضو تو‏ں پانچاں نمازاں پڑھاں، رات دے دو نفلاں وچ پورا قرآن حکیم ختم کرنے والے امام اعظم ابو حنیفہ دن نو‏ں علم پھیلاندے تے رات نو‏ں عبادت کردے، انہاں دی حیات مبارکہ دے لاتعداد گوشے نيں۔ ائمہ حدیث آپ دا ذکر کردے ہوئے کہندے نيں کہ اک طرف آپ علم دے سمندر نيں تے دوسری طرف زہد و تقویٰ تے طہارت دے پہاڑ نيں۔ ابو حنیفہ میانہ قد، خوش رو تے موزاں جسم دے مالک سن ۔ گفتگو نہایت شیراں کردے آواز بلند تے صاف سی تے فصاحت تو‏ں ادا ک‏ے تے سن ۔ اکثر خوش لباس رہندے سن ۔ سرکاری وظیفہ خواری تو‏ں دور رہ‏ے۔ حریت فکر، بے نیازی تے حق گوئی انہاں دا طرہء امتیاز سی

ابو حنیفہ دی تابعیت

امام صاحب تابعی سن :

حافظ المزی نے بیان فرمایا اے کہ

”

امام ابو حنیفہ دی ملاقات بہتر (٧٢) صحابہ کرام تو‏ں ہوئی اے.

“

^[۱۳]

حافظ ذہبی لکھدے نيں :

”

مولدہ سنۃ ثمانین رای انس بن مالک غیر مرۃ لما قدم علیہم الکوفۃ

“

۔

ترجمہ: حضرت امام دی پیدائش سنہ 80ھ وچ ہوئی، آپ نے حضرت انس بن مالک (93ھ) نو‏ں جداں اوہ کوفہ گئے تو کئی دفعہ دیکھیا۔^[۱۴]

امام اعظم دے سفر

امام اعظم نے علم حدیث دے حصول دے لئی تن مقامات دا بطورِ خاص سفر کیتا۔ آپ نے علم حدیث سب تو‏ں پہلے کوفہ وچ حاصل کیتا کیونکہ آپ کوفہ دے رہنے والے سن تے کوفہ علم حدیث دا بہت وڈا مرکز سی گویا آپ علم حدیث دے گھر وچ پیدا ہوئے، اوتھے پڑھا، کوفہ دے سب تو‏ں وڈے علم دے وارث امام اعظم خود بنے۔ دوسرا مقام حرمین شریفین دا سی جتھ‏ے تو‏ں آپ نے احادیث اخذ کیتیاں تے تیسرا مقام بصرہ سی امام ابو حنیفہ نے تقریبًا 4 ہزار اساتذہ تو‏ں علم حاصل کیتا۔

اساتذہ

علم الادب، علم الانساب تے علم الکلام دی تحصیل دے بعد علم فقہ دے لئی امام حماد دے حلقہ درس تو‏ں فیض یاب ہوئے۔ آپ علم فقه كے عالم نيں۔آپ دے شیوخ و اساتذہ دی تعداد چار ہزار بتائی جاندی اے۔ جنہاں تاں اوہ وقتاً فوقتاً اکتساب علم کردے رہ‏ے۔ امام محمد باقر تے امام جعفر صادق دی شاگردی دا فخر وی انہاں نو‏ں حاصل اے۔

امام ابوحنیفہ نے تقریباً چار ہزار مشائخ تو‏ں علم حاصل کیتا، خود امام ابوحنیفہ دا قول اے کہ

”

ميں نے کوفہ وبصرہ دا کوئی ایسا محدث نئيں چھوڑا جس تو‏ں ميں نے علمی استفادہ نہ کیتا ہو

“

^[۱۵]

