Pogrzeb Lecha i Marii Kaczyńskich

Przylot samolotu z trumną z ciałem Marii Kaczyńskiej. Marta Kaczyńska i Jarosław Kaczyński przed trumną Marii Kaczyńskiej na płycie lotniska wojskowego Okęcie, 13 kwietnia 2010
Ludzie na Krakowskim Przedmieściu czekający w kolejce do Pałacu Prezydenckiego by złożyć ostatni hołd Parze Prezydenckiej. Warszawa, 14 kwietnia 2010
Warta honorowa przed Pałacem Prezydenckim
Trumna z ciałem Lecha Kaczyńskiego w kaplicy Pałacu Prezydenckiego w Warszawie
Znicze przed Pałacem Prezydenckim

Uroczystości pogrzebowe pary prezydenckiej Lecha Kaczyńskiego i Marii Kaczyńskiej – odbyły się w dniach 17–18 kwietnia 2010. Od 10 kwietnia do 18 kwietnia 2010 na terenie Rzeczypospolitej Polskiej obowiązywała żałoba narodowa, wprowadzona po katastrofie lotniczej w Smoleńsku, w wyniku której śmierć poniosła para prezydencka i 94 pozostałe osoby znajdujące się na pokładzie samolotu.

Okoliczności śmierci

 Osobny artykuł: Katastrofa polskiego Tu-154 w Smoleńsku.

Lech Kaczyński wraz z małżonką Marią zginęli 10 kwietnia 2010 (sobota) w wyniku katastrofy wojskowego samolotu transportowego Tu-154M nr 101 w Smoleńsku[1]. Około godziny 8:41 czasu polskiego samolot, lecący z prezydentem i delegacją do Katynia na uroczystości obchodów 70. rocznicy zbrodni katyńskiej, rozbił się w okolicy wojskowego lotniska Smoleńsk-Siewiernyj[2]. W wyniku katastrofy zginęło 96 osób.

Żałoba narodowa

 Osobny artykuł: Reakcje w Polsce na katastrofę polskiego Tu-154 w Smoleńsku.

Wykonywanie obowiązków konstytucyjnych Prezydenta RP po śmierci Lecha Kaczyńskiego przejął tymczasowo marszałek Sejmu Bronisław Komorowski. Jego pierwszą decyzją było ogłoszenie 7-dniowej żałoby narodowej od dnia 10 kwietnia 2010[3]. W związku z przesunięciem terminu pogrzebu pary prezydenckiej, w dniu 13 kwietnia 2010 Bronisław Komorowski zmienił rozporządzenie o wprowadzeniu żałoby, przedłużając czas jej trwania do dnia 18 kwietnia 2010[4].

W dniu 10 kwietnia po południu Rada Ministrów na specjalnym posiedzeniu przyjęła uchwałę w sprawie uczczenia pamięci ofiar tragicznego wypadku lotniczego pod Smoleńskiem, zarządzając dwie minuty ciszy w dniu następnym o godzinie 12 oraz w momencie rozpoczęcia ceremonii pogrzebowej Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej[5]. 16 kwietnia przyjęto poprawkę do uchwały, zarządzając dwie minuty ciszy także w dniu 17 kwietnia o godzinie 12[6].

10 kwietnia mieszkańcy Polski oddawali hołd zmarłej parze prezydenckiej i wszystkim ofiarom katastrofy. W Warszawie najwięcej zniczy i kwiatów pojawiło się przed bramą Pałacu Prezydenckiego oraz na Placu Piłsudskiego[7].

Powrót ciała prezydenta do Polski

Trumna z ciałem prezydenta Lecha Kaczyńskiego na lotnisku w Smoleńsku
Kondukt z ciałem prezydenta Kaczyńskiego na ulicach Warszawy

10 kwietnia na miejsce wypadku udał się Jarosław Kaczyński, który dokonał identyfikacji ciała zmarłego prezydenta. Zwłoki prezydenta zostały przetransportowane do prosektorium w Smoleńsku, gdzie w obecności polskiego Naczelnego Prokuratora Wojskowego płk. Parulskiego, polskiego konsula, zastępcy dyrektora rosyjskiego Centrum Medycyny Sądowej z Moskwy i dwóch oficerów śledczych Komitetu Śledczego przy Prokuraturze Generalnej Federacji Rosyjskiej rosyjscy specjaliści dokonali sekcji zwłok[8].

Przed południem 11 kwietnia, przykryta biało-czerwoną flagą trumna z ciałem zmarłego odleciała wojskowym samolotem transportowym CASA do Polski.

11 kwietnia 2010 o godzinie 15:03[9] samolot wylądował na lotnisku wojskowym Okęcie. Na płycie lotniska odbyła się oficjalna uroczystość przywitania zmarłego prezydenta z udziałem najwyższych władz państwowych oraz rodziny. Po ceremonii kondukt żałobny przejechał ulicami Żwirki i Wigury, Andrzeja Krzyckiego, Raszyńską, Alejami Jerozolimskimi, Marszałkowską, Senatorską, Miodową i Krakowskim Przedmieściem do Pałacu Prezydenckiego. Na całej trasie przejazdu prezydenta Kaczyńskiego żegnały tłumy ludzi, było to ok. 700–800 tysięcy osób[10]. Po przyjeździe na miejsce ciało zostało umieszczone w kaplicy Pałacu Prezydenckiego[11].

Powrót ciała małżonki prezydenta do Polski

Ciało Marii Kaczyńskiej wstępnie zidentyfikowano 12 kwietnia w Centralnym Biurze Ekspertyz Medyczno-Sądowych w Moskwie, m.in. na podstawie obrączki z wygrawerowanym imieniem męża[12]. Tego samego dnia ostatecznej identyfikacji dokonał brat Marii Kaczyńskiej[12].

