Тытан (спадарожнік)

Тытан
спадарожнік Сатурна
Тытан у натуральных колерах (здымак «Касіні»)
Тытан у натуральных колерах (здымак «Касіні»)
Гісторыя адкрыцця
Першаадкрывальнік	Хрысціян Гюйгенс
Дата адкрыцця	25 сакавіка 1655
Арбітальныя характарыстыкі
Вялікая паўвось	1 221 870 км[1]
Эксцэнтрысітэт	0,0288[1]
Перыяд абарачэння	15,945 дня[1]
Нахіл арбіты	0,34854°[1]
Даўгата ўзыходнага вузла	28,758[1] °
Аргумент перыцэнтра	179,920[1] °
Сярэдняя анамалія	163,308[1] °
Фізічныя характарыстыкі
Дыяметр	5152 км[2]
Плошча паверхні	83 млн км²[2]
Маса	1,3452×10^23 кг[2]
Шчыльнасць	1,8798 г/см³[2]
Паскарэнне свабоднага падзення	1,352 м/с²
Перыяд вярчэння вакол сваёй восі	сінхроннае вярчэнне адносна Сатурна
Нахіл восевага вярчэння	адсутнічае
Альбеда	0,22[3]
Тэмпература паверхні	93,7 К (−179,5 °C)[4]
Атмасфера	азот — 98,4%, метан — 1,6%; ціск — 146,7 кПа[5][6]

Тыта́н (стар.-грэч.: Τιτάν) — найбуйнейшы спадарожнік Сатурна, другі па велічыні спадарожнік у Сонечнай сістэме (пасля спадарожніка Юпітэра Ганімеда), з'яўляецца адзіным, акрамя Зямлі, целам у Сонечнай сістэме, для якога даказана існаванне вадкасці на паверхні^[7][8], і адзіным планетным спадарожнікам, у якога ёсць шчыльная атмасфера.

Тытан стаў першым вядомым спадарожнікам Сатурна — у 1655 годзе яго выявіў галандскі астраном Хрысціян Гюйгенс^[9].

Дыяметр Тытана — 5152 км, гэта на 50% больш, чым у Месяца, пры гэтым Тытан на 80% большы за спадарожнік Зямлі па масе. Тытан таксама большы памерамі за планету Меркурый, хоць і саступае ёй па масе. Сіла цяжару на ім складае прыблізна адну сёмую зямной. Маса Тытана складае 95% масы ўсіх спадарожнікаў Сатурна.

Паверхня Тытана ў асноўным складаецца з вадзянога лёду і асадкавых арганічных рэчываў, геалагічна маладая, у асноўным роўная, за выключэннем невялікай колькасці горных утварэнняў і кратараў, а таксама некалькіх крыявулканаў. Шчыльная атмасфера навакол Тытана доўгі час не дазваляла ўбачыць паверхню спадарожніка аж да прыбыцця апарата «Касіні-Гюйгенс» у 2005 годзе.

Атмасфера пераважна складаецца з азоту, таксама прысутнічае невялікая колькасць метану і этану, якія ўтвараюць воблакі, якія з'яўляюцца крыніцай вадкіх і, магчыма, цвёрдых ападкаў. На паверхні ёсць метан-этанавыя азёры і рэкі. Ціск ля паверхні прыкладна ў 1,5 разы перавышае ціск зямной атмасферы. Тэмпература каля паверхні — мінус 170—180 °C.

Нягледзячы на нізкую тэмпературу, Тытан супастаўляецца з Зямлёй на ранніх стадыях развіцця, і нельга выключаць, што на спадарожніку магчыма існаванне простых форм жыцця, у прыватнасці, у падземных вадаёмах, дзе ўмовы могуць быць больш камфортнымі, чым на паверхні^[10][11].

Гісторыя адкрыцця і назвы

Хрысціян Гюйгенс знайшоў Тытан у 1655 годзе

Тытан быў адкрыты 25 сакавіка 1655 г. галандскім фізікам, матэматыкам і астраномам Хрысціянам Гюйгенсам^[12]. Натхнёны прыкладам Галілея, Гюйгенс разам са сваім братам Канстанцінам стварыў тэлескоп, які меў апертуру 57 мм і кратнасць павелічэння, большую за 50 разоў^[13].

З дапамогай гэтага тэлескопа Гюйгенс назіраў за планетамі Сонечнай сістэмы — Марсам, Венерай, Юпітэрам і Сатурнам. Каля апошняга вучоны заўважыў яркае цела, якое здзяйсняла поўны абарот вакол планеты за 16 дзён. Пасля чатырох абаротаў, у чэрвені 1655, калі кольцы Сатурна мелі нізкі нахіл адносна Зямлі і не перашкаджалі назіранням, Гюйгенс канчаткова пераканаўся, што выявіў спадарожнік Сатурна. З моманту вынаходства тэлескопа гэта быў другі выпадак адкрыцця спадарожніка, праз 45 гадоў пасля выяўлення Галілеем чатырох найбуйнейшых спадарожнікаў Юпітэра.

На працягу больш чым двух стагоддзяў спадарожнік заставаўся фактычна безназоўным, Гюйгенс называў новае нябеснае цела проста Saturni Luna («Спадарожнік Сатурна» па-лацінску). Некаторыя астраномы называлі яго «Гюйгенсавым спадарожнікам» або проста «Huyghenian». Пасля адкрыцця Джавані Касіні яшчэ чатырох спадарожнікаў Сатурна астраномы сталі называць Тытан як Сатурн IV, бо ён знаходзіўся ў чацвёртай пазіцыі ад планеты^[14]. Пасля 1789 падобная методыка прысваення назваў была скасавана ў сувязі з адкрыццём новых спадарожнікаў, некаторыя з якіх размяшчаліся на больш блізкіх арбітах да планеты, чым ужо вядомыя.

Назва «Тытан» стала выкарыстоўвацца пасля публікацыі ў 1847 артыкула Джона Гершэля (сына Уільяма Гершэля, які адкрыў Мімас і Энцэлад) «Вынікі астранамічных назіранняў, зробленых на мысе Добрай Надзеі». У гэтым артыкуле астраном прапанаваў назваць вядомыя тады сем спадарожнікаў Сатурна імёнамі сясцёр і братоў Кронаса (грэчаскага аналага рымскага бога Сатурна)^[15].

Арбіта і вярчэнне

Арбіта Тытана (выдзелена чырвоным) сярод іншых вялікіх спадарожнікаў Сатурна. За межамі арбіты Тытана — Япет і Гіперыён, унутры — Дыёна, Тэфія, Энцэлад і Мімас

Параўнанне памераў Зямлі, Тытана (злева ўнізе) і Месяца

Радыус арбіты Тытана складае 1 221 870 км^[1] (20,3 радыуса Сатурна), і, такім чынам, ён знаходзіцца па-за кольцамі Сатурна, крайняе з якіх (Е) знаходзіцца прыкладна ў 750 000 км. Арбіты двух бліжэйшых спадарожнікаў праходзяць у 242 000 км далей ад планеты (Гіперыён) і ў 695 000 км бліжэй да Сатурна (Рэя). Арбіты Тытана і Гіперыёна ўтвараюць арбітальны рэзананс 3:4: Тытан робіць чатыры абароту вакол Сатурна, у той час як Гіперыён толькі тры^[16].

Поўны абарот вакол планеты Тытан вырабляе за 15 дзён, 22 гадзіны і 41 хвіліну з сярэдняй хуткасцю 5,57 км/с. Арбіта спадарожніка адрозніваецца ад кругавой і мае эксцэнтрысітэт, роўны 0,0288^[1][17]. Плоскасць арбіты адхілена ад экватара Сатурна і плоскасці кольцаў на 0,348°^[2].

Як Месяц і многія іншыя спадарожнікі планет у Сонечнай сістэме, Тытан мае сінхроннае кручэнне адносна планеты, якое стала вынікам дзеяння прыліўных сіл. Гэта азначае, што перыяды кручэння вакол сваёй восі і абароту вакол Сатурна супадаюць, і спадарожнік павернуты да планеты заўсёды адным і тым жа бокам. У выніку, на Тытане ёсць месца на паверхні, над якім Сатурн знаходзіцца ў зеніце; ад мерыдыяна, які праходзіць праз гэты пункт, вядзецца адлік каардынат^[18].

Выява Тытана, складзеная з 4 інфрачырвоных фатаграфій, зробленых «Касіні»

Нахіл восі вярчэння Сатурна складае 26,73°, што забяспечвае змену пор года на планеце і яе спадарожніках у паўднёвых і паўночных паўшар'ях. Кожны сезон доўжыцца прыкладна 7,5 зямных гадоў, бо Сатурн робіць поўны абарот вакол Сонца прыкладна за 30 гадоў. Вось вярчэння Тытана, перпендыкулярная плоскасці яго арбіты, амаль сунакіраваная восі вярчэння Сатурна. Апошняе лета ў паўднёвым паўшар'і Тытана скончылася ў жніўні 2009 года.

Цэнтр мас Сатурна і Тытана знаходзіцца на аддаленні ўсяго 290 км ад цэнтра Сатурна з прычыны яго перавагі па масе ў 4227 раз, таму ўплыў спадарожніка на рух планеты мізэрны.

Памеры і маса

Тытан мае дыяметр 5152 км і з'яўляецца другім па памеры спадарожнікам у Сонечнай сістэме, пасля спадарожніка Юпітэра Ганімеда.

Доўгі час астраномы лічылі, што дыяметр Тытана складае 5550 км, і, такім чынам, Тытан большы за Ганімеда, але даследаванне, праведзенае апаратам «Вояджэр-1», паказала наяўнасць шчыльнай і непразрыстай атмасферы, якая перашкаджала дакладна вызначыць памер аб’екта^[19].

Дыяметр Тытана, а таксама яго шчыльнасць і маса блізкія да адпаведных характарыстык спадарожнікаў Юпітэра — Ганімеда і Каліста^[20]. Тытан прыкладна на 50% большы за Месяц (па радыусу) і на 80% перавышае спадарожнік Зямлі па масе. Таксама Тытан перавышае памерамі планету Меркурый, хоць і саступае ёй па масе. Паскарэнне свабоднага падзення складае 1,352 м/с², гэта азначае, што сіла цяжару складае прыкладна сёмую частку зямной (9,81 м/с²).

Сярэдняя шчыльнасць Тытана складае 1,88 г/см³, што з'яўляецца самай высокай шчыльнасцю сярод спадарожнікаў Сатурна. На долю Тытана прыходзіцца больш за 95% масы ўсіх спадарожнікаў Сатурна.

Да гэтага часу канчаткова не вырашана пытанне аб тым, як утварыўся Тытан: з аднаго пылавога воблака з Сатурнам ці асобна і пасля быў захоплены гравітацыяй планеты. Апошняя тэорыя дазваляе растлумачыць такое нераўнамернае размеркаванне масы сярод спадарожнікаў^[21].

Тытан з'яўляецца дастаткова буйным нябесным целам для падтрымання высокай тэмпературы ўнутранага ядра, што робіць яго геалагічна актыўным.