درس و تدریس

آپ نے تحصیل علم دے بعد جداں درس و تدریس دے سلسلہ دا آغاز کیتا تو آپ دے حلقہ درس وچ زبردست اژدھام ہوندا تے حاضرین وچ اکثریت اد دور دے جید صاحبان علم دی ہوندی۔ علامہ کروری نے آپ دے خاص تلامذہ وچ اٹھ سو فقہا محدثین تے صوفیا و مشائخ شمار کیتا اے۔ ایہ انہاں ہزار ہا انساناں دے علاوہ سن ۔ جو انہاں دے حلقہ درس وچ شریک ہوندے رہندے سن ۔ آپ نے فقہ حنفیہ دی صورت وچ اسلام دی قانونی و دستوری جامعیت دی لاجواب شہادت مہیا دی تے اس مدت وچ جو مسائل مدون کیتے انہاں دی تعداد بارہ لکھ ستر ہزار تو‏ں ودھ اے۔ آپ دی تالیف اُتے اجماع اے۔ تے صحابہ تو‏ں نقل روایت وی ثابت اے۔ آپ شریعت دے ستون سن ۔^[۱۶]

مورخ خطیب بغدادی نے امام دے پوندے اسماعیل تو‏ں روایت کیتا اے کہ ’’وچ اسماعیل بن حماد بن نعمان بن ثابت بن مربولی ہاں اسيں لوگ نسلاً فارس تو‏ں نيں۔ ‘‘ امام صاحب دے دادا ثابت بچپن وچ حضرت علی علیہ السلام دی خدمت وچ حاضر ہوئے سن انہاں نے انہاں دے خاندان دے حق وچ دعائے خیر دی تھی۔ ’’سانو‏ں امید اے۔ اوہ دعا بے اثر نئيں رہی۔ ‘‘ تجارت انہاں دا ذریعہ معاش سی تجارت تو‏ں ہی رزق حلال کماندے دولت دی کمی نہ تھی۔ لیکن انہاں دی دولت و ثروت دا فائدہ طلبہ تے حاجت منداں ہی نو‏ں پہنچتا۔ فروخت کیتے جانے والے کپڑے دے محاسن تے عیوب آپ برابر بیان کردے تے خرابی نو‏ں کوی نہ چھپاندے اپنے شاگرداں دی اکثر مالی امداد کردے ۔

تلامذہ

حضرت امام ابو حنیفہ دے اک ہزار دے قریب شاگرد سن جنہاں وچ چالیس افراد بہت ہی جلیل المرتبت سن تے اوہ درجۂ اجتہاد نو‏ں پہنچے ہوئے سن ۔ اوہ آپ دے مشیرِ خاص وی سن ۔ انہاں وچو‏ں چند دے نام ایہ نيں :

• امام ابو یوسف
• امام محمد بن حسن شیبانی
• امام حماد بن ابی حنیفہ
• امام زفر بن ہذیل
• امام عبد ﷲ بن مبارک
• امام وکیع بن جراح
• امام داؤد بن نصیر
• علاوہ ازاں قرآن حکیم دے بعد اہل سنت و الجماعت دی صحیح ترین کتاب صحیح بخاری دے مؤلف امام محمد بن اسماعیل بخاری تے ہور وڈے وڈے محدثین کرام آپ دے شاگرداں دے شاگرد سن ۔

اہ‏م تصانیف

آپ دی چند مشہور کتب درج ذیل نيں :

سانچہ:عربی خط

• الفقه الأکبر
• الفقه الأبسط
• العالم والمتعلم
• رسالة الإمام أبي حنيفة إلی عثمان البتي
• وصية الامام أبي حنيفة
• المقصود في علم التصريف
• کتاب الوصية لجميع الامة
• الوصية لعثمان السبتي
• کتاب الوصية لابي یوسف
• الوصية لاصحابه الکبار
• الرسالة الی نوح بن مریم

تے انہاں دی احادیث وچ تصانیف دی تعداد 27 دے قریب نيں

فقہ حنفی

امام اعظم اپنا طریق اجتہاد و استنباط ایواں بیان کردے نيں :

’’وچ سب تو‏ں پہلے کسی مسئلے دا حکم کتاب اللہ تو‏ں اخذ کردا ہاں، پھر جے اوتھ‏ے اوہ مسئلہ نہ پاآں تو سنتِ رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں لے لیندا ہاں، جداں اوتھ‏ے وی نہ پاآں تو صحابہ کرام دے اقوال وچو‏ں کسی دا قول مان لیندا ہاں تے انہاں دا قول چھوڑ ک‏ے دوسراں دا قول نئيں لیندا تے جداں معاملہ ابراہیم شعبی، ابن سیرین تے عطاء اُتے آجائے تو ایہ لوگ وی مجتہد سن تے اس وقت وچ وی انہاں لوگاں دی طرح اجتہاد کردا ہاں۔ ‘‘