Rankiem 13 kwietnia trumna z ciałem małżonki prezydenta odleciała z moskiewskiego lotniska samolotem wojskowym CASA w kierunku granic Polski. Przed południem na stołecznym lotnisku Okęcie odbyła się ceremonia przywitania zmarłej, która miała charakter rodzinny. Po ceremonii kondukt z ciałem przejechał ulicami Warszawy (identyczną trasą jak 11 kwietnia) do Pałacu Prezydenckiego. Na trasie przejazdu zmarłą żegnały tłumy warszawiaków, podobnie jak w przypadku jej męża spontanicznie rzucając kwiaty w kierunku kolumny pojazdów[13].

Po Mszy Świętej w kaplicy Pałacu Prezydenckiego dla najbliższej rodziny, której przewodniczył prymas Polski abp Henryk Muszyński, obie trumny z ciałami prezydenta i jego małżonki zostały wystawione na widok publiczny w Sali Kolumnowej Pałacu, gdzie mieszkańcy kraju mogli oddawać im cześć[14]. Według szacunków Kancelarii Prezydenta, w dniach 13–17 kwietnia prezydenckiej parze mogło oddać hołd ok. 180 tys. osób[15][16].

Przed przetransportowaniem do Krakowa ciało Lecha Kaczyńskiego zostało umieszczone w nowej trumnie w obecności członków rodziny[17]. W kilka dni po pogrzebie na Wawelu z Rosji powróciły do Polski dalsze szczątki pary prezydenckiej[18].

Uroczystości żałobne

Główne uroczystości żałobne w intencji ofiar katastrofy w Smoleńsku odbyły się 17 kwietnia o godz. 12:00 na placu Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie. W tym samym czasie w całej Polsce zawyły syreny alarmowe. Po rozpoczęciu uroczystości, aktor Olgierd Łukaszewicz odczytał fragment Apokalipsy św. Jana. Na placu Piłsudskiego znalazły się zdjęcia wszystkich ofiar. Następnie nazwiska wszystkich zmarłych w katastrofie zostały odczytane przez aktora Artura Żmijewskiego. Swoje przemówienia wygłosili: Bronisław Komorowski, Maciej Łopiński, Izabella Sariusz-Skąpska oraz Donald Tusk[19]. O godz. 13:00 rozpoczęła się uroczysta msza żałobna w intencji ofiar pod przewodnictwem nuncjusza apostolskiego w Polsce, abp Józefa Kowalczyka, który odczytał również homilię napisaną przez kardynała Angelo Sodano (który początkowo miał przewodniczyć liturgii jako legat papieski[20], lecz ze względu na utrudnienia w ruchu lotniczym nie mógł przybyć na uroczystości). Mszę koncelebrowało ponad stu kardynałów, arcybiskupów i biskupów Episkopatu Polski. Policja szacuje, że w uroczystościach na pl. Piłsudskiego wzięło udział ok. 100 tys. osób[21].

Około godz. 17:00 trumny z ciałami pary prezydenckiej zostały przewiezione z Pałacu Prezydenckiego do bazyliki św. Jana Chrzciciela. O godz. 18:00 rozpoczęła się msza święta w intencji prezydenta Lecha Kaczyńskiego i Marii Kaczyńskiej w archikatedrze warszawskiej. Uroczystości przewodniczył metropolita warszawski abp Kazimierz Nycz, a homilię wygłosił prymas Polski abp Henryk Muszyński.

Uroczystości pogrzebowe

Flagi na Rynku podczas Mszy pogrzebowej
Moment wyniesienia trumien pary prezydenckiej z krakowskiej bazyliki Mariackiej
Kardynał Stanisław Dziwisz poprowadził orszak pogrzebowy.
Trumna Lecha Kaczyńskiego na lawecie armatniej przykryta Proporcem Prezydenckim w drodze na Wawel.
Ulica Grodzka w dniu pogrzebu
Rodzina Lecha i Marii Kaczyńskich w kondukcie pogrzebowym, od prawej: Jarosław Kaczyński, Marcin Dubieniecki, Marta Kaczyńska
Trumny Lecha i Marii Kaczyńskich w krypcie pod Wieżą Srebrnych Dzwonów na Wawelu przed złożeniem do sarkofagu.
Nagrobek Lecha i Marii Kaczyńskich w krypcie wawelskiej
Nowy sarkofag z marmuru karraryjskiego ustawiony 18 listopada 2016

W Warszawie

Uroczystości pogrzebowe, z elementami ceremoniału wojskowego[22], rozpoczęły się 17 kwietnia w Warszawie. O godz. 17:30 trumny Lecha i Marii Kaczyńskich zostały wyprowadzone z Pałacu Prezydenckiego i w kondukcie żałobnym przewiezione do bazyliki archikatedralnej św. Jana Chrzciciela, w której odprawiono mszę; mszy przewodniczył abp Kazimierz Nycz, kazanie wygłosił Prymas Polski abp Henryk Muszyński. Po nabożeństwie przy trumnach odbyło się całonocne czuwanie[23].

Początkowo planowano przetransportować ciała pary prezydenckiej specjalnym pociągiem żałobnym do Krakowa (nawiązując w ten sposób do przebiegu pogrzebu Piłsudskiego), o co wnioskował były przewodniczący kolejarskiej Solidarności senator Stanisław Kogut[24]. Rodzina zmarłych nie podjęła jednak tej inicjatywy.

Około godz. 7:00 18 kwietnia 2010 trumny z ciałami prezydenta i jego małżonki zostały przewiezione z katedry do Wojskowego Portu Lotniczego na Okęciu. Po ceremonii ich pożegnania na płycie lotniska zostały przetransportowane drogą powietrzną na lotnisko Kraków-Balice.

W Krakowie

Z lotniska Balice przejazd konduktu nastąpił ulicami Krakowa: Księcia Józefa, Kościuszki, Zwierzyniecką, Franciszkańską i Grodzką na Rynek Główny[23][25].

O godz. 14:00 w bazylice Mariackiej rozpoczęła się uroczysta msza żałobna z udziałem rodziny, najwyższych władz państwowych oraz zagranicznych delegacji (łącznie ponad 700 osób). Ponad 150 tys. żałobników było obecnych na Rynku Głównym, okolicznych ulicach, na krakowskich Błoniach oraz przed bazyliką Miłosierdzia Bożego w Łagiewnikach[26][27]. Uroczystości pokazywane były na specjalnie w tym celu zamontowanych telebimach oraz transmitowane na żywo przez polskie i zagraniczne stacje telewizyjne[28].