Будова

Слаістая структура атмасферы, «Касіні», 2004 год, выява, расфарбаваная ў натуральныя колеры

Тытан складаецца прыкладна напалову з вадзянога лёду і напалову — са скальных парод^[22]. Такі састаў падобны з некаторымі іншымі буйнымі спадарожнікамі газавых планет: Ганімедам, Еўропай, Каліста, Трытонам. Але Тытан моцна адрозніваецца ад іх саставам і структурай сваёй атмасферы.

Атмасфера

Асноўны артыкул: Атмасфера Тытана

Тытан мае працяглую атмасферу, яе таўшчыня перавышае 400 км^[23][24]. Паскарэнне свабоднага падзення на спадарожніку складае прыкладна адну сёмую частку ад зямнога, таму для стварэння існуючага ціску каля паверхні ў 1,5 атм, маса атмасферы Тытана павінна быць на парадак большая за масу зямной^[25][26]. Наяўнасць метану ў атмасферы прыводзіць да працэсаў фатолізу ў верхніх слаях і ўтварэння некалькіх слаёў вуглевадароднага «смогу», з-за чаго Тытан з'яўляецца адзіным спадарожнікам у Сонечнай сістэме, паверхню якога немагчыма назіраць у аптычным дыяпазоне.

Паходжанне атмасферы

Верхнія слаі атмасферы Тытана і паўднёвы полюс Сатурна. «Касіні», 2005 год

Па сучасных ацэнках атмасфера Тытана на 95% складаецца з азоту і аказвае на 50% большы ціск на паверхню, чым зямная атмасфера. На дадзены момант не існуе адзінага меркавання аб яе паходжанні: ёсць некалькі розных версій, але для ўсіх іх ёсць сур'ёзныя контраргументы^[27].

Так, па адной тэорыі, атмасфера Тытана першапачаткова складалася з аміяку (NH₃), затым пачалася дэгазацыя спадарожніка пад дзеяннем ультрафіялетавага сонечнага выпраменьвання з даўжынёй хвалі, у асноўным меншаю за 260 нм^[28][29]; гэта прывяло да таго, што аміяк стаў раскладацца на атамарныя азот і вадарод, якія злучаліся ў малекулы азоту (N₂) і вадароду (H₂). Цяжэйшы азот апускаўся ўніз да паверхні, а лягчэйшы вадарод рассейваўся ў касмічную прастору, бо нізкая гравітацыя Тытана не можа ўтрымаць вадарод, і як вынік, гэты газ не назапашваецца ў атмасферы^[29]. Аднак, крытыкі падобнай тэорыі заўважаюць, што для такога працэсу неабходна, каб Тытан утвараўся пры адносна высокай тэмпературы, пры якой магло б адбыцца раздзяленне рэчыва спадарожніка на камяністы асяродак і змёрзлы ледзяны верхні слой. Аднак назіранні зонда «Касіні» паказваюць, што рэчыва Тытана не так выразна падзяляецца на слаі^[27].

Паводле іншай тэорыі, азот мог захавацца з часоў фарміравання Тытана, аднак у гэтым выпадку ў атмасферы павінна таксама прысутнічаць і вялікая колькасць ізатопа аргону-36, які таксама ўваходзіў у састаў газаў у протапланетным дыску, з якога ўтварыліся планеты і спадарожнікі Сонечнай сістэмы. Аднак праведзеныя назіранні паказалі, што ў атмасферы Тытана вельмі мала гэтага ізатопа^[27].

У часопісе Nature Geoscience 8 мая 2011 года была апублікавана яшчэ адна тэорыя, у якой мяркуецца, што атмасфера Тытана ўтварылася дзякуючы інтэнсіўнай каметнай бамбардзіроўцы каля чатырох мільярдаў гадоў таму. На думку аўтараў ідэі, азот утвараўся пры сутыкненні камет з паверхняй Тытана; такая «аварыя» адбываецца на вялізнай хуткасці, і ў месцы ўдару рэзка павышаецца тэмпература, а таксама ствараецца вельмі вялікі ціск. Пры такіх умовах цалкам магчыма праходжанне хімічнай рэакцыі. Для праверкі сваёй тэорыі аўтары пры дапамозе лазерных гармат абстрэльвалі мішэнь з замарожанага аміяку снарадамі з золата, плаціны і медзі. Гэты вопыт паказаў, што пры ўдары сапраўды адбываецца раскладанне аміяку на вадарод і азот. Вучонымі было падлічана, што ў ходзе інтэнсіўнай каметнай бамбардзіроўкі Тытана павінна было ўтварыцца каля 300 квадрыльёнаў метрычных тон азоту, што, па іх словах, цалкам дастаткова, для таго каб сфарміраваць атмасферу Тытана^[27][30].

Сучасныя ацэнкі страт атмасферы Тытана ў параўнанні з яе першапачатковымі характарыстыкамі даюцца на падставе аналізу суадносін ізатопаў азоту ¹⁴N да ¹⁵N. Па дадзеных назіранняў устаноўлена, што аб'ём ізатопа ¹⁵N у 4—4,5 разы перавышае аб'ём таго ж ізатопа на Зямлі. Такім чынам, першапачатковая маса атмасферы Тытана была прыкладна ў 30 разоў большая, чым зараз, бо з-за слабейшай гравітацыі лёгкі ізатоп азоту ¹⁴N павінен пакідаць Тытан хутчэй пад уздзеяннем нагрэву і іанізацыі выпраменьваннем, а ¹⁵N — назапашвацца^[31].

Структура

Параўнанне атмасфер Тытана і Зямлі

Мяжа атмасферы на Тытане знаходзіцца прыкладна ў 10 разоў вышэй, чым на Зямлі^[23][24]. Мяжа трапасферы размяшчаецца на вышыні 35 км. Да вышыні 50 км распасціраецца шырокая трапапаўза, дзе тэмпература застаецца практычна пастаяннай, а затым тэмпература пачынае расці. Мінімальная тэмпература каля паверхні складае −180 °C, пры павелічэнні вышыні тэмпература паступова павышаецца і на адлегласці 500 км ад паверхні дасягае −121 °C. Іанасфера Тытана мае больш складаную структуру, чым зямная, яе асноўная частка размяшчаецца на вышыні 1200 км. Нечаканасцю стала існаванне на Тытане другога, ніжняга слоя іанасферы, які ляжыць паміж 40 і 140 км (максімум электраправоднасці на вышыні 60 км)^[23].

Атмасферны склад

Утварэнне талінаў — складаных арганічных малекул з вялікай малекулярнай масай у верхняй атмасферы Тытана, на вышыні ~1000 км^[32][33]

Адзінымі целамі ў Сонечнай сістэме, атмасфера якіх у асноўным складаецца з азоту, з'яўляюцца Зямля і Тытан. Атмасфера апошняга складаецца з азоту на 98,4%^[5] і прыкладна з 1,6% аргону і метану, якія пераважаюць у асноўным у верхніх слаях атмасферы, дзе іх канцэнтрацыя дасягае 43%. Ёсць таксама сляды этану, дыацэтылену, метылацэтылену, цыянаацэтылену, ацэтылену, прапану, вуглякіслага газу, чаднага газу, цыяну, гелія^[5]. Практычна адсутнічае свабодны кісларод.

Тытан не мае істотнага магнітнага поля, таму яго атмасфера, асабліва верхнія слаі, падпадае пад моцнае ўздзеянне сонечнага ветру. Акрамя таго, яна трапляе пад уплыў касмічнага выпраменьвання і сонечнага апрамянення, пад уздзеяннем якіх, у прыватнасці, ультрафіялету, малекулы азоту і метану раскладаюцца на іоны або вуглевадародныя радыкалы. Гэтыя фрагменты, у сваю чаргу, утвараюць складаныя арганічныя злучэнні азоту або вугляроду, у тым ліку араматычныя злучэнні (напрыклад, бензол)^[34]. Таксама ў верхніх пластах атмасферы ўтвараецца паліін — палімер з спалучанай патройнай сувяззю.

Арганічныя злучэнні, якія ўключаюць у сябе атамы азоту, надаюць паверхні Тытана і атмасферы аранжавы колер^[35] (у прыватнасці, такі колер неба, калі глядзець з паверхні)^[36]. Пад уздзеяннем Сонца ўвесь метан быў бы ператвораны за 50 млн гадоў (вельмі невялікі тэрмін у параўнанні з узростам Сонечнай сістэмы), аднак гэтага не адбываецца. Гэта азначае, што запасы метану ў атмасферы пастаянна папаўняюцца^[37]. Адной з магчымых крыніц метану можа быць вулканічная актыўнасць^[38][39].

Клімат

Будова атмасферы Тытана

Тэмпература каля паверхні Тытана складае ў сярэднім −180 °C^[40]. З-за шчыльнай і непразрыстай атмасферы^[41] розніца тэмпературы паміж полюсамі і экватарам складае ўсяго 3 градусы. Такія нізкія тэмпературы і высокі ціск процідзейнічаюць раставанню вадзянога лёду, таму ў атмасферы практычна не змяшчаецца вады.

У высокіх слаях атмасферы ўтрымліваецца вялікая колькасць метану, ён павінен быў бы прыводзіць да ўзнікнення парніковага эфекту і, як вынік, павышэння тэмпературы на спадарожніку. Аднак аранжавы туман, які складаецца з арганічных малекул, распаўсюджаны паўсюдна ў ніжніх слаях атмасферы, добра паглынае сонечнае выпраменьванне і прапускае інфрачырвонае ад паверхні, што прыводзіць да антыпарніковага эфекту і астуджвае паверхню прыкладна на 10 градусаў^[42].

Цыркуляцыя атмасферных мас

Вецер каля паверхні Тытана звычайна даволі слабы і складае прыкладна 0,3 м/с^[43], на невялікіх вышынях кірунак ветру мяняецца. На вышынях, большых за 10 км, у атмасферы Тытана пастаянна дзьмуць даволі моцныя вятры^[44]. Іх кірунак супадае з кірункам кручэння спадарожніка, а хуткасць расце з вышынёй з некалькіх метраў у секунду на вышыні 10—30 км да 30 м/с на вышыні 50—60 км, што прыводзіць да ўтварэння дыферэнцыяльнага кручэння^[43]. На вышынях, большых за 120 км, мае месца моцная турбулентнасць — яе прыкметы былі заўважаны яшчэ ў 1980—1981 гадах, калі праз сістэму Сатурна праляталі касмічныя апараты «Вояджэр». Аднак нечаканасцю стала тое, што на вышыні каля 80 км у атмасферы Тытана зарэгістраваны штыль — сюды не пранікаюць ні вятры, што дзьмуць ніжэй за 60 км, ні турбулентныя рухі, што назіраюцца на ўдвая большай вышыні. Прычыны такога дзіўнага замірання рухаў пакуль не ўдаецца растлумачыць^[45].

На аснове сабраных пры спуску апарата «Гюйгенс» дадзеных аб хуткасці вятроў на розных вышынях была створана мадэль аб руху атмасферных мас на Тытане. Па атрыманых выніках атмасфера Тытана прадстаўляе сабой адну гіганцкую ячэйку Хадлі^[46]. Цёплыя масы паветра падымаюцца ў паўднёвым паўшар'і ў летні перыяд і пераносяцца да паўночнага полюса, дзе астываюць і ўжо на больш нізкіх вышынях вяртаюцца ў паўднёвае паўшар'е. Прыкладна кожныя 14,5 гадоў адбываецца змена кірунку цыркуляцыі^[47].