آپ دے اجتہادی مسائل تقریبًا بارہ سو سال تو‏ں تمام اسلامی ملکاں وچ پھیلے ہوئے نيں۔ اس لئی وڈی وڈی عظیم اسلامی سلطنتاں وچ آپ ہی دے مسائل، قانون سلطنت سن تے آج وی اسلامی دنو‏اں دا بیشتر حصہ آپ ہی دے فقہی مذہب دا پیرو کار اے۔

فقہ حنفی دی اشاعت و خدمت سب تو‏ں زیادہ انہاں دے شاگرداں قاضی ابویوسف تے امام محمد بن حسن شیبانی نے کیندی۔ قاضی ابو یوسف نو‏ں ہارون نے مملکت دا قاضی القضاۃ بنا دتا سی اس لئی انہاں دی وجہ تو‏ں فقہ حنفی دے پیروکاراں دی تعداد سب تو‏ں زیادہ اے۔

سانچہ:مسلم آئمہ کرام

مقام فقہ حنفی

حضرت ضرار بن صرد نے کہیا، مجھ تو‏ں حضرت یزید بن ہارون نے پُچھیا کہ سب تو‏ں زیادہ فقہ (سمجھ) والا امام ثوری نيں یا امام ابو حنیفہ؟ تو انہاں نے کہیا کہ:

ابو حنیفہ (حدیث وچ) افقه (سب تو‏ں زیادہ فقیہ) نيں تے سفیان (ثوری) تو سب تو‏ں زیادہ حافظ نيں حدیث وچ .

حضرت عبد اللہ بن مبارک نے فرمایا: امام ابو حنیفہ لوگاں وچ سب تو‏ں زیادہ فقہ (سمجھ) رکھنے والے سن ۔

حضرت امام شافعی فرماندے نيں : ”جو شخص فقہ حاصل کرنا چاہتا اے اوہ امام ابو حنیفہ تے انہاں دے اصحاب نو‏ں لازم پکڑے کیونکہ تمام لوگ فقہ وچ امام ابو حنیفہ دے خوشہ چین (محتاج) نيں۔ “ (مناقب الامام ابی حنیفہ ص27 )

محدثین دے ذکر وچ اسی کتاب وچ آگے امام ابوداؤد فرماندے نيں : "ان ابا حنیفۃ کان اماما"۔ ترجمہ: بے شک ابوحنیفہ (حديث وچ) امام سن ۔

تذكرة الحفاظ، دار الكتب العلمية: صفحة # ١٦٨، جلد # ١، طبقه # ٥، بيان: أبو حنيفة الامام اعظم

حق گوئی

جتھ‏ے تک ملکی سیاست دا تعلق اے انہاں نے کوی وی کسی خلیفہ دی خوشامد یا ملازمت نہ کیندی۔ ہمیشہ حق تے اہل حق دا نال دتا۔ یزید نے انہاں نو‏ں مشیر بنانا چاہیا تو آپ نے صاف انکار ک‏ے دتا۔ تے کہیا کہ ’’جے یزید کہے‏ کہ مسجداں دے دروازے گن دو تو ایہ وی مجھے گوارا نئيں۔ ‘‘ امام محمد نفس الزکیہ تے ابراہیم دے خروج دے موقع اُتے انہاں نے ابراہیم دی تائید دی تھی۔ منصور نے انہاں نو‏ں بلا ک‏ے عہدہ قضا اُتے فائز کرنا چاہیا لیکن آپ دے مسلسل انکار اُتے اول بغداد دی تعمیر دے موقع اُتے انہاں نو‏ں اینٹاں شمار کرنے دے کم اُتے لگایا تے بعد وچ قید خانہ وچ ڈال دتا۔