Nabożeństwu przewodniczył kardynał Stanisław Dziwisz. Wraz z nim mszę żałobną koncelebrowali niemal wszyscy kardynałowie, arcybiskupi i biskupi Konferencji Episkopatu Polski oraz liczne delegacje biskupie zza granicy[29]. Nuncjusz apostolski w Polsce abp Józef Kowalczyk odczytał specjalny list od kardynała Angelo Sodano (który ze względu na utrudnienia w ruchu lotniczym nie mógł przybyć na pogrzeb)[30]. Po mszy żałobnej przemówienia wygłosili: marszałek Sejmu Bronisław Komorowski, przewodniczący NSZZ Solidarność Janusz Śniadek oraz prymas Polski abp Henryk Muszyński. Egzekwie żałobne zostały odprawione w dwóch obrządkach; w rycie łacińskim odprawił je rzymskokatolicki metropolita warszawski abp Kazimierz Nycz, w rycie bizantyjskim prawosławny abp łódzko-poznański Szymon Romańczuk. Po zakończeniu nabożeństwa odbył się koncert Metamorfoz Richarda Straussa w wykonaniu Berliner Philharmoniker[31].

Po mszy świętej trumny z ciałami Lecha i Marii Kaczyńskich umieszczone zostały na lawetach armatnich. Zebrany na rynku tłum spontanicznie odśpiewał Mazurka Dąbrowskiego. Kondukt żałobny przeszedł następnie ulicami: Grodzką, św. Idziego, Podzamcze na Wawel. Zebrani żałobnicy klaskali i wielokrotnie skandowali: Lech Kaczyński! oraz Dziękujemy! Rzucano też kwiaty na lawety.

Orszak liczył kilkaset osób; otwierał go krucyfer, po obu stronach orszaku szli biskupi w strojach żałobnych, orkiestra wojskowa oraz kompania reprezentacyjna Wojska Polskiego w umundurowaniu trzech rodzajów sił zbrojnych. Przed lawetą kroczył kardynał Dziwisz, kościelny mistrz ceremonii ks. prałat Konrad Krajewski oraz nuncjusz abp Józef Kowalczyk. Za trumnami podążała najbliższa rodzina, najwyżsi dostojnicy państwowi, bractwo kurkowe, rektorzy krakowskich uczelni oraz przybyli goście. Do orszaku dołączył, nieobecny podczas mszy w bazylice i w ostatniej chwili przybyły z Rzymu prezydent Gruzji Micheil Saakaszwili (małżonka prezydenta Gruzji Sandra Roelofs dotarła do Krakowa kilka godzin wcześniej i reprezentowała państwo gruzińskie na mszy pogrzebowej w bazylice[32][33]).

Gdy kondukt dotarł pod znajdujący się u stóp Wawelu Krzyż Katyński, rozległ się dźwięk dzwonu Zygmunta, który bił przez 30 minut[34].

Na ulicy Podzamcze trumny zostały zdjęte z lawet i poniesione przez żołnierzy do katedry.

W katedrze na Wawelu, przed ołtarzem koronacyjnym królów polskich, na specjalnych katafalkach ustawiono trumny pary prezydenckiej nakryte czarną tkaniną z motywami lilii andegaweńskiej. Kardynał Dziwisz po raz ostatni odprawił modły, tzw. ostatnią stację.

Trumny z ciałami zmarłych zostały następnie wyniesione z katedry i złożone w jej podziemiach we wspólnym alabastrowym sarkofagu[35] w krypcie pod Wieżą Srebrnych Dzwonów, w przedsionku krypty Józefa Piłsudskiego. W czasie składania ciał do grobu oddano 21 salw armatnich[25][36]. Ostatnia część pogrzebu miała prywatny charakter i nie była transmitowana przez media. Uczestniczyli w niej najbliżsi krewni oraz przyjaciele – w tym – gruzińska para prezydencka[37].

Bezpośrednio po pochówku na dziedzińcu Zamku Królewskiego na Wawelu członkowie rodziny zmarłych: Jarosław Kaczyński, Marta Kaczyńska wraz z córką oraz przedstawiciele najwyższych władz państwowych: Bronisław Komorowski, Donald Tusk, Bogdan Borusewicz oraz Radosław Sikorski odebrali kondolencje od delegacji zagranicznych.

Zaraz po pogrzebie ambasador Stanów Zjednoczonych w Polsce Lee A. Feinstein złożył pod Krzyżem Katyńskim w Krakowie wieniec od prezydenta Baracka Obamy i narodu amerykańskiego[38].

Transmisję telewizyjną z uroczystości pogrzebowych oglądało w Polsce ponad 13 milionów widzów[39].

W kilka dni po uroczystym pogrzebie w dniu 18 kwietnia 2010 roku, w krypcie katedry wawelskiej złożono dodatkową trumnę ze szczątkami Lecha i Marii Kaczyńskich przywiezionymi z Rosji[18].

Sarkofag i trumny pary prezydenckiej zostały otwarte 15 listopada 2016 na zlecenie Prokuratury Generalnej i przebadane w Zakładzie Medycyny Sądowej Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego przez 14-osobowy międzynarodowy zespół ekspertów[40]. Była to pierwsza z 83 ekshumacji zaplanowanych przez prokuraturę w śledztwie dotyczącym przyczyn katastrofy smoleńskiej. Ponowny pochówek w tym samym miejscu pod Wieżą Srebrnych Dzwonów na Wawelu miał miejsce 18 listopada 2016. Uroczystościom o charakterze głównie prywatnym przewodniczył kard. Stanisław Dziwisz. Obecni byli prezydent Andrzej Duda z małżonką oraz premier Beata Szydło. Poprzedni, wykonany w roku 2010, sarkofag z onyksu został zdemontowany. Trumny pary prezydenckiej zostały umieszczone w nowym sarkofagu wykonanym z marmuru karraryjskiego. Autorką projektu obu sarkofagów była architekt Marta Witosławska[41].

  • Kompania Reprezentacyjna WP
    Kompania Reprezentacyjna WP
  • Trumna Marii Kaczyńskiej
    Trumna Marii Kaczyńskiej
  • P.o. prezydenta Marszałek Sejmu Bronisław Komorowski i premier Donald Tusk na czele delegacji rządowej
    P.o. prezydenta Marszałek Sejmu Bronisław Komorowski i premier Donald Tusk na czele delegacji rządowej
  • Wojewoda Małopolski Stanisław Kracik i Przedstawiciele władz samorządowych[42] i Bractwo Kurkowe
    Wojewoda Małopolski Stanisław Kracik i Przedstawiciele władz samorządowych[42] i Bractwo Kurkowe

W Londynie

Uroczystości żałobne pary prezydenckiej – w tym samym czasie – odbyły się na Trafalgar Square w Londynie. Przybyło na nie ok. 7 tys. osób, a wśród przemawiających był m.in. minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii David Miliband[43].

W Dublinie

Podobne uroczystości odbyły się także w Dublinie na głównej arterii miasta O’Connell Street. Przybyło na nie ponad pięć tysięcy uczestników oraz czołowi irlandzcy politycy[44].

W Chicago

Ulicami Chicago, uznawanego za największe skupisko Polonii na świecie[45], przeszedł kondukt żałobny, który podążał za symbolicznym karawanem zaprzęgniętym w dwa konie; obok szli przedstawiciele organizacji polonijnych w strojach kosynierów, historycznych mundurach Wojska Polskiego, strojach góralskich oraz harcerze niosący tablice z nazwiskami ofiar katastrofy. W marszu, który zakończył się uroczystą mszą w katedrze Najświętszego Imienia Jezus, wzięło udział ok. 5 tys. osób, w tym przedstawiciele 50 organizacji polonijnych w Ameryce[46].

Przedstawiciele państw i organizacji

Dmitrij Miedwiediew
Ambasador USA Lee A. Feinstein oraz Generał William Enyart w kondukcie żałobnym
Państwa, których reprezentacje przyjechały na pogrzeb (zielone) i które zrezygnowały z przyjazdu (czerwone)
Transparent wyrażający rozczarowanie nieobecnością wielu gości zagranicznych

Udział w uroczystościach pogrzebowych początkowo (do 16 kwietnia 2010) zapowiedzieli przedstawiciele z 99 państw, w tym 70 delegacji zagranicznych na szczeblu szefów państw, rządów, przewodniczących parlamentów lub ministrów oraz 29 ambasadorów. W ceremonii w Krakowie mieli wziąć również udział przedstawiciele najważniejszych organizacji międzynarodowych. Swą obecność zapowiedzieli m.in. monarchowie z Hiszpanii, Monako, Luksemburga, Danii, Norwegii i Szwecji oraz prezydenci USA, Francji, Niemiec, Rosji[47].

Dzień przed pogrzebem, w sobotę 17 kwietnia, pierwsze delegacje zagraniczne zaczęły odwoływać swoje wizyty. Powodem rezygnacji z podróży na uroczystości było zamknięcie przestrzeni powietrznej nad większością państw Europy, spowodowane erupcją islandzkiego wulkanu Eyjafjallajökull. Wydobywający się z niego pył wulkaniczny na skutek silnych wiatrów południowo-wschodnich przemieścił się nad kontynent europejski i doprowadził do wprowadzenia zakazu lotów w wielu krajach. 18 kwietnia 2010, w dniu pogrzebu pary prezydenckiej, przestrzeń powietrzna nad Polską była zamknięta do odwołania, a w całej Europie funkcjonowały tylko lotniska na południu kontynentu, we Włoszech, Grecji i w Turcji. W rezultacie na uroczystości do Krakowa zdołały dotrzeć głównie delegacje państw sąsiednich, które dojechały do miasta drogą lądową lub helikopterami[48][49][50][51]. Ostatecznie udział w pogrzebie pary prezydenckiej wzięło 18 delegacji zagranicznych oraz kilkudziesięciu ambasadorów akredytowanych w Warszawie, reprezentujących również państwa, których delegacje nie były w stanie wziąć udziału w uroczystości. Prezydent Gruzji, przebywający z wizytą w USA, podróżował drogą lotniczą przez Portugalię, Włochy, Turcję, Bułgarię, Rumunię. Osobno podróżowała jego żona, która 13 godzin jechała samochodem[52].

Prezydent Republiki Czeskiej Václav Klaus wyraził zdziwienie z powodu nieobecności na pogrzebie niektórych polityków, w tym unijnych[53].

Delegacje zagraniczne uczestniczące w uroczystości[54]

Państwo Osoba reprezentująca
 Armenia przewodniczący parlamentu Howik Abrahamian
 Azerbejdżan premier Artur Rasizadə
 Białoruś przewodniczący Senatu Barys Batura
 Czechy prezydent Václav Klaus (z małżonką Livią Klausovą)
premier Jan Fischer[55]
 Estonia premier Andrus Ansip
 Gruzja prezydent Micheil Saakaszwili (z małżonką Sandrą Roelofs)
 Kosowo prezydent Fatmir Sejdiu
 Litwa prezydent Dalia Grybauskaitė
 Łotwa prezydent Valdis Zatlers (z małżonką Lilitą Zatlere)
 Maroko premier Abbas al-Fasi
 Mołdawia p.o. prezydenta Mihai Ghimpu
 Niemcy prezydent Horst Köhler (z małżonką Evą Köhler)
minister spraw zagranicznych Guido Westerwelle
 Rosja prezydent Dmitrij Miedwiediew
minister spraw zagranicznych Siergiej Ławrow[51]
 Rumunia prezydent Traian Băsescu
 Słowacja prezydent Ivan Gašparovič
premier Robert Fico
przewodniczący Rady Narodowej Słowacji Pavol Paška
 Słowenia prezydent Danilo Türk
 Ukraina prezydent Wiktor Janukowycz
były prezydent Wiktor Juszczenko[56]
była premier Julia Tymoszenko[55]
minister spraw zagranicznych Kostiantyn Hryszczenko
 Węgry prezydent László Sólyom
premier Gordon Bajnai
były premier Viktor Orbán[57]
Organizacja Osoba reprezentująca
 Unia Europejska przewodniczący Parlamentu Europejskiego Jerzy Buzek
wiceprzewodnicząca Parlamentu Europejskiego Rodi Kratsa-Tsangaropulu

20 kwietnia kwiaty na grobie pary prezydenckiej złożył prezydent Estonii Toomas Hendrik Ilves wraz z małżonką[58].

Rezygnacje – z powodu chmury pyłu wulkanicznego unoszącej się nad Europą, powstałej po erupcji wulkanu Eyjafjöll na Islandii, z udziału w uroczystościach zrezygnowali[47][49]:

Udział w uroczystościach pogrzebowych początkowo zapowiedziało również 29 ambasadorów następujących państw: Angoli, Arabii Saudyjskiej, Argentyny, Brazylii, Chile, Ekwadoru, Filipin, Indonezji, Jamajki, Jemenu, Kambodży, Kenii, Korei Południowej, Lesotho, Libanu, Malezji, Mali, Namibii, Panamy, Peru, RPA, Sri Lanki, Syrii, Tajlandii, Tanzanii, Tunezji, Urugwaju, Wietnamu, Wybrzeża Kości Słoniowej, Republiki Zielonego Przylądka[47]. Po odwołaniu oficjalnych delegacji zagranicznych z powodu chmury pyłu wulkanicznego nad Europą, udział w uroczystościach zapowiedzieli ambasadorzy części z tych państw, m.in. z Korei Południowej[48], Chorwacji[54], USA[62].

Symboliczny grób na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie

W 2010 roku z inicjatywy Jarosława Kaczyńskiego w kwaterze 92. Cmentarza Powązkowskiego w Warszawie powstał symboliczny grób Lecha i Marii Kaczyńskich[63].

Kontrowersje

Początkowo media informowały, że pogrzeb Lecha i Marii Kaczyńskich odbędzie się na cmentarzu na Powązkach w Warszawie lub w bazylice archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie[64]. 13 kwietnia pojawiły się spekulacje na temat możliwości pochowania pary prezydenckiej na Wawelu; metropolita krakowski kardynał Stanisław Dziwisz prowadził w tej sprawie rozmowy z rodziną zmarłego prezydenta, a jego brat, Jarosław Kaczyński, poprosił o czas do namysłu[65]. Projekt pochowania Lecha Kaczyńskiego na Wawelu od początku budził kontrowersje, m.in. z uwagi na fakt, że pochowano tam polskich monarchów, narodowych wieszczów oraz marszałka Józefa Piłsudskiego[66][67]. Kardynał Dziwisz powiedział, że ostateczna decyzja w tej sprawie należy do rodziny zmarłych i że pochowanie pary prezydenckiej na Wawelu byłoby zaszczytem dla Krakowa; dodał, że zwracało się do niego wiele instytucji i środowisk, które podkreślały, że Prezydent RP i jego małżonka zginęli, pełniąc służbę dla Narodu[68]. W listopadzie 2013 roku Kardynał Dziwisz przyznał, iż decyzję o pochowaniu Lecha Kaczyńskiego na Wawelu konsultował z Bronisławem Komorowskim i Michałem Bonim, zaś wcześniej został poproszony o pochówek prezydenta w tym miejscu przez "ministrów"[69].

Przed ogłoszeniem decyzji o refleksję apelował biskup Tadeusz Pieronek[70]. Andrzej Wajda i Krystyna Zachwatowicz wystosowali list otwarty do władz kościelnych, w którym zaapelowali o rezygnację z pogrzebu Lecha Kaczyńskiego na Wawelu[71]. Sceptycznie do projektu odnieśli się m.in. prof. Andrzej Chwalba czy też związany m.in. z „Tygodnikiem Powszechnym” prof. Andrzej Romanowski[70]. Pozytywnie do tej decyzji odnieśli się profesorowie: Wojciech Roszkowski[72], Jadwiga Staniszkis[73] i Andrzej Ajnenkiel[74] oraz poseł PO Jarosław Gowin[75], a także dziennikarz Roman Graczyk[76]. 13 kwietnia ok. 500 osób protestowało pod krakowską kurią przeciwko pogrzebowi prezydenta na Wawelu[77]. Protesty wywołały krytyczną reakcję części mediów[78][79], a także prezydenta Krakowa Jacka Majchrowskiego[80].

14 kwietnia kilkaset osób wzięło udział w demonstracjach w Krakowie, Warszawie, Poznaniu, Katowicach, Łodzi i Gdańsku[81][82]. Halina Bortnowska (Helsińska Fundacja Praw Człowieka) zaapelowała o dochowanie żałoby narodowej, mimo iż jej zdaniem decyzja o miejscu pochówku nie była właściwa[83]. Katarzyna Janowska (redaktor naczelna "Przekroju") zaproponowała budowę świeckiego panteonu w Krakowie lub Warszawie, by uniknąć gorszących sporów w przyszłości[84]. 14 kwietnia Jan Widacki, poseł Stronnictwa Demokratycznego, wystosował do kard. Dziwisza list, w którym napisał, że decyzja o pochówku na Wawelu podjęta przez Dziwisza głęboko podzieliła Naród zakłócając okres żałoby, który należało przeżyć godnie[85].

Symboliczny grób Lecha i Marii Kaczyńskich na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie

15 kwietnia Prezydium Konferencji Episkopatu Polski wydało oświadczenie, w którym zwróciło się z apelem do wszystkich środowisk społecznych, politycznych, naukowych i kulturalnych oraz do mediów o zaniechanie niepotrzebnych sporów o miejsce pochówku Prezydenckiej Pary[86]. Wiesław Chrzanowski (były marszałek Sejmu) powiedział, że zdanie w sprawie pochówku Lecha Kaczyńskiego, oprócz rodziny, powinien wyrazić też naród w możliwie najpełniejszej formie, lecz podejmowanie dyskusji na temat podjętej decyzji uznał za nie na miejscu[87]. Andrzej Wajda w wywiadzie dla "Corriere della Sera" powiedział, że manifestacje żałobne mają charakter medialny, telewizyjny i są niepokojące w tak delikatnym momencie[88]. Piotr Semka ("Rzeczpospolita") nazwał protesty przeciwko pochówkowi Lecha Kaczyńskiego na Wawelu niestosownymi, zestawił katastrofę w Smoleńsku z katastrofą w Gibraltarze i wyraził zdziwienie, że protesty wszczyna to samo środowisko, które w 2004 roku oburzało się zadawaniem pytań, czy Czesława Miłosza należy pochować w Krypcie Zasłużonych na Skałce[89].

16 kwietnia przed pałacem biskupim w Krakowie odbyła się kolejna demonstracja przeciwników pogrzebu na Wawelu, z udziałem ok. 200 osób; tego samego dnia grupa krakowskich naukowców, w tym Mirosław Handke i Tadeusz Ulewicz, skierowała do kardynała Dziwisza list popierający pochowanie Lecha Kaczyńskiego i jego małżonki na Wawelu[90]. Odnosząc się do protestów, kardynał Dziwisz w wywiadzie dla włoskiego dziennika "Avvenire" podkreślił, że wysłuchał pragnienia wyrażonego przez rodzinę zmarłych[91]. Stwierdził, że na ulice wyszły grupy nieliczne i marginalne, które starały się upolitycznić kwestię pogrzebu[91]. Zapytany, czy pochowanie Lecha Kaczyńskiego obok królów, poetów i generałów, którzy tworzyli historię Polski, nie jest przesadą, odpowiedział: Nie, nie jest, po czym dodał: Nasz prezydent (...) umarł jak bohater i zasługuje na spoczynek wśród bohaterów. (...) Katastrofa lotnicza w zeszłą sobotę była jedną z największych tragedii, jakich zaznał nasz naród[91]. Przypomniał również, że obok grobowca Lecha i Marii Kaczyńskich będą nazwiska wszystkich ofiar katastrofy oraz ziemia z lasu katyńskiego[91].

Uroczystości żałobne i pogrzebowe w dniach 17–18 kwietnia 2010 przebiegły bez demonstracji i protestów.

Po pogrzebie w Polsce przeprowadzano sondaże opinii publicznej na temat pochowania Lecha Kaczyńskiego na Wawelu. Według sondażu Instytutu Badania Opinii Publicznej "Homo Homini" przeprowadzonego w kwietniu 2010 roku na zlecenie "Super Expressu" większość respondentów uważała, że dobrze się stało, że Lech Kaczyński został pochowany na Wawelu: takiej odpowiedzi udzieliło 49 procent pytanych; przeciwnego zdania było 40 procent pytanych[92]. W dniach 2–5 września 2010 firma TNS OBOP przeprowadziła sondaż, w którym respondentów pytano o słuszność decyzji dotyczącej pochowania prezydenta Lecha Kaczyńskiego na Wawelu, o to, czy katastrofa smoleńska i jej ofiary powinny mieć pomnik w centrum Warszawy, kto powinien stanąć na czele komitetu budowy pomnika i kiedy taki pomnik powstanie[93]. TNS OBOP nie podał wyników badania do wiadomości publicznej (raport z badania był płatny)[93], jednak wyniki sondażu opublikowała 16 września 2010 roku Gazeta Wyborcza; według sondażu 63% z 1005 ankietowanych uznało decyzję o pochowaniu prezydenta Lecha Kaczyńskiego na Wawelu za niesłuszną, natomiast 27% respondentów uznało ją za słuszną; 9% badanych deklarowało brak zdania w tej sprawie[94].

Zobacz też

Informacje w projektach siostrzanych
 Multimedia w Wikimedia Commons
 Cytaty w Wikicytatach
 Wiadomości w Wikinews

Przypisy

  1. ↑ Komunikat Nr 152/VI kad.. sejm.gov.pl, 10 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-10].
  2. ↑ Katastrofa samolotu prezydenta. Nikt nie przeżył. gazeta.pl, 10 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-10].
  3. ↑ Komunikat Nr 152/VI kad.. orka.sejm.gov.pl, 10 kwietnia 2010. [dostęp 2010-07-01].
  4. ↑ Dz.U. z 2010 r. nr 58, poz. 368 oraz Dz.U. z 2010 r. nr 61, poz. 376
  5. ↑ M.P. z 2010 r. nr 20, poz. 196
  6. ↑ M.P. z 2010 r. nr 24, poz. 223
  7. ↑ Prezydent Lech Kaczyński nie żyje. Katastrofa samolotu w Smoleńsku [RELACJA] [online], gazeta.pl, 10 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-13] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-13].
  8. ↑ Przeprowadzałem sekcję ciała Prezydenta. naszdziennik.pl, 2010-08-23. [dostęp 2011-06-04]. (pol.).
  9. ↑ Warszawa oddała cześć prezydentowi. Ciało Lecha Kaczyńskiego już w Pałacu Prezydenckim. echodnia.eu, 11 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-11].
  10. ↑ Nawet milion osób na nabożeństwie żałobnym [online], interia.pl, 14 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-15] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-18].
  11. ↑ Trumna z prezydentem spoczęła w kaplicy [online], Wyborcza.pl, 11 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-11] [zarchiwizowane z adresu 2016-02-12].
  12. ↑ a b Obrączka Pierwszej Damy. wyborcza.pl, 13 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-17].
  13. ↑ Trumna z ciałem Pierwszej Damy przyleciała do Polski. Kondukt żałobny zasypany kwiatami [online], gazeta.pl, 13 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-13] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-16].
  14. ↑ Trumny pary prezydenckiej w Sali Kolumnowej. Polacy oddają hołd [online], gazeta.pl, 13 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-13] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-17].
  15. ↑ Ok. 180 tys. osób oddało hołd Parze Prezydenckiej [online], Prezydent.pl, 17 kwietnia 2010 [dostęp 2010-05-04]. Początkowe szacunki mówiły o ok. 150 tys. osób, por. Ostatni złożyli hołd parze prezydenckiej [online], interia.pl, 17 kwietnia 2010 [dostęp 2010-05-04] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-23].
  16. ↑ Anna Poppek: Obrączki. Opowieść o rodzinie Marii i Lecha Kaczyńskich. Warszawa: G+J Gruner+Jahr Polska, 2010, s. 39. ISBN 978-83-623-43-08-9.
  17. ↑ Dubieniecki rozmawiał z Kaczyńskim. "Prezes wie, że to było ciało jego brata". wprost.pl, 22 grudnia 2010. [dostęp 2011-03-05].
  18. ↑ a b „Nie wiedziałem o drugim pogrzebie brata”. Kaczyński dla „Newsweeka” [online], Newsweek.pl, 1 kwietnia 2011 [dostęp 2011-04-04] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-03].
  19. ↑ Modlitwa i hołd na placu Piłsudskiego. zw.com.pl. [dostęp 2010-04-18].
  20. ↑ Nomina del rappresentante del Santo Padre ai funerali del Presidente della Republica di Polonia, 16.04.2010. press.vatican.va, 2010-04-16. [dostęp 2019-01-30]. (wł.).
  21. ↑ Zakończyły się uroczystości żałobne na Placu Piłsudskiego [online], Polskie Radio Katowice, 17 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-18] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-11].
  22. ↑ Pogrzeb z elementami ceremoniału wojskowego [online], interia.pl, 18 kwietnia 2010 [dostęp 2011-03-05] [zarchiwizowane z adresu 2012-07-10].
  23. ↑ a b Minister Sasin o ceremonii pożegnania i pogrzebu Pary Prezydenckiej [online], Prezydent.pl, 14 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-14].
  24. ↑ Kolejarze proszą: pozwólcie nam przewieźć parę prezydencką do Krakowa. wprost.pl, 14 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-14].
  25. ↑ a b Wawel na czas pogrzebu zamknięty i chroniony. gazeta.pl, 14 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-14].
  26. ↑ Pogrzeb Lecha Kaczyńskiego. Krakowianie nie chcieli TVN 24 [online], wspolczesna.pl, 18 kwietnia 2010 [dostęp 2011-03-05] [zarchiwizowane z adresu 2010-06-20].
  27. ↑ 150 tys. osób oglądało mszę żałobną na rynku w Krakowie [online], gazeta.pl, 18 kwietnia 2010 [dostęp 2010-05-22] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-21].
  28. ↑ "Fałszywe tony i teorie spiskowe są coraz głośniejsze". wp.pl, 19 kwietnia 2010. [dostęp 2011-03-05].
  29. ↑ Kard. Sodano wygłosi homilię w stolicy, abp Michalik - w Krakowie. wprost.pl, 16 kwietnia 2010. [dostęp 2011-02-22].
  30. ↑ Narody nie umierają'. Homilia kard. Angelo Sodano. wyborcza.pl, 18 kwietnia 2010. [dostęp 2011-03-05].
  31. ↑ Kraków: uroczystości pogrzebowe pary prezydenckiej [online], opoka.org.pl, 18 kwietnia 2010 [dostęp 2010-06-05] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-21].
  32. ↑ Ostatnia droga prezydenta. rp.pl, 18 kwietnia 2010. [dostęp 2011-03-05].
  33. ↑ Jak Saakaszwili przedarł się na pogrzeb Przyjaciela - Polskiego Prezydenta. wyborcza.pl, 18 kwietnia 2010. [dostęp 2011-03-05].
  34. ↑ Dwudziestu sześciu dzwonników, "Rzeczpospolita", 19 kwietnia 2010, str. 5; przed pogrzebem planowano 20 minut, por. Dwudziestu sześciu dzwonników. rp.pl, 19 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-20].
  35. ↑ Pogrzeb prezydenckiej pary: Lech Kaczyński spocznie w białym sarkofagu. dziennikwschodni.pl, 15 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-19].
  36. ↑ Przedstawiciel Benedykta XVI poprowadzi pogrzeb prezydenckiej pary na Wawelu. wyborcza.pl, 14 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-14].
  37. ↑ Tylko u nas! Marię Kaczyńską wspomina prezydentowa Gruzji. fakt.pl, 6 lutego 2011. [dostęp 2011-03-05].
  38. ↑ Wieniec od prezydenta Obamy pod Krzyżem Katyńskim. rmf24.pl, 18 kwietnia 2010. [dostęp 2010-07-29].
  39. ↑ 13 mln widzów oglądało pogrzeb prezydenta Kaczyńskiego. wirtualnemedia.pl, 20 kwietnia 2010. [dostęp 2010-07-13].
  40. ↑ Para prezydencka spocznie na Wawelu. W nocy zamontowano nowy sarkofag. tvn24.pl, 18 listopada 2016. [dostęp 2017-07-12].
  41. ↑ Kraków: nowy sarkofag pary prezydenckiej. niedziela.pl, 18 listopada 2016. [dostęp 2017-07-12].
  42. ↑ Wojewoda Małopolski Stanisław Kracik, marszałek województwa małopolskiego Marek Nawara, prezydent Krakowa Jacek Majchrowski, przewodniczący Rady Miasta Krakowa Józef Pilch
  43. ↑ Tysiące Polaków oglądają pogrzeb prezydenta na Trafalgar Square [online], Newsweek.pl, 18 kwietnia 2010 [dostęp 2010-07-05] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-11].
  44. ↑ Polonia pożegnała w Dublinie prezydenta Kaczyńskiego [online], wp.pl, 18 kwietnia 2010 [dostęp 2010-07-05] [zarchiwizowane z adresu 2012-05-09].
  45. ↑ Co warto wiedzieć o Chicago? [online], wp.pl, 27 października 2009 [dostęp 2010-04-24] [zarchiwizowane z adresu 2012-07-13].
  46. ↑ Przez Chicago przeszedł marsz żałobny Polonii. wp.pl, 20 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-24].
  47. ↑ a b c Na pogrzeb do Krakowa przyjadą przedstawiciele 98 państw. wp.pl, 16 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-16].
  48. ↑ a b Obama przedstawia plan podróży. Niektórzy rezygnują [online], TVN24.pl, 17 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-17] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-18].
  49. ↑ a b Pył zatrzymał delegacje [online], TVN24.pl, 18 kwietnia 2010 [dostęp 2011-03-05] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-21].
  50. ↑ UE: Chmura nie taka groźna. Nie zagraża samolotom [online], gazeta.pl, 18 kwietnia 2010 [dostęp 2011-03-05] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-20].
  51. ↑ a b Miedwiediew wylądował w Krakowie [online], Newsweek.pl, 18 kwietnia 2010 [dostęp 2011-03-05] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-04].
  52. ↑ Niezwykle trudna podróż Saakaszwilego [online], TVN24.pl, 18 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-18] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-21].
  53. ↑ Vaclav Klaus: Mówienie o jedności europejskiej to jedynie puste słowa. rmf24.pl, 18 kwietnia 2010. [dostęp 2010-07-20].
  54. ↑ a b Informacja o delegacjach zagranicznych [online], Ministerstwo Spraw Zagranicznych, 18 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-18] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-20].
  55. ↑ a b Tymoszenko wylądowała na krakowskim lotnisku Balice. gazeta.pl, 18 kwietnia 2010. [dostęp 2011-03-05].
  56. ↑ Część delegacji już na miejscu. Niektórzy docierają drogą lądową [online], gazeta.pl, 18 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-18].
  57. ↑ Galéria: Sólyom, Bajnai és Orbán közös fejhajtása [online], nol.hu, 18 kwietnia 2010 [dostęp 2011-02-28] (węg.).
  58. ↑ Kraków: Prezydent Estonii dotarł na Wawel. gazeta.pl, 20 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-30].
  59. ↑ a b Lista głów państw, które wezmą udział w pogrzebie [online], Interia.pl, 15 kwietnia 2010 [dostęp 2011-03-05].[martwy link]
  60. ↑ a b Przyjadą z całego świata, by pożegnać Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. rp.pl, 16 kwietnia 2010. [dostęp 2011-03-05].
  61. ↑ a b Kto przyjedzie na pogrzeb Lecha Kaczyńskiego. Zobacz listę i galerię prezydentów i polityków, którzy będą na Wawelu. se.pl, 15 kwietnia 2010. [dostęp 2011-03-05].
  62. ↑ Zamiast Baracka Obamy na pogrzebie pojawi się ambasador USA. gazeta.pl, 18 kwietnia 2010. [dostęp 2011-03-05].
  63. ↑ Jarosław Kaczyński postawił bratu Lechowi Kaczyńskiemu symboliczny grób na Powązkach. se.pl. [dostęp 2011-03-07].
  64. ↑ Pogrzeb Lecha Kaczyńskiego i Pierwszej Damy najprawdopodobniej w niedzielę. Spoczną na Powązkach lub w katedrze św. Jana [online], gk24.pl, 13 kwietnia 2010 [dostęp 2010-08-04] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-05].
  65. ↑ Magdalena Kursa, Małgorzata Skowrońska: Jarosław Kaczyński prosi o czas do namysłu. gazeta.pl, 13 kwietnia 2010. [dostęp 2010-08-03].
  66. ↑ Wyniki ankiety „Czy Maria i Lech Kaczyńscy powinni zostać pochowani na Wawelu?” [online], interia.pl [dostęp 2010-05-08] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-30].
  67. ↑ Sondaż „SE”: Lech Kaczyński zasłużył na Wawel [online], se.pl, 21 kwietnia 2010 [dostęp 2010-05-08] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-04].
  68. ↑ Kard. Dziwisz: dziś poznamy ostateczną decyzję rodziny Prezydenta ws. miejsca pogrzebu [online], eKai.pl, 13 kwietnia 2010 [dostęp 2010-07-20] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-06].
  69. ↑ Kard. Dziwisz ujawnia kulisy pochówku Lecha Kaczyńskiego na Wawelu [online], onet.pl [dostęp 2013-11-06] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-07] (pol.).
  70. ↑ a b Lech Kaczyński spocznie na Wawelu – komentarze. gazeta.pl, 13 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-13].
  71. ↑ Apel Andrzeja Wajdy. gazeta.pl, 14 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-14].
  72. ↑ Wojciech Roszkowski: Pochówek na Wawelu to dobra decyzja. gazeta.pl, 13 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-14].
  73. ↑ Jadwiga Staniszkis: Wawel to dobra decyzja [online], TVN24.pl, 13 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-13] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-17].
  74. ↑ Historyk Andrzej Ajnenkiel: Wawel to szacunek dla wszystkich ofiar. se.pl, 15 kwietnia 2010. [dostęp 2010-07-20].
  75. ↑ Gowin broni decyzji o pochówku Lecha Kaczyńskiego na Wawelu: był głową państwa, zginął na służbie. 14 kwietnia 2010. [dostęp 2010-07-20].
  76. ↑ Roman Graczyk, Śmierć prezydenta – poczucie utraty [online], interia.pl, 16 kwietnia 2010 [dostęp 2010-07-20] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-19].
  77. ↑ Protest pod kurią: 'Powiązki, nie Wawel!'. gazeta.pl, 14 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-14].
  78. ↑ Piotr Gociek, Kto gra Wawelem [online], rp.pl, 14 kwietnia 2010 [dostęp 2010-07-20] [zarchiwizowane z adresu 2010-06-15].
  79. ↑ Proszę, uszanujcie przynajmniej ten krótki czas żałoby. polskatimes.pl, 15 kwietnia 2010. [dostęp 2010-07-20].
  80. ↑ Majchrowski: Protesty pozbawią uroczystości pogrzebowe należytej powagi. polskatimes.pl, 14 kwietnia 2010. [dostęp 2010-07-20].
  81. ↑ Pod kurią znów spory. Protesty w innych częściach kraju [online], TVN24.pl, 14 kwietnia 2010 [dostęp 2010-07-20] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-17].
  82. ↑