Мадэль канвекцыйных працэсаў: два асноўныя працэсы ў атмасферы спадарожніка — дзеянне так званых хваль Кельвіна (узнікаюць як вынік няўстойлівасці Кельвіна — Гельмгольца паміж слаямі асяроддзя) і глабальных касых плыней з паўночнага паўшар'я ў паўднёвае^[48].

Воблачнасць і ападкі

Атмасферная віхура над паўночным полюсам. «Касіні», 2006 год

Метан кандэнсуецца ў аблокі на вышыні некалькіх дзесяткаў кіламетраў. Паводле дадзеных, атрыманых «Гюйгенсам», адносная вільготнасць метану павышаецца з 45% каля паверхні да 100% на вышыні 8 км (пры гэтым агульная колькасць метану, наадварот, памяншаецца)^[49]. На вышыні 8—16 км распасціраецца вельмі разрэджаны слой аблокаў, якія складаюцца з сумесі вадкага метану з азотам. Такімі аблокамі пакрыта палова паверхні спадарожніка. Слабая імжа пастаянна выпадае з гэтых аблокаў на паверхню, кампенсуемае выпарэннем.

У верасні 2006 года «Касіні» зафіксаваў велізарнае воблака на вышыні 40 км над паўночным полюсам Тытана. Хоць вядома, што метан утварае аблокі, але ў дадзеным выпадку гэта ўтварэнне складалася хутчэй за ўсё з этану, бо памер зафіксаваных часціц складаў усяго 1—3 мкм, і іменна этан здольны кандэнсавацца на гэтай вышыні. У снежні «Касіні» зноў выявіў воблачны покрыў над полюсам, у яго складзе вызначыўся метан, этан і яшчэ адно арганічнае злучэнне. Воблака дасягала ў дыяметры 2400 км і назіралася таксама ў наступны пралёт апарата праз месяц^[50]. Навукоўцы мяркуюць, што ў гэты час на полюсе спадарожніка ішоў метана-этанавы дождж або снег (калі тэмпература досыць нізкая); сыходныя патокі ў паўночных шыротах досыць моцныя, каб выклікаць выпадзенне ападкаў^[51].

Таксама аблокі былі зафіксаваны ў паўднёвым паўшар'і. Звычайна яны займаюць не больш за 1% паверхні, хоць гэта значэнне часам дасягае 8%. Такія адрозненні ў плошчы воблачнага покрыва паўшар'яў тлумачацца тым, што ў паўднёвым паўшар'і ў момант назірання было лета, і там адбываўся інтэнсіўны нагрэў атмасферных мас, ўзнікалі ўзыходныя патокі і, як вынік, канвекцыя. У такіх умовах этан не здольны ўтварыць пастаянны воблачны покрыў, хоць этанавая вільготнасць дасягае 100%^[52]. З верасня па кастрычнік 2010 г. навукоўцы аналізавалі фатаграфіі «Касіні» і прыйшлі да высновы, што на экватары спадарожніка таксама ідуць дажджы; сведчаннем гэтаму з'яўляецца характэрная зрэзанасць (спаласаванасць), якая праяўляецца дзякуючы рачным патокам^[53].

Назіранні паказваюць, што вышыня і пастаянства воблачнасці залежаць ад шыраты. Так, у высокіх шыротах (ад 60° і вышэй) паўшар'я ў зімовы перыяд распаўсюджаны пастаянныя аблокі, якія сфармаваліся вышэй за ўзровень трапасферы. У больш нізкіх шыротах аблокі знаходзяцца на вышыні 15—18 км, з'яўляюцца невялікімі па памерах і носяць непастаянны характар. У паўшар'і з летнім перыядам аблокі ўтвараюцца ў асноўным у раёне 40° шыраты і звычайна недаўгавечныя^[54].

Наземныя назіранні таксама паказваюць сезонныя змены ў воблачным покрыве. Так, за адзін 30-гадовы абарот вакол Сонца разам з Сатурнам на Тытане ў кожным паўшар'і на працягу 25 гадоў утвараюцца аблокі, а затым на працягу 4—5 гадоў знікаюць перад тым як узнікнуць зноў^[50].

Мультыспектральны здымак Тытана. Светлая вобласць у цэнтры — «мацярык» Ксанаду

Паверхня

Горная града на Тытане з вышыні 10 км (радыёспектральны здымак з зонда «Гюйгенс»)

Ландшафт Тытана ў месцы пасадкі зонда «Гюйгенс» (кантраст узмоцнены). Бачныя камні акруглай формы, якія маглі ўтварыцца пры ўздзеянні вадкасці. Метан надае паветру аранжавы колер

Паверхня Тытана, сфатаграфаваная «Касіні» у розных спектральных дыяпазонах, у нізкіх шыротах падзелена на некалькі светлых і цёмных абласцей з выразнымі межамі^[55]. У раёне экватара на вядучым паўшар'і размешчаны светлы рэгіён памерам з Аўстралію (бачны таксама на інфрачырвоных здымках тэлескопа «Хабл»), які прадстаўляе сабой узвышша, імаверна, горны масіў^[56]. Ён атрымаў назву Ксанаду (Xanadu)^[57].

Карта паверхні полюсаў Тытана. По дадзеным «Касіні», студзень 2009

На радарных здымках, зробленых у красавіку 2006 года, бачныя горныя хрыбты вышынёй больш за 1 км, даліны, рэчышчы рэк, а таксама цёмныя плямы (запоўненыя або высахлыя азёры)^[58]. Прыкметная моцная эрозія горных вяршынь, патокі вадкага метану падчас сезонных ліўняў маглі ўтварыць пячоры ў горных схілах. На паўднёвы ўсход ад Ксанаду размешчана загадкавае ўтварэнне Hotei Arcus, якое прадстаўляе сабой яркую (асабліва на некаторых даўжынях хваль) дугу. Ці з'яўляецца гэтая структура «гарачым» вулканічным раёнам, ці адкладаннем нейкага рэчыва (напрыклад, вуглякіслотнага лёду), пакуль незразумела.

У экватарыяльным светлым рэгіёне Адзіры выяўлены працяглыя ланцугі гор (або пагоркаў) вышынёй да некалькіх сотняў метраў. Як мяркуецца, у паўднёвым паўшар'і можа існаваць масіўны горны хрыбет працягласцю каля 150 км і вышынёй да 1,6 км. На вяршынях гор светлыя адкладанні — магчыма, залежы метану і іншых арганічных матэрыялаў^[59]. Усё гэта сведчыць аб тэктанічных працэсах, якія фарміруюць паверхню Тытана.

У цэлым рэльеф Тытана адносна роўны — варыяцыя па вышыні не большыя за 2 км, аднак лакальныя перапады вышынь, як паказваюць дадзеныя радара і стэрэаздымкі, атрыманыя «Гюйгенсам», могуць быць вельмі значнымі; стромкія схілы на Тытане не рэдкасць^[60]. Гэта з'яўляецца вынікам інтэнсіўнай эрозіі пры ўдзеле ветру і вадкасці. Ёсць некалькі аб’ектаў, падобных на ўдарныя кратары, запоўненыя, як мяркуюць, вуглевадародамі. Многія кратары могуць быць схаваны пад пластом асадкаў^[61] або былі хутка згладжаны інтэнсіўнай ветравой эрозіяй^[62]. Паверхня Тытана ва ўмераных шыротах менш кантрастная.

Шматлікія асаблівасці паверхні Тытана можна растлумачыць як дзеяннем вадкасці, так і вынікамі крыявулканізму. Вулканічны купал Ганеша, выяўлены на радарных выявах у кастрычніку 2004, нагадвае шчытавыя вулканы Венеры.

Дзюны

Па экватары спадарожнік апяразваюць цёмныя вобласці па памерах пракладна з Ксанаду. Спачатку меркавалі, што гэта метанавыя моры^[63]. Радарныя даследаванні, аднак, паказалі, што цёмныя экватарыяльныя рэгіёны амаль паўсюдна пакрыты доўгімі паралельнымі радамі дзюн, выцягнутых у напрамку пераважных вятроў (з захаду на ўсход) на сотні кіламетраў — т. зв. «Каціныя драпіны»^[64].

Цёмны колер нізін тлумачыцца скопішчам часціц вуглевадароднага «пылу», што выпадае з верхніх слаёў атмасферы і змываецца метанавымі дажджамі з узвышшаў і прыносіцца ў экватарыяльныя раёны вятрамі. Пыл можа быць перамяшаны з ледзяным пяском^[64][65].

Метанавыя рэкі і азёры

Асноўны артыкул: Гідрасфера Тытана

Моры і азёры ў паўночнай палярнай вобласці Тытана (па радарных здымках «Касіні»)

Вывад аб магчымасці існавання на паверхні Тытана рэк і азёр, напоўненых вадкім метанам, быў зроблены на аснове дадзеных, сабраных апаратамі «Вояджэр-1» і «Вояджэр-2», якія паказалі існаванне шчыльнай атмасферы адпаведнага складу і патрэбных тэмператур для падтрымання метану ў вадкім стане. У 1995 годзе дадзеныя тэлескопа «Хабл» і іншыя назіранні дазволілі непасрэдна абгрунтаваць існаванне вадкага метану на паверхні ў выглядзе асобных азёр ці нават акіянаў, падобных да зямных^[66].

Адлюстраванне інфрачырвонай часткі сонечнага выпраменьвання ад паверхні метанавага возера ў паўночнай палярнай вобласці Тытана

Місія «Касіні» ў 2004 годзе таксама пацвердзіла гэту гіпотэзу, хоць і не адразу. Калі апарат прыбыў у сістэму Сатурна, даследчыкі спадзяваліся выявіць вадкасць з дапамогай адлюстравання сонечнага святла, але спачатку ніякіх блікаў выявіць не ўдалося^[67].

У ліпені 2009 года было зафіксавана адлюстраванне сонечнага святла (блік) ад гладкай паверхні вадкага басейна ў інфрачырвоным дыяпазоне, што стала прамым доказам існавання азёр^[68].

Раней паблізу палюсоў радар «Касіні» паказаў наяўнасць вельмі роўнай і/або добра паглынаючай паверхні, якая прадстаўляе сабой вадкія метанавыя (альбо метан-этанавыя) вадаёмы, наяўнасць якіх доўга была пад сумненнем. У прыватнасці, у чэрвені 2005 года здымкі «Касіні» выявілі ў паўднёвай палярнай вобласці цёмнае ўтварэнне з вельмі выразнымі межамі, якое было ідэнтыфікавана як вадкае возера. Яго назвалі возера Антарыа^[69][70]. Выразныя радарныя здымкі азёр у паўночнай палярнай вобласці Тытана атрыманы ў ліпені 2006 года^[71]. Радарнае пакрыццё вобласці Мезараміа ў высокіх шыротах паўднёвага паўшар'я паказала наяўнасць развітой рачной сістэмы, берагавой лініі з характэрнымі слядамі эрозіі і паверхні, пакрытай вадкасцю ў цяперашні час альбо ў нядаўнім мінулым^[8][72].

У сакавіку 2007 года «Касіні» выявіў у раёне Паўночнага полюса некалькі гіганцкіх азёр, найбуйнейшае з якіх дасягае ў даўжыню 1000 км і па плошчы параўнальнае з Каспійскім морам, яшчэ адно пры плошчы 100 000 км² пераўзыходзіць любое з зямных прэснаводных азёр^[73].

У чэрвені 2012 года астраномы, вывучаючы здымкі, зробленыя «Касіні» з 2004 па 2008 гады, выявілі метанавае возера глыбінёй у 1 метр у пустыннай экватарыяльнай вобласці Тытана^[74]. Возера ўдалося разгледзець дзякуючы здымкам у інфрачырвоным дыяпазоне. Яго даўжыня складае каля 60, а шырыня — каля 40 кіламетраў^[75]. Акрамя возера былі выяўлены яшчэ чатыры вадаёмы, якія больш нагадваюць зямныя балоты^[74].

Паводле дадзеных «Касіні» і камп'ютарных разлікаў, састаў вадкасці ў азёрах наступны: этан (76—79%), прапан (7—8%), метан (5—10%). Акрамя таго, азёры ўтрымліваюць 2—3% цыяніду вадароду, і каля 1% бутэну, бутану і ацэтылену^[76][77]. Паводле іншых дадзеных, асноўнымі кампанентамі з'яўляюцца этан і метан. Запасы вуглевадародаў у азёрах у некалькі разоў перавышаюць агульныя запасы нафты і газу на Зямлі^[78]. Навукоўцы НАСА выказалі здагадку^[79], што пры пэўных умовах на паверхні азёр Тытана могуць утварацца плывучыя крыгі. Такі лёд павінен быць насычаны газам (больш за 5%) каб заставацца на паверхні возера, а не апускацца на дно.

Большая частка азёр знойдзена ў паўночнай палярнай вобласці, тады як у паўднёвай іх амаль няма. Гэта можа тлумачыцца сезоннымі зменамі — кожны з чатырох сезонаў на Тытане доўжыцца каля 7 зямных гадоў, і за гэты час метан можа высыхаць у вадаёмах аднаго паўшар'я і вятрамі пераносіцца ў другое^[80][81].

Пры зніжэнні зонда «Гюйгенс» у атмасферы Тытана былі атрыманы фатаграфіі^[82] на якіх бачныя светлыя пагоркі і рэчышчы, якія перасякаюць іх і ўпадаюць у цёмную вобласць. «Гюйгенс», відаць, сеў іменна ў цёмную вобласць, і яна аказалася з цвёрдай паверхняй^[83]. Састаў грунту на месцы пасадкі нагадвае мокры пясок (які, магчыма, складаецца з ледзяных пясчынак, перамяшаных з вуглевадародамі). Увільгатненне грунту можа адбывацца дзякуючы бесперапыннаму выпадзенню імжы.

На здымках непасрэдна з паверхні бачныя камяні (імаверна, ледзяныя) круглявай формы. Такая форма магла ўтварыцца ў выніку працяглага ўздзеяння на іх вадкасці. Мабыць, у прыэкватарыяльнай вобласці, дзе прызямліўся «Гюйгенс», магчымыя толькі часовыя перасыхаючыя метанавыя азёры, якія ўтвараюцца пасля вельмі рэдкіх дажджоў.

Крыявулканізм

Інфрачырвоная выява аб’екта, які, магчыма, з'яўляецца крыявулканам

На Тытане ёсць выразныя прыкметы вулканічнай актыўнасці. Аднак пры падабенстве формы і ўласцівасцей вулканаў, на спадарожніку дзейнічаюць не сілікатныя вулканы, як на Зямлі або Марсе і Венеры, а так званыя крыявулканы, якія, хутчэй за ўсё, вывяргаюцца водна-аміячнай сумессю з прымешкай вуглевадародаў^[84].

Першапачаткова існаванне вулканізму пачалі дапускаць пасля выяўлення ў атмасферы аргону-40, які ўтвараецца пры распадзе радыёактыўных рэчываў^[85]. Пазней «Касіні» зарэгістраваў магутную крыніцу метану, якая, як мяркуецца, з'яўляецца крыявулканам. Але на паверхні спадарожніка да гэтага часу не было знойдзена ні адной крыніцы метану, здольнай падтрымліваць пастаянную колькасць рэчыва ў атмасферы, і таму цяпер лічыцца, што асноўная частка ўсяго метану паходзіць з крыявулканаў^[86][87].

Акрамя таго, у снежні 2008 года астраномы зарэгістравалі ў атмасферы два светлыя ўтварэнні часовага характару, аднак яны аказаліся занадта даўгавечнымі для пагодных з'яў. Мяркуюць, што гэта было вынікам актыўнага вывяржэння аднаго з крыявулканаў^[88].

Вулканічныя працэсы на Тытане, як і на Зямлі, абумоўлены распадам радыеактыўных элементаў у мантыі спадарожніка^[88]. Магма на Зямлі складаецца з расплаўленых парод, якія маюць меншую шчыльнасць, чым пароды кары, праз якія яны вывяргаюцца. На Тытане ж водна-аміячная сумесь значна большая па шчыльнасці, чым вадзяны лёд, праз які яна вывяргаецца на паверхню, і, такім чынам, патрабуецца большая колькасць энергіі для падтрымання вулканізму. Адной з крыніц такой энергіі з'яўляюцца магутнае прыліўнае ўздзеянне Сатурна на свой спадарожнік^[88].

Унутраная будова

Згодна з разлікамі, Тытан мае цвёрдае ядро, якое складаецца са скальных парод, дыяметрам каля 3400 км, і акружана некалькімі слаямі вадзянога лёду^[22]. Знешні слой мантыі складаецца з вадзянога лёду і гідрату метану, унутраны са спрэсаванага, вельмі шчыльнага лёду. Паміж гэтымі слаямі можа існаваць праслойка з вадкай вады.

Як і на іншыя спадарожнікі Юпітэра і Сатурна, такія, напрыклад, як Іо і Энцэлад, на Тытан дзейнічаюць значныя прыліўныя сілы, якія істотна ўплываюць на тэктанічныя працэсы спадарожніка, разаграваюць яго ядро і падтрымліваюць вулканічную актыўнасць.

Гіпатэтычны падпаверхневы акіян

Шэрагам вучоных была выказана гіпотэза аб існаванні глабальнага падпаверхневага акіяна^[89]. Магутнае прыліўнае дзеянне Сатурна можа прывесці да разагрэву ядра і падтрымання досыць высокай тэмпературы для існавання вадкай вады^[90]. Параўнанне здымкаў «Касіні» за 2005 і 2007 гады паказала, што дэталі ландшафту зрушыліся прыкладна на 30 км. Паколькі Тытан заўсёды павернуты да Сатурна адным бокам, такі зрух можа тлумачыцца тым, што ледзяная кара аддзелена ад асноўнай масы спадарожніка глабальнай вадкай праслойкай^[90].

Мяркуюць, што ў вадзе змяшчаецца значная колькасць аміяку (каля 10%), які дзейнічае на ваду як антыфрыз^[88], гэта значыць паніжае тэмпературу яе замярзання. У спалучэнні з высокім ціскам, які аказваецца карой спадарожніка, гэта можа з'яўляцца дадатковай умовай існавання падпаверхневага акіяна^[91][92]. Паводле дадзеных, апублікаваных у канцы чэрвеня 2012 і сабраных раней КА «Касіні», пад паверхняй Тытана (на глыбіні каля 100 км) сапраўды павінен знаходзіцца акіян, які складаецца з вады з магчымай невялікай колькасцю солей^[93].

Поры года

Як і на Зямлі, на Тытане ёсць змена пор года. Па меры руху Сатурна і яго спадарожнікаў вакол Сонца на Тытане паступова змяняецца сезон.

Штармы

На Тытане як і на Зямлі час ад часу ўзнікаюць штармы^[94]. Нагрэў паверхні сонечнымі прамянямі спараджае ўзыходныя патокі паветра, выклікаючы магутную канвекцыю, перамяшчэнне вільгаці і кандэнсацыю аблокаў.

У адрозненне ад Зямлі на Тытане магутныя аблокі нашмат мацней ссоўваюцца па шыраце, па меры змены сезонаў, тады як на Зямлі яны рухаюцца на поўнач або поўдзень нязначна.

Назіранні і даследаванні

Назіранне і вывучэнне Тытана, да таго як у 1979 годзе касмічны апарат «Піянер-11» дасягнуў арбіты Сатурна і правёў розныя вымярэнні планеты і яе спадарожнікаў, праходзіла вельмі павольна. У 1907 годзе іспанскі астраном Хасэ Комас Сола сцвярджаў, што назіраў пацямненні на краі дыска Тытана і дзве круглыя светлыя плямы па цэнтры^[95]. Адкрыццё атмасферы Джэрардам Койперам у 1944 годзе^[96] стала яшчэ адным сур'ёзным адкрыццём^[97].

Тытан не бачны няўзброеным вокам, але яго можна ўбачыць у любіцельскі (непрафесійны) тэлескоп або моцны бінокль, назіранню перашкаджае блізкасць Тытана да Сатурна. Спадарожнік мае бачную зорную велічыню 7,9^[98].

«Піянер-11» і «Вояджэр»

Атмасфера Тытана з адлегласці 435 000 км. «Вояджэр-1», 1980 год

Першым касмічным апаратам, які праляцеў паблізу Тытана, стаў «Піянер-11», прызначаны для вывучэння Юпітэра і Сатурна. 1 верасня 1979 г. станцыя перадала пяць здымкаў Тытана. Па дадзеных, перададзеных зондам, было ўстаноўлена, што тэмпература каля паверхні вельмі нізкая для існавання жыцця^[99]. «Піянер-11» прайшоў на адлегласці 353 950 км ад спадарожніка. Атрыманыя фатаграфіі былі вельмі размытымі, каб адрозніць якія-небудзь дэталі^[100].

Значныя даследаванні былі зроблены апаратам «Вояджэр-1». 12 лістапада 1980 года станцыя прайшла ў 5600 км ад Тытана, аднак атрыманыя здымкі не дазволілі адрозніць якія-небудзь дэталі паверхні з-за туману ў атмасферы. «Вояджэр-1» змог вывучыць толькі састаў атмасферы і вызначыць асноўныя дадзеныя, такія як памер і маса, таксама быў удакладнены арбітальны перыяд^[19].

«Вояджэр-2» праляцеў праз сістэму Сатурна 25 жніўня 1981. Апарат быў накіраваны да Уран і каля Сатурна здзейсніў гравітацыйны манеўр, таму Тытан практычна не вывучаўся.

Касмічны тэлескоп «Хабл»

Першыя фатаграфіі, што пралілі святло на структуру паверхні Тытана, былі атрыманы тэлескопам «Хабл» у 1990-я гады. На зробленых у інфрачырвоным дыяпазоне здымках былі бачныя метанавыя воблакі і арганічны смог. Выразны кантраст паміж цёмнымі і светлымі абласцямі паверхні з'яўляецца супрацьлегласцю рэльеф назіраным на іншых, падобных па памеры спадарожніках у Сонечнай сістэме. Такія канцэнтрычныя структуры як кратар, звычайныя на іншых спадарожніках, «Хаблам» на Тытане знойдзены не былі.