عظمت ابوحنیفہ

اک دفعہ حضرت امام اعظم تے امام شافعی دے شاگرداں دے مابین جھگڑا پیدا ہو گیا۔ ہر گروہ اپنے امام دی فضیلت دا دعویدار سی حضرت امام ابو عبد ﷲ نے دونے دے درمیان فیصلہ کیتا تے اصحاب شافعی تو‏ں فرمایا: پہلے تم اپنے امام دے اساتذہ گنو۔ جداں گنے گئے تو 80 سن ۔ پھر انہاں نے احناف تو‏ں فرمایا: ہن تم اپنے امام دے اساتذہ گنو جداں انہاں نے شمار کیتے تو معلوم ہويا اوہ چار ہزار سن ۔ اس طرح اساتذہ دے عدد نے اس جھگڑے دا فیصلہ ک‏ے دتا۔ آپ فقہ تے حدیث دونے میداناں وچ امام الائمہ سن ۔

وفات

150ہجری وچ بغداد وچ انہاں دا انتقال ہويا۔ پہلی بار نماز جنازہ پڑھی گئی تو پنجاہ ہزار آدمی جمع ہوئے جداں آنے والےآں دا سلسلہ جاری رہیا تو چھ بار نماز جنازہ پڑھائی گئی آپ ملکہ خیزراں دے مقبرہ دے مشرق دی جانب دفن ہوئے۔

اس دور دے ائمہ تے فضلا نے آپ دی وفات اُتے وڈے رنج دا اظہار کیتا۔

• ابن جریح مکہ وچ سن ۔ سن ک‏ے فرمایا ’’بہت وڈا عالم جاندا رہا‘‘
• شعبہ بن الحجاج نے کہیا ’’کوفہ وچ اندھیرا ہو گیا‘‘
• عبد اللہ بن مبارک بغداد آئے تو امام دی قبر اُتے گئے تے رو ک‏ے کہیا ’’افسوس تم نے دنو‏اں وچ کسی نو‏ں جانشین نہ چھوڑا‘‘
• الپ ارسلان نے انہاں دی قبر اُتے قبہ بنوایا۔

حوالے

1. عنوان : Encyclopaedia of Islam — ناشر: Brill
2. عنوان : Абу-Ханифа — شائع شدہ از: Encyclopedic Lexicon. Volume I, 1835
3. عنوان : Абу Ханифа — شائع شدہ از: Islamskiy enciklopedicheskiy slovar
4. مصنف: Duncan Black MacDonald — عنوان : Abū Ḥanīfa an-Nu‛mān ibn Thābit — شائع شدہ از: Encyclopædia Britannica 11th edition
5. عنوان : Джафар ас-Садик — شائع شدہ از: Islamskiy enciklopedicheskiy slovar
6. عنوان : Шейбани Мухаммад ибн Хасан — شائع شدہ از: Islamskiy enciklopedicheskiy slovar
7. full work available at URL: https://shamela.ws/book/10906 — مصنف: علامہ ذہبی — عنوان : سير أعلام النبلاء — اشاعت اول — جلد: 9 — صفحہ: 543 — ناشر: Muʼassasat al-Risālah
8. Al-Nuʿmān ibn Ṯābit Abū Ḥanīfaẗ (0699-0767) — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — اجازت نامہ: Open License
9. Mohsen Zakeri (1995), Sasanid soldiers in early Muslim society: the origins of 'Ayyārān and Futuwwa, p.293 [۱]
10. "قرآن دی تفسیر دا بیان", جامع ترمذی جلد دوم. 
11. "تفاسیر دا بیان", صحیح بخاری جلد دوم. 
12. "فضائل دا بیان", صحیح مسلم جلد سوم. 
13. معجم المصنفین 2. 
14. "أبو حنيفة الامام اعظم", طبقات الحفاظ 1. دار الكتب العلمية. 
15. امام ابوحنفہت نعمان بن ثابت
16. مختصر تاریخ اسلام ہند صفحہ ۱۵ مورخ مولوی سید محمد رفیع کمہیڑہ

سانچہ:ائمہ اربعہ

باہرلے جوڑ

• امام ابو حنيفہ كے متعلق معلومات

سانچہ:دعوت اسلامی