Карлікавая планета

Ка́рлікавая планета — нябеснае цела ў Сонечнай сістэме, якое адпавядае наступным чатыром умовам^[1][2]:

• круціцца па арбіце вакол Сонца;
• мае дастатковую масу для таго, каб пад дзеяннем сіл гравітацыі падтрымліваць гідрастатычную раўнавагу і мець шарападобную форму;
• не можа расчысціць прастору каля сваёй арбіты ад іншых аб’ектаў;
• не з’яўляецца спадарожнікам планеты.

Гэты тэрмін быў прыняты МАС 24 жніўня 2006 года ў рамках больш дэталёвай класіфікацыі цел, якія абарачаюцца вакол Сонца, на 3 катэгорыі. Целы, досыць вялікія для таго, каб ачысціць арбіту вакол сябе, вызначаныя як планеты, а недастаткова вялікія, каб дасягнуць нават гідрастатычнай раўнавагі, — малымі целамі Сонечнай сістэмы. Зыходзячы з азначэння, катэгорыя карлікавых планет з’яўляецца самастойнай катэгорыяй, а не падмноствам катэгорыі планет. Таксама тэрмін карлікавая планета не адносіцца да іншых планетных сістэм^[3].

Спіс карлікавых планет

МАС афіцыйна назваў тры целы, якія адразу атрымалі класіфікацыю карлікавых планет^[4]. Тэрмін «карлікавая планета» варта адрозніваць ад паняцця «малая планета», якім называюць таксама і астэроіды. Афіцыйна тэрмін «малая планета» больш не выкарыстоўваецца, застаючыся данінай гісторыі.

Карлікавыя планеты

Назва	Цэрэра	Плутон	Эрыс («2003 UB313», «Ксена»/«Зена», «Ліла»)
Нумар па MPC	1	134340	136199
Раён Сонечнай сістэмы	Пояс астэроідаў	Пояс Койпера	Пояс Койпера — рассеяныя аб’екты
Дыяметр	975×909 км	2306±20 км	2400±100 км
Маса ў кг адносна Зямлі	9,5 × 10^20 кг 0,00016	1,305 × 10^22 кг 0,0022	~1,67 × 10^22 кг[5] 0,0028
Сярэдні экватарыяльны радыус* у км	0,0738 471	0,180 1148,07	0,19 ~1200
Аб’ём*	0,00042	0,005	0,007
Шчыльнасць (у т/м³)	2,08	2,0	2,1
Паскарэнне свабоднага падзення на экватары (у м/с²)	0,27	0,60	~0,68
Першая касмічная скорасць (у км/с)	0,51	1,2
Перыяд абарачэння (сутак) (у Сідэрычных сутках)	0,3781	−6,38718 (retrograde)
Радыус арбіты^* (а. а.) semi-major axis у км	2,5—2,9 2,766 413 715 000	29,66—49,30 39,48168677 5 906 376 200	37,77—97,56 67,6681 10 210 000 000
Арбітальны перыяд^*(гадоў) (у Сідэрычных гадах)	4,599	248,09	557
Сярэдняя арбітальная скорасць (у км/с)	17,882	4,666	3,437
Эксцэнтрысітэт арбіты	0,080	0,24880766	0,44177
Нахіл арбіты	10,587°	17,14175°	44,187°
Нахіл плоскасці экватара да плоскасці арбіты	4°	119,61°
Сярэдняя тэмпература паверхні (у К)	167	40	30
Колькасць натуральных спадарожнікаў	0	2	1
Дата адкрыцця	1 студзеня 1801	18 лютага 1930	21 кастрычніка 2003

* Значэнне ў параўнанні з Зямлёй.