Меркавалася, што светлыя ўчасткі паверхні прадстаўляюць сабой узвышшы ў адносінах да цямнейшых абласцей; таксама ўчасткі адрозніваюцца па свайму саставу: светлыя ўчасткі могуць утрымліваць вадзяны лёд (такое часта сустракаецца на спадарожніках Юпітэра), а цёмныя пакрыты скальнымі пародамі або арганічным матэрыялам.

«Касіні — Гюйгенс»

Момант аддзялення зонда «Гюйгенс» ад «Касіні». Мастацкая выява

5 кастрычніка 1997 г. з мыса Канаверал стартаваў апарат «Касіні — Гюйгенс», сумесны праект НАСА, ЕКА і АСІ. Ён быў створаны для вывучэння сістэмы Сатурна і, у прыватнасці, яго спадарожніка Тытана. «Касіні» з'яўляецца першым штучным спадарожнікам Сатурна. Першапачатковы тэрмін дзеяння апарата быў разлічаны на 4 гады.

«Касіні» знаходзіцца на арбіце Сатурна з 1 ліпеня 2004 года. Як і было запланавана, першы пралёт каля Тытана быў здзейснены 26 кастрычніка 2004 года на адлегласці ўсяго 1200 км ад паверхні^[83]. Тытан з'яўляецца самым аддаленым ад Зямлі нябесным целам, на якое ажыццявіў пасадку касмічны зонд^[101]. На радыёлакацыйных здымках, зробленых у той час, паказана складаная структура паверхні Тытана.

З 22 ліпеня 2006 года па 28 мая 2008 года «Касіні» здзейсніў 21 пралёт каля Тытана (мінімальная адлегласць — усяго 950 км), за гэты час былі атрыманы малюнкі, якія даказваюць існаванне на Тытане метанавых азёр^[102].

Місія была прадоўжана спачатку да 2010 г. (дадаткова 21 пралёт Тытана), а затым — да 2017 (яшчэ 56 пралётаў)^[103].

Даследаванне зондам «Гюйгенс»

Асноўны артыкул: Гюйгенс, зонд

Зонд «Гюйгенс» аддзяліўся ад «Касіні» 25 снежня 2004 года, а апусціўся на паверхню 14 студзеня 2005 г.^[104] «Гюйгенс» — першы апарат, створаны чалавекам, які знаходзіцца на паверхні спадарожніка планеты (за выключэннем апаратаў на Месяцы).

Спуск на парашутах скрозь атмасферу спадарожніка заняў у «Гюйгенса» 2 гадзіны 27 хвілін 50 секунд. Сутыкненне апарата з паверхняй Тытана адбывалася на хуткасці 16 км/г (або 4,4 м/с), пры гэтым прыборы перанеслі кароткачасовыя перагрузкі, якія ў 15 разоў перавышаюць паскарэнне свабоднага падзення на Зямлі.

Падчас спуску «Гюйгенс» адбіраў пробы атмасферы. Хуткасць ветру пры гэтым (на вышыні ад 9 да 16 км) склала прыблізна 26 км/г. Бартавыя прыборы выявілі шчыльную метанавую смугу (ярусы аблокаў) на вышыні 18—19 км, дзе атмасферны ціск складаў прыблізна 50 кПа (5,1×10³ кгс/м²) або 380 мм ртутнага слупа. Знешняя тэмпература ў пачатку спуску складала −202 °C, у той час як на паверхні Тытана аказалася трохі вышэйшая: −179 °C.

Здымкі, зробленыя ў час спуску, паказалі складаны рэльеф са слядамі дзеяння вадкасці (рэчышчамі рэк і рэзкім кантрастам паміж светлымі і цёмнымі ўчасткамі — «берагавой лініяй»)^[105]. Аднак цёмны ўчастак, на які спусціўся «Гюйгенс», аказаўся цвёрдым. На здымках, атрыманых з паверхні, бачныя камяні круглявай формы памерам да 15 см са слядамі ўздзеяння вадкасці (галька)^[86].

З дапамогай вонкавага мікрафона ўдалося зрабіць запіс гуку ветру на Тытане.

Месца пасадкі апарата 14 сакавіка 2007 г. было вырашана назваць у гонар Юбера Кюрьена (Hubert Curien) — аднаго з заснавальнікаў Еўрапейскага касмічнага агенцтва^[106].

Запланаваныя місіі

Новая місія ў 2020-х гадах

У рамках сумеснай праграмы НАСА і ЕКА па вывучэнні Сатурна, Тытана і Энцэлада плануецца адправіць апарат Titan Saturn System Mission, які будзе ўключаць у сябе: арбітальную станцыю і два зонды, прызначаныя непасрэдна для вывучэння Тытана. Адзін зонд прадстаўляе сабой аэрастат, які будзе плаваць у атмасферы сярод аблокаў. Па задуме распрацоўшчыкаў, гэты зонд павінен будзе па меншай меры адзін раз абляцець вакол усяго спадарожніка прыкладна па 20° з. ш. на вышыні 10 км^[107].

Другі зонд павінен будзе прывадніцца ў палярным моры вуглевадародаў прыкладна на 79° паўночнай шыраты. Гэтак жа як і «Гюйгенс», апарат будзе спушчаны на парашуце. Зонд стане першым плывучым апаратам за межамі Зямлі. Час яго працы, як мяркуюць, складзе ад 3 да 6 месяцаў, пачынаючы з 6 гадзін спуску праз атмасферу.

Першапачаткова запуск місіі планаваўся на 2020 год. Аднак у лютым 2009 года было абвешчана, што НАСА і ЕКА аддалі місіі па даследаванню сістэмы Юпітэра большы прыярытэт, і дата запуску была перанесена на больш позні час, прыкладна на 2020-я гады^[108].

Магчымасць існавання жыцця

Асноўны артыкул: Жыццё на Тытане

Сатурн і яго спадарожнікі знаходзяцца за межамі зоны заселенасці, таму ўзнікненне высокаарганізаванага жыцця (падобнага да зямнога) гіпатэтычна немагчыма, аднак магчымасць узнікнення простых арганізмаў не выключаецца вучонымі^[109].

Нягледзячы на нізкія тэмпературы, на Тытане існуюць дастатковыя ўмовы для пачатку хімічнай эвалюцыі. Шчыльная атмасфера з азоту і арганічных злучэнняў з'яўляецца цікавым аб’ектам для даследавання экзабіёлагамі, бо падобныя ўмовы маглі існаваць на маладой Зямлі. Аднак вельмі нізкія тэмпературы прадухіляюць прабіятычны кірунак развіцця, у адрозненне ад Зямлі^[110].

Стывен Бенер з Фларыдскага ўніверсітэта мяркуе, што жыццё магла б узнікнуць у азёрах вадкіх вуглевадародаў. Этан або метан могуць выкарыстоўвацца як растваральнік у біялагічных працэсах жывога арганізма. Пры гэтым хімічная агрэсіўнасць гэтых рэчываў значна ніжэйшая, чым у вады. Такім чынам, макрамалекулы, такія, напрыклад, як бялкі і нуклеінавыя кіслоты, могуць быць больш устойлівымі.

Так, 5 чэрвеня 2010 года група вучоных з НАСА зрабіла заяву аб тым, што яны выявілі на Тытане прыкметы магчымага існавання найпрасцейшых форм жыцця. Такія высновы былі зроблены на аснове аналізу дадзеных, атрыманых з зонда «Касіні» — вывучаючы незвычайныя паводзіны вадароду на паверхні спадарожніка, астрабіёлагі Крыс Макей і прафесар Джон Зарнескі выказалі гіпотэзу аб «дыханні» прымітыўных біялагічных арганізмаў, якія прадстаўляюць форму жыцця, якая адрозніваецца ад зямной і замест вады і кіслароду выкарыстоўвае метан і вадарод^[111].

Згодна з гэтай гіпотэзай, арганізмы маглі б паглынаць газападобны вадарод і харчавацца малекуламі ацэтылену, пры гэтым у працэсе іх жыццядзейнасці ўтвараўся б метан. У выніку на Тытане назіраўся б недахоп ацэтылену і зніжэнне ўтрымання вадароду каля паверхні. Вымярэнні ў інфрачырвоным дыяпазоне, выкананыя спектрометрам «Касіні», не выявілі ніякіх слядоў прысутнасці ацэтылену, хоць ён і павінен быў бы ўтварацца ў вельмі магутнай атмасферы Тытана пад уздзеяннем сонечнага ўльтрафіялетавага выпраменьвання. Ускосныя вынікі дазваляюць выказаць здагадку, што вадарод каля паверхні Тытана таксама знікае. Сам Макей, каменціруючы атрыманыя вынікі часопісу «New scientist», адзначыў, што яны «вельмі незвычайныя і пакуль хімічна невытлумачальныя». «Вядома, гэта не доказ наяўнасці жыцця, але вельмі цікава», — дадаў вучоны^[112][113]. Тым не менш, навукоўцы не выключаюць, што новым дадзеным з «Касіні» можа быць зусім іншае тлумачэнне^[114].

У вельмі далёкай будучыні ўмовы на Тытане могуць значна змяніцца. Праз 6 млрд гадоў Сонца значна павялічыцца ў памерах і стане чырвоным гігантам, тэмпература на паверхні спадарожніка павялічыцца да −70 °C, дастаткова высокай для існавання вадкага акіяна з сумесі вады і аміяку. Падобныя ўмовы праіснуюць некалькі сотняў мільёнаў гадоў, гэтага цалкам дастаткова для развіцця адносна складаных форм жыцця^[115].

Гл. таксама

• Касіні-Гюйгенс
• Атмасфера Тытана
• Гідрасфера Тытана
• Мора Кракена

Крыніцы

1. R. A. Jacobson.. Planetary Satellite Mean Orbital Parameters (нявызн.). NASA/JPL (15 жніўня 2009). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011.
2. R. A. Jacobson; et al. (2006). "The gravity field of the saturnian system from satellite observations and spacecraft tracking data". The Astronomical Journal. 132 (6): 2520–2526. doi:10.1086/508812. ISSN 0004-6256.
3. D. R. Williams.. Saturnian Satellite Fact Sheet (нявызн.). NASA (21 жніўня 2008). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011.
4. G. Mitri; et al. (2007). "Hydrocarbon Lakes on Titan" (PDF). Icarus. 186 (2): 385–394. doi:10.1016/j.icarus.2006.09.004.
5. Niemann, H. B.; et al. (2005). "The abundances of constituents of Titan's atmosphere from the GCMS instrument on the Huygens probe". Nature. 438 (7069): 779–784. doi:10.1038/nature04122. PMID 16319830.
6. Coustenis, Athéna and Taylor, F. W. (2008). Titan: Exploring an Earthlike World. World Scientific. pp. 154–155. ISBN 9789812705013. Праверана 2010-03-25.
7. News Features: The Story of Saturn (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 8 студзеня 2007.
8. Stofan, E. R.; Elachi, C.; et al. (January 4, 2007). "The lakes of Titan". Nature. 445 (1): 61–64. doi:10.1038/nature05438.
9. R. Nemiroff, J. Bonnell.. Huygens Discovers Luna Saturni (нявызн.). Astronomy Picture of the Day. NASA (25 сакавіка 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 18 жніўня 2007.
10. O. Grasset, C. Sotin, F. Deschamps (2000). "On the internal structure and dynamic of Titan". Planetary and Space Science. 48 (7–8): 617–636. doi:10.1016/S0032-0633(00)00039-8.
11. A. D. Fortes (2000). "Exobiological implications of a possible ammonia-water ocean inside Titan". Icarus. 146 (2): 444–452. doi:10.1006/icar.2000.6400.
12. Christiaan Huygens: Discoverer of Titan (нявызн.). ESA (24 верасня 2003). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 17 ліпеня 2010.
13. Telescope by Huygens, Christiaan Huygens, The Hague, 1683 Архівавана 9 ліпеня 2007.
14. G. D. Cassini (1673). "A Discovery of two New Planets about Saturn, made in the Royal Parisian Observatory by Signor Cassini, Fellow of both the Royal Societys, of England and France; English't out of French". Philosophical Transactions. 8 (1673): 5178–5185. doi:10.1098/rstl.1673.0003.
15. Mr. Lassell (November 12, 1847). "Observations of Mimas, the closest and most interior satellite of Saturn". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 8 (1): 42. Праверана 2005-03-29.
16. Bevilacqua, R.; Menchi, O.; Milani, A.; Nobili, A. M.; Farinella, P. (April 1980). "Resonances and close approaches. I. The Titan-Hyperion case". Earth, Moon, and Planets. 22 (2): 141–152. doi:10.1007/BF00898423. Праверана 2007-08-27.
17. JPL HORIZONS solar system data and ephemeris computation service (нявызн.). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 20 жніўня 2011. Праверана 19 жніўня 2007.
18. EVS-Islands: Titan’s Unnamed Methane Sea (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 22 October 2009.
19. James Richardson, Ralph Lorenz, & Alfred McEwen (July 2004). "Titan's Surface and Rotation: New Results from Voyager 1 Images". Icarus. 170 (1): 113–124. doi:10.1016/j.icarus.2004.03.010. Архівавана з арыгінала 23 жніўня 2009. Праверана 25 кастрычніка 2013. verified 2005-03-28.
20. Lunine, J.. Comparing the Triad of Great Moons (нявызн.). Astrobiology Magazine (21 сакавіка 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 20 ліпеня 2006.
21. Titan at the time of the Cassini spacecraft first flyby: a prediction for its origin, bulk chemical composition and internal physical structure (нявызн.). Astrophysics. Праверана 25 кастрычніка 2009.
22. G. Tobie, O. Grasset, J. I. Lunine, A. Mocquet, C. Sotin (2005). "Titan's internal structure inferred from a coupled thermal-orbital model". Icarus. 175 (2): 496–502. doi:10.1016/j.icarus.2004.12.007.
23. M. Fulchignoni, F. Ferri, F. Angrilli; et al. (8 December 2005). "In situ measurements of the physical characteristics of Titan's environment". Nature. 438. doi:10.1038/nature04314.
24. Elizabeth P. Turtle.. Exploring the Surface of Titan with Cassini-Huygens (нявызн.). Smithsonian (2007). Праверана 18 красавіка 2009.
25. Кусков О. Л., Дорофеева В. А., Кронрод В. А., Макалкин А. Б. «Системы Юпитера и Сатурна: Формирование, состав и внутреннее строение крупных спутников», изд-во УРСС, 2009.
26. Athéna Coustenis, F. W. Taylor (1999). Titan: The Earth-like Moon. World Scientific. pp. 10–12. Праверана 2009-11-13.
27. Титан породил атмосферу в ходе кометной бомбардировки (руск.). Lenta.ru (9 мая 2011).
28. J. H. Waite (Jr); et al. (2005). "Ion neutral mass spectrometer results from the first flyby of Titan". Science. 308 (5724): 982–986. doi:10.1126/science.1110652. PMID 15890873.
29. T. Penz, H. Lammer, Yu. N. Kulikov, H. K. Biernat (2005). "The influence of the solar particle and radiation environment on Titan's atmosphere evolution". Advances in Space Research. 36: 241–250. doi:10.1016/j.asr.2005.03.043.
30. Saturn’s Moon Titan May Have Been Planetary Punching Bag (англ.)
31. A. Coustenis (2005). "Formation and Evolution of Titan's Atmosphere". Space Science Reviews. 116: 171–184. doi:10.1007/s11214-005-1954-2.
32. J. H. Waite Jr., D. T. Young, T. E. Cravens et al. The Process of Tholin Formation in Titan's Upper Atmosphere(англ.) // Science : рец. науч. журнал. — 2007. — Т. 316. — № 5826. — С. 870—875. — ISSN 0036-8075. — DOI:10.1126/science.1139727 (PDF Архівавана 29 красавіка 2014.).
33. David Darling.. tholin (англ.). The Encyclopedia of Science (by Дэвід Дарлінг  (англ.)). — Таліны ў энцыклапедыі Дэвіда Дарлінга The Encyclopedia of Science. Архівавана з першакрыніцы 28 лютага 2012. Праверана 27 лютага 2012.
34. A. J. Coates, F. J. Crary, G. R. Lewis, D. T. Young, J. H. Waite, and E. C. Sittler (2007). "Discovery of heavy negative ions in Titan's ionosphere". Geophys. Res. Lett. 34: L22103. doi:10.1029/2007GL030978.
35. О. Л. Кусков, В. А. Дорофеева, В. А. Кронрод, А. Б. Макалкин. Системы Юпитера и Сатурна: Формирование, состав и внутреннее строение. — М.: ЛКИ, 2009. — С. 478. — ISBN 9785382009865.
36. Baez, John. This Week’s Finds in Mathematical Physics (нявызн.)(недаступная спасылка). University of California, Riverside (25 студзеня 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 22 жніўня 2007.
37. J. H. Waite, Jr., D. T. Young, T. E. Cravens, A. J. Coates, F. J. Crary, B. Magee, and J. Westlake (2007). "The Process of Tholin Formation in Titan's Upper Atmosphere". Science. 316: 870. doi:10.1126/science.1139727.
38. Sushil K. Atreyaa, Elena Y. Adamsa, Hasso B. Niemann; et al. (2006). "Titan's methane cycle". Planetary and Space Science. 54 (12): 1177. doi:10.1016/j.pss.2006.05.028.
39. E. R. Stofan, C. Elachi, J. I. Lunine; et al. (4 January 2007). "Letters". Nature. 445: 61. doi:10.1038/nature05438.
40. Carolyn Porco.. Titan (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA (29 лістапада 2007). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013.
41. Schröder, S. E.; Tomasko, M. G.; Keller, H. U. (August 2005). "The reflectance spectrum of Titan's surface as determined by Huygens". American Astronomical Society, DPS meeting #37, #46.15; Bulletin of the American Astronomical Society. 37 (726). Праверана 2007-08-20.
42. C. A. Hasenkopf.. OPTICAL PROPERTIES OF TITAN HAZE LABORATORY ANALOGS USING CAVITY RING DOWN SPECTROSCOPY (нявызн.)(недаступная спасылка). Workshop on Planetary Atmospheres (2007). Архівавана з першакрыніцы 30 жніўня 2021. Праверана 16 кастрычніка 2007.
43. The Way the Wind Blows on Titan (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA/JPL (1 чэрвеня 2007). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 2 чэрвеня 2007.
44. Carolina Martinez.. NASA Observations Help Determine Titan Wind Speeds (нявызн.). NASA (19 снежня 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013.
45. Rain, winds and haze during the descent to Titan (нявызн.). ESA (30 лістапада 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 24 мая 2014.
46. Wind or Rain or Cold of Titan’s Night? (нявызн.). Astrobiology Magazine (11 сакавіка 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 24 жніўня 2007.
47. Rannou, R.; et al. (January 2006). "The Latitudinal Distribution of Clouds on Titan". Science. 311 (5758): 201–205. doi:10.1126/science.1118424. PMID 16410519. Праверана 2007-09-01.
48. Причиной «влажного» климата Титана оказались метановые ливни (руск.). Lenta.ru (15 жніўня 2011).
49. First 'in situ' composition measurements made in Titan’s atmosphere (нявызн.). ESA (30 лістапада 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 24 мая 2014.
50. Cassini Images Mammoth Cloud Engulfing Titan’s North Pole (нявызн.). NASA (2007). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 14 красавіка 2007.
51. Media Relations Office: Cassini Imaging Central Laboratory For Operations.. Cassini Finds Hydrocarbon Rains May Fill The Lakes (нявызн.). Space Science Institute, Boulder, Colorado (2009). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 29 студзеня 2009.
52. Emily L., Schaller; Brouwn, Michael E.; Roe, Henry G. Roe; Bouchez, Antonin H. (February 2006). "A large cloud outburst at Titan's south pole" (PDF). Icarus (182): 224–229. Праверана 2007-08-23.
53. На экваторе Титана впервые за семь лет пошел дождь (руск.). Lenta.ru (18 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 18 сакавіка 2011.
54. NASA Cassini Image: Radar Images Titan’s South Pole (нявызн.) (2008). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 11 студзеня 2008.
55. Battersby, Stephen. Titan’s complex and strange world revealed (нявызн.). New Scientist (29 кастрычніка 2004). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 31 жніўня 2007.
56. Spacecraft: Cassini Orbiter Instruments, RADAR (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 31 жніўня 2007.
57. Cassini Reveals Titan’s Xanadu Region To Be An Earth-Like Land (нявызн.). Science Daily (23 ліпеня 2006). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 27 жніўня 2007.
58. Lorenz, R. D.; Callahan, P. S.; et al. (March 2007). "Titan's Shape, Radius and Landscape from Cassini Radar Altimetry" (PDF). Lunar and Planetary Science Conference. 38. Праверана 2007-08-27.
59. Cassini Data Show Ice and Rock Mixture Inside Titan (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013.
60. Barnes, Jason W.; Brown, Robert H.; et al. (January 2006). "Global-scale surface spectral variations on Titan seen from Cassini/VIMS" (PDF). Icarus. 186 (1). Архівавана з арыгінала (PDF) 25 ліпеня 2011. Праверана 2007-08-27.
61. PIA07365: Circus Maximus (нявызн.). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 4 мая 2006.
62. Titan Gets a Dune «Makeover» (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 25 кастрычніка 2013.
63. R. Lorenz (2003). "The Glitter of Distant Seas". Science. 302: 403–404. doi:10.1126/science.1090464. PMID 16675686.
64. Goudarzi, Sara. Saharan Sand Dunes Found on Saturn’s Moon Titan (нявызн.). SPACE.com (4 мая 2006). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 6 жніўня 2007.
65. Lorenz, RD; Wall S; Radebaugh J; et al. (2006). "The sand seas of Titan: Cassini RADAR observations of longitudinal dunes". Science. 312: 724–727. doi:10.1126/science.1123257.
66. S. F. Dermott, C. Sagan (1995). "Tidal effects of disconnected hydrocarbon seas on Titan". Nature. 374: 238–240. doi:10.1038/374238a0.
67. Bortman, Henry. Titan: Where's the Wet Stuff? (нявызн.). Astrobiology Magazine (28 кастрычніка 2004). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 5 лютага 2011.
68. Учёные впервые увидели жидкую материю, находящуюся вне Земли (нявызн.). РИА Новости (21 снежня 2009). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 24 мая 2014.
69. Emily Lakdawalla.. Dark Spot Near the South Pole: A Candidate Lake on Titan? (нявызн.)(недаступная спасылка). The Planetary Society (28 чэрвеня 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 14 кастрычніка 2006.
70. NASA Confirms Liquid Lake On Saturn Moon (нявызн.). NASA (2008). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 20 снежня 2009.
71. Cassini Finds Lakes on Titan’s Arctic Region (англ.). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 22.01.2010.
72. На Титане нашли долгожданное море
73. Cassini Spacecraft Images Seas on Saturn’s Moon Titan (англ.). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 22.01.2010.
74. Caitlin A. Griffith, Juan M. Lora, Jake Turner, Paulo F. Penteado, Robert H. Brown, Martin G. Tomasko, Lyn Doose & Charles See. Possible tropical lakes on Titan from observations of dark terrain // Nature. — 14 June 2012. — В. 486. — С. 237—239. — DOI:10.1038/nature11165
75. Maggie McKee. Tropical lakes on Saturn moon could expand options for life. — Nature, 2012-06-13. — DOI:doi:10.1038/nature.2012.10824
76. D. Cordier; O. Mousis; J.-I. Lunine; P. Lavvas; V. Vuitton (2009). "An estimate of the chemical composition of Titan's lakes". arXiv:0911.1860 [astro-ph].
77. Астрономы установили химический состав озёр на Титане (руск.). Lenta.ru (12 лістапада 2009).
78. Titan’s Surface Organics Surpass Oil Reserves on Earth (англ.). NASA. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011.
79. Ученые рассказали о метановых «льдинах» на Титане (руск.). Lenta.ru (10 студзеня 2013).
80. Cook, J.-R. C.. Glint of Sunlight Confirms Liquid in Northern Lake District of Titan (нявызн.). NASA (17 снежня 2009). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 18 снежня 2009.
81. Lakdawalla, E.. Cassini VIMS sees the long-awaited glint off a Titan lake (нявызн.). Planetary Society Blog. Planetary Society (17 снежня 2009). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 17 снежня 2009.
82. Raw images from the Huygens probe descent on 14 January 2005 (англ.). ESA. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 22.01.2010.
83. PIA08630: Lakes on Titan (нявызн.). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 14 кастрычніка 2006.
84. Carolina Martinez.. Scientists Discover Possible Titan Volcano (нявызн.). NASA (8 чэрвеня 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013.
85. Tobias Owen (2005). "Planetary science: Huygens rediscovers Titan". Nature. 438: 756–757. doi:10.1038/438756a.
86. Seeing, touching and smelling the extraordinarily Earth-like world of Titan (нявызн.). ESA (21 студзеня 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 28 сакавіка 2005.
87. David L. Chandler.. Hydrocarbon volcano discovered on Titan (нявызн.). New Scientist (8 чэрвеня 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 7 жніўня 2007.
88. Alan Longstaff (February 2009). "Is Titan (cryo)volcanically active?". Astronomy Now. Royal Observatory, Greenwich: 19.
89. На Титане нашли океан (нявызн.). Вокруг Света (21 сакавіка 2008). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 24 мая 2014.
90. David Shiga, Titan’s changing spin hints at hidden ocean Архівавана 12 мая 2008., New Scientist, 20 March 2008
91. Титан обрёл внутрипланетный океан Архівавана 3 лістапада 2011. // «Троицкий вариант — Наука», № 12, 2008.
92. На Титане открыты тайный водяной океан и свободная кора на freescince.narod.ru.
93. "На Титане нашли подземный океан". Взгляд. 29 чэрвеня 2012. Праверана 2012-06-29.
94. Леонид Попов. На Титане открыты весенние ливни (нявызн.). Мембрана.ru (18 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2013. Праверана 1 мая 2013.
95. P. Moore, G. Hunt, I. Nicolson, P. Cattermole (1990). The Atlas of the Solar System. Mitchell Beazley. ISBN 0-517-00192-6.
96. О. Л. Кусков, В. А. Дорофеева, В. А. Кронрод, А. Б. Макалкин. Системы Юпитера и Сатурна: Формирование, состав и внутреннее строение. — М.: ЛКИ, 2009. — С. 476. — ISBN 9785382009865.
97. G. P. Kuiper (1944). "Titan: a Satellite with an Atmosphere". Astrophysical Journal. 100: 378. doi:10.1086/144679.
98. Benton Julius L. Jr. (2005). "Saturn and How to Observe It". Springer London: 141–146. doi:10.1007/1-84628-045-1_9.
99. The Pioneer Missions (нявызн.). NASA (26 сакавіка 2007). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 19 жніўня 2007.
100. Pioneer XI (нявызн.). Photo Index. NASA. Праверана 19 жніўня 2007.(недаступная спасылка)
101. Huygens Exposes Titan’s Surface (нявызн.). Space Today. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 19 жніўня 2007.
102. CASSINI AT SATURN — Saturn Tour Dates (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 31 кастрычніка 2007.
103. Cassini’s proposed extended-extended mission tour
104. Lingard, Steve; Norris, Pat (June 2005). "How To Land on Titan". Ingenia (23). Архівавана з арыгінала 21 ліпеня 2011. Праверана 2009-01-11.
105. Cassini at Saturn: Introduction (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 6 верасня 2007.
106. Huygens landing site to be named after Hubert Curien (нявызн.). ESA (5 сакавіка 2007). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 6 жніўня 2007.
107. Mission Summary: TANDEM/TSSM Titan and Enceladus Mission (нявызн.). ESA (2009). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 30 студзеня 2009.
108. Rincon, Paul (18 February 2009), "Jupiter in space agencies' sights", BBC News
109. McKay, C. P.; Smith, H. D. (2005). "Possibilities for methanogenic life in liquid methane on the surface of Titan". Icarus. 178 (1): 274–276. doi:10.1016/j.icarus.2005.05.018.
110. Richard A. Lovett.. Saturn Moon Titan May Have Underground Ocean (англ.). National Geographic News (20 сакавіка 2008).
111. What is Consuming Hydrogen and Acetylene on Titan? (нявызн.). NASA. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 26 кастрычніка 2013.
112. ИТАР-ТАСС, 07.06.10, «Два возможных признака существования примитивной жизни на спутнике Сатурна Титане обнаружил зонд НАСА „Кассини“» (из платн. ленты)
113. Кто съел водород на Титане (руск.). Gazeta.ru (7 чэрвеня 2010).
114. NASA, возможно, обнаружило признаки жизни на спутнике Сатурна (нявызн.). РИА Новости (5 чэрвеня 2010). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 24 мая 2014.
115. Ralph D. Lorenz, Jonathan I. Lunine, Christopher P. McKay.. Titan under a red giant sun: A new kind of «habitable» moon (нявызн.) (PDF). NASA Ames Research Center, Lunar and Planetary Laboratory, Department of Planetary Sciences, University of Arizona (1997). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 21 сакавіка 2008.

Літаратура

• Спадарожнікі планет // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 93. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Robert H. Brown, Jean-Pierre Lebreton, J. Hunter Waite (Hrsg.): Titan from Cassini-Huygens. Springer, Dordrecht 2009, ISBN 978-1-4020-9214-5.
• Ralph Lorenz, Jacqueline Mitton: Titan Unveiled: Saturn’s Mysterious Moon Explored. Princeton Univ Pr (1. April 2008), ISBN 978-0-691-12587-9.
• C. P. McKay, H. H. Smith; 2005: Possibilities for methanogenic life in liquid methane on the surface of Titan, Icarus 178, 274—276.
• Strobel, D. F.; 2010: Molecular hydrogen in Titan’s atmosphere: Implications of the measured tropospheric and thermospheric mole fractions, Icarus, in press.
• Lorenz, Ralph; Jacqueline Mitton (May 2002). Lifting Titan's Veil: Exploring the Giant Moon of Saturn. Cambridge University Press. ISBN 0-521-79348-3.
• Ward, Peter (2005). Life as We Do Not Know It: The NASA Search for (and Synthesis of) Alien Life. Viking Penguin. ISBN 0-670-03458-4.
• Lorenz, Ralph; Jacqueline Mitton (2008). Titan Unveiled. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-12587-9.
• Artemieva N.; Lunine, J. Cratering on Titan: impact melt, ejecta, and the fate of surface organics(англ.) // Icarus. — 2003. — № 2. — С. 164. — DOI:10.1016/S0019-1035(03)00148-9
• Barnes, Jason W.; Brown, Robert H.; Soderblom, Laurence; Buratti, Bonnie J.; Sotin, Christophe; Rodriguez, Sebastien; Le Mouèlic, Stephane; Baines, Kevin H.; Clark, Roger. Global-scale surface spectral variations on Titan seen from Cassini/VIMS(англ.) // Icarus. — 2006. — Band 186. — № 1. — DOI:10.1016/j.icarus.2006.08.021 Архівавана з першакрыніцы 25 ліпеня 2011.
• Benton, Julius L. Jr. Saturn and How to Observe It (англ.). — Springer London, 2005. — ISBN 978-1-84628-045-0.
• Bevilacqua, R.; Menchi, O.; Milani, A.; Nobili, A. M.; Farinella, P. Resonances and close approaches. I. The Titan-Hyperion case(англ.) // Earth, Moon, and Planets. — 1980. — Band 22. — № 2. — DOI:10.1007/BF00898423
• Cassini, G. D. A Discovery of two New Planets about Saturn, made in the Royal Parisian Observatory by Signor Cassini, Fellow of both the Royal Societys, of England and France; English't out of French(англ.) // Philosophical Transactions. — 1673. — Band 8. — № 1673. — DOI:10.1098/rstl.1673.0003
• Dermott, S. F.; Sagan, C. Tidal effects of disconnected hydrocarbon seas on Titan(англ.) // Nature. — 1995. — Band 374. — № 6519. — DOI:10.1038/374238a0 — PMID 7885443.
• Emily L., Schaller; Brouwn, Michael E.; Roe, Henry G.; Bouchez, Antonin H. A large cloud outburst at Titan's south pole(англ.) // Icarus. — 2006. — Band 182. — № 182. — DOI:10.1016/j.icarus.2005.12.021
• Fortes, A. D. Exobiological implications of a possible ammonia-water ocean inside Titan(англ.) // Icarus. — 2000. — Band 146. — № 2. — DOI:10.1006/icar.2000.6400
• Fortes, A. D.; Grindroda, P. M.; Tricketta, S. K.; Vočadloa, L. Ammonium sulfate on Titan: Possible origin and role in cryovolcanism(англ.) // Icarus. — 2007. — Band 188. — № 1. — DOI:10.1016/j.icarus.2006.11.002
• Gladman, Brett; Dones, Luke; Levinson, Harold F.; Burns, Joseph A. Impact Seeding and Reseeding in the Inner Solar System(англ.) // Astrobiology. — 2005. — Band 5. — № 4. — DOI:10.1089/ast.2005.5.483 — PMID 16078867.
• Grasset, O.; Sotin, C.; Deschamps, F. On the internal structure and dynamic of Titan(англ.) // Planetary and Space Science. — 2000. — Band 48. — № 7—8. — DOI:10.1016/S0032-0633(00)00039-8
• Ivanov, B. A.; Basilevsky, A. T.; Neukum, G. Atmospheric entry of large meteoroids: implication to Titan(англ.) // Planetary and Space Science. — 1997. — Band 45. — № 8. — DOI:10.1016/S0032-0633(97)00044-5
• Jacobson, R. A.; Antreasian, P. G.; Bordi, J. J.; Criddle, K. E.; Ionasescu, R.; Jones, J. B.; MacKenzie, R. A.; Meek, M. C.; Parcher, D. The Gravity Field of the Saturnian System from Satellite Observations and Spacecraft Tracking Data(англ.) // The Astronomical Journal. — December 2006. — Band 132. — № 6. — DOI:10.1086/508812
• Lancaster, N. Linear Dunes on Titan(англ.) // Science. — 2006. — Band 312. — № 5774. — DOI:10.1126/science.1126292 — PMID 16675686.
• Lassell, W. Observations of Mimas, the closest and most interior satellite of Saturn(англ.) // Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. — 12 November 1847. — Band 8. — № 1.
• LeCorre, L.; LeMouélic, S.; Sotin, C. Cassini/VIMS observations of cryo-volcanic features on Titan(англ.) // Lunar and Planetary Science. — 2008. — Band XXXIX.
• Lingard, Steve; Norris, Pat. How To Land on Titan(англ.). — 2005. — № 23. Архівавана з першакрыніцы 21 ліпеня 2011.
• Longstaff, Alan. Is Titan (cryo)volcanically active?(англ.) // Astronomy Now. — February 2009.
• Lorenz, R. The Glitter of Distant Seas(англ.) // Science. — 2003. — Band 302. — № 5644. — DOI:10.1126/science.1090464 — PMID 14526089.
• Lorenz, R. D.; Wall, S.; Radebaugh, J.; Boubin, G.; Reffet, E.; Janssen, M.; Stofan, E.; Lopes, R.; Kirk, R. The sand seas of Titan: Cassini RADAR observations of longitudinal dunes(англ.) // Science. — 2006. — Band 312. — № 5774. — DOI:10.1126/science.1123257 — PMID 16675695.
• Lorenz, R. D.; Callahan; Gim, Y.; Alberti, G.; Flamini, E.; Seu, R.; Picardi, G.; Orosei, R.; Zebker, H. Titan's Shape, Radius and Landscape from Cassini Radar Altimetry(англ.) // Lunar and Planetary Science Conference. — 2007. — Band 38.
• Lorenz, R. D. Winds of Change on Titan(англ.) // Science. — July 30, 2010. — Band 329. — № 5991. — DOI:10.1126/science.1192840 — PMID 20671175.
• Lunine, Jonathan. Saturn’s Titan: A Strict Test for Life’s Cosmic Ubiquity(англ.) // Proceedings of the American Philosophical Society. — 2008. — Band 153. — № 4. — arΧiv:0908.0762 Архівавана з першакрыніцы 12 мая 2013.
• Mahaffy, Paul R. Intensive Titan Exploration Begins(англ.) // Science. — 13. mai 2005. — Band 308. — № 5724. — DOI:10.1126/science.1113205 — PMID 15890870.
• McKay, C. P.; Pollack, J. B.; Courtin, R. The greenhouse and antigreenhouse effects on Titan(англ.) // Science. — 1991. — Band 253. — № 5024. — DOI:10.1126/science.11538492 — PMID 11538492.
• McKay, C. P.; Smith, H. D. Possibilities for methanogenic life in liquid methane on the surface of Titan(англ.) // Icarus. — 2005. — Band 178. — № 1. — DOI:10.1016/j.icarus.2005.05.018
• Mitri, G.; Showman, Adam P.; Lunine, Jonathan I.; Lorenz, Ralph D. Hydrocarbon Lakes on Titan(англ.) // Icarus. — 2007. — Band 186. — № 2. — DOI:10.1016/j.icarus.2006.09.004
• Moore, J. M.; Pappalardo, R. T. Titan: Callisto With Weather?(англ.) // American Geophysical Union. — 2008. — Band 11.
• Niemann, H. B; Bauer, S. J; Carignan, G. R.; Demick, J. E.; Frost, R. L.; Gautier, D.; Haberman, J. A.; Harpold, D. N. The abundances of constituents of Titan's atmosphere from the GCMS instrument on the Huygens probe(англ.) // Nature. — 2005. — Band 438. — № 7069. — DOI:10.1038/nature04122 — PMID 16319830.
• Owen, Tobias. Planetary science: Huygens rediscovers Titan(англ.) // Nature. — 2005. — Band 438. — № 7069. — DOI:10.1038/438756a — PMID 16363022.
• Raulin F.; Owen T. Organic chemistry and exobiology on Titan(англ.) // Space Science Review. — 2002. — Band 104. — № 1—2. — DOI:10.1023/A:1023636623006
• Raulin, F. Exo-astrobiological aspects of Europa and Titan: From observations to speculations(англ.) // Space Science Review. — 2005. — Band 116. — № 1—2. — DOI:10.1007/s11214-005-1967-x
• Richardson, J.; Lorenz, Ralph D.; McEwen, Alfred. Titan's Surface and Rotation: New Results from Voyager 1 Images(англ.) // Icarus. — 2004. — Band 170. — № 1. — DOI:10.1016/j.icarus.2004.03.010
• Roe, H. G. A new 1.6-micron map of Titan's surface(англ.) // Geophys. Res. Lett.. — 2004. — Band 31. — № 17. — DOI:10.1029/2004GL019871
• Schröder, S. E.; Tomasko, M. G.; Keller, H. U. The reflectance spectrum of Titan's surface as determined by Huygens(англ.) // American Astronomical Society, DPS meeting No. 37, #46.15; Bulletin of the American Astronomical Society. — August 2005. — Band 37. — № 726.
• Shiga, David. Huge ethane cloud discovered on Titan(англ.) // New Scientist. — 14 September 2006. — Band 313.
• Shiga, David. Titan's changing spin hints at hidden ocean(англ.) // New Scientist. — 20 March 2008. — DOI:10.1126/science.1151639
• Shiga, David. Giant 'ice flows' bolster case for Titan's volcanoes(англ.) // New Scientist. — 28 March 2009. — № 2701.
• Sotin, C.; Jaumann, R.; Buratti, B.; Brown, R.; Clark, R.; Soderblom, L.; Baines, K.; Bellucci, G.; Bibring, J. Release of volatiles from a possible cryovolcano from near-infrared imaging of Titan(англ.) // Nature. — 2005. — Band 435. — № 7043. — DOI:10.1038/nature03596 — PMID 15944697.
• Stofan, E. R.; Elachi, C.; Lunine, J. I.; Lorenz, R. D.; Stiles, B.; Mitchell, K. L.; Ostro, S.; Soderblom, L.; Wood, C. The lakes of Titan(англ.) // Nature. — 2007. — Band 445. — № 1. — DOI:10.1038/nature05438 — PMID 17203056.
• Strobel, Darrell F. Molecular hydrogen in Titan's atmosphere: Implications of the measured tropospheric and thermospheric mole fractions(англ.) // Icarus. — 2010. — Band 208. — № 2. — DOI:10.1016/j.icarus.2010.03.003 Архівавана з першакрыніцы 24 жніўня 2012.
• Tobie, G.; Grasset, Oliver; Lunine, Jonathan I.; Mocquet, Antoine; Sotin, Christophe. Titan's internal structure inferred from a coupled thermal-orbital model(англ.) // Icarus. — 2005. — Band 175. — № 2. — DOI:10.1016/j.icarus.2004.12.007
• Waite, J. H.; Cravens, T. E.; Coates, A. J.; Crary, F. J.; Magee, B.; Westlake, J. The Process of Tholin Formation in Titan's Upper Atmosphere(англ.) // Science. — 2007. — Band 316. — № 5826. — DOI:10.1126/science.1139727 — PMID 17495166.
• Wood, C. A.; Lorenz, R.; Kirk, R.; Lopes, R.; Mitchell, K.; Stofan, E.; The Cassini RADAR Team. Impact craters on Titan(англ.) // Icarus. — 2009-09-06. — Band 206. — № 1. — DOI:10.1016/j.icarus.2009.08.021
• Wye, L. C.; Zebker, H. A.; Lorenz, R. D. Smoothness of Titan's Ontario Lacus: Constraints from Cassini RADAR specular reflection data(англ.) // Geophysical Research Letters. — 2009. — Band 36. — № 16. — DOI:10.1029/2009GL039588
• Committee on the Limits of Organic Life in Planetary Systems; Committee on the Origins and Evolution of Life; National Research Council. The Limits of Organic Life in Planetary Systems (англ.). — The National Academies Press, 2007. — ISBN 0-309-10484-X.
• Coustenis, Athéna; Taylor, F. W. Titan: Exploring an Earthlike World (англ.). — World Scientific, 2008. — ISBN 978-981-270-501-3.
• Zubrin, Robert. Section: Titan // Entering Space: Creating a Spacefaring Civilization (англ.). — Tarcher/Putnam, 1999. — ISBN 1-58542-036-0.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Тытан (спадарожнік)
• Артыкул «Экспедиция „Гюйгенс“ к Титану, спутнику Сатурна» з часопіса «Наука и Жизнь» (руск.)
• Раздзел пра Тытан з кнігі «Системы Юпитера и Сатурна. Формирование, состав и внутреннее строение крупных спутников» (руск.)
• Г. Бурба.. Извержения миров (нявызн.). Вокруг Света (май 2006). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013.
• Г. Бурба.. Черные моря Титана (нявызн.). Вокруг Света (ноябрь 2008). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013.
• Облака вблизи экватора Титана могут объяснить наличие русел рек на его поверхности Архівавана 22 мая 2010.
• Cassini Imaging Central Laboratory for Operations (2005). CICLOPS: Cassini Imaging
• European Space Agency Архівавана 27 ліпеня 2018. (2005). ESA — Cassini-Huygens
• Gangale, Thomas (2002). The Darian Calendar for Titan Архівавана 1 сакавіка 2007.
• Hamilton, Calvin J. (2001). Titan — Saturn IV
• Hammerschlag, Michael (2005). CLOUD WORLD: MISSION to TITAN
• NASA (2005). NASA — Cassini-Huygens: Close Encounter With Saturn Архівавана 24 студзеня 2005.
• Perry, Jason (2005). Titan Today
• The Planetary Society (2005). TPS: Saturn’s moon Titan
• University of Arizona Lunar and Planetary Lab (2005). Lunar and Planetary Lab The Descent Imager-Spectral Radiometer of the Cassini-Huygens Mission to Titan
• На Титане есть нефть. Сюжэт тэлестудыі Раскосмаса