Іншыя кандыдаты

Дадаткова, існуюць некалькі цел, якія патэнцыяльна могуць кваліфікавацца як карлікавыя планеты. З такіх аб’ектаў у табліцы ніжэй пералічаныя тыя, чый дыяметр большы ці найбольш імаверна большы за 750 км:

Імаверныя прэтэндэнты на статус карлікавай планеты:

Назва	Катэгорыя	Дыяметр	Маса
Орк	Плуціна	840—1880 км	6,2—7,0 × 10^20 кг
Седна	Аб'ект рассеянага дыска	1180—1800 км	1,7—6,1 × 10^21 кг
Квавар	К'юбівана	989—1346? км	1,0—2,6 × 10^21 кг
2002 TC302	Аб'ект рассеянага дыска	~1200 км	невядомая
Варуна	К'юбівана	~936 км	~5,9 × 10^20 кг
2002 UX25	К'юбівана	~910 км	~7,9 × 10^20 кг
2002 TX300	К'юбівана	<900 км	невядомая
Іксіён	К'юбівана	<822 км	невядомая

Статус Харона, які раней разглядаўся як спадарожнік Плутона, застаецца нявызначаны, бо ў цяперашні час няма дакладнага азначэння па размежаванні планет са спадарожнікам ад падвойных карлікавых планетных сістэм. Праект рэзалюцыі (5)^[3], апублікаваны МАС, указвае, што Харон павінен разглядацца як планета, таму што:

1. Харон сам па сабе адпавядае крытэрыям па памерах і форме для статусу планеты (у тэрмінах апошняй рэзалюцыі — для статусу карлікавай планеты).
2. Харон, па прычыне яго вялікай масы ў параўнанні з Плутонам, абарачаецца з Плутонам вакол агульнага цэнтра мас, размешчанага ў космасе паміж Плутонам і Харонам, а не вакол кропкі ўнутры Плутона.

Гэтага азначэння, аднак, няма ў канчатковым рашэнні МАС. Невядома таксама, ці з’явіцца яно ў будучыні. Калі падобнае азначэнне не будзе ўхвалена, Харон будзе разглядацца як карлікавая планета.

Другі, трэці і чацвёрты найбуйнейшыя аб’екты ў поясе астэроідаў (Веста, Палада і Гігея) павінны будуць класіфікавацца як карлікавыя планеты, калі акажацца, што іх форма вызначаецца гідрастатычнай раўнавагай. Да цяперашняга часу гэта пераканаўча не даказана^[6].

Памер і маса карлікавых планет

Ніжняя і верхняя граніцы памеру і масы карлікавых планет не ўказаныя ў рашэнні МАС. Няма строгіх абмежаванняў на верхнія граніцы, і аб’ект большы ці масіўнейшы чым Меркурый з неачышчанымі абласцямі арбіты можа класіфікавацца як карлікавая планета.

Ніжняя граніца вызначаецца паняццем гідрастатычна раўнаважнай формы, аднак памер і маса аб’екта, які дасягнуў такой формы, невядомыя, і эмпірычныя назіранні наводзяць на думку, што могуць моцна адрознівацца ў залежнасці ад саставу і гісторыі аб’екта. Першакрыніца папярэдняга рашэння МАС, якое вызначае гідрастатычна раўнаважную форму, прымяняецца «да аб’ектаў з масай больш 5 × 10²⁰ кг і дыяметрам больш 800 км»^[3], аднак гэта не ўвайшло ў канчатковае рашэнне 5A, якое было ўхвалена.

Па меркаванні некаторых астраномаў, новае паняцце азначае з’яўленне яшчэ 45 новых карлікавых планет^[7][8].

Зноскі

1. Паводле азначэння Міжнароднага астранамічнага саюза (МАС), афіцыйнай навуковай арганізацыі па астранамічных найменнях і класіфікацыі.
2. IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes Архівавана 25 кастрычніка 2007..
3. Draft Resolution 5 for GA-XXVI: Definition of a Planet (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2006. Праверана 20 сакавіка 2011.
4. IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 25 кастрычніка 2007. Праверана 20 сакавіка 2011.
5. Brown, M. E. et al. 2006. Satellites of the Largest Kuiper Belt Objects. Astrophysical Journal, 639:L43—L46 More accurate work based on Dysnomia’s orbit in preparation.
6. Three new planets may join solar system (нявызн.). New Scientist (16 жніўня 2006).
7. Nine Planets Become 12 with Controversial New Definition (нявызн.). Space.com (16 жніўня 2006).
8. Michael E. Brown.. What makes a planet? (нявызн.) (16 жніўня 2006).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Карлікавая планета
• Как разложить планеты по полочкам или Астрономии требуются Линнеи (руск.)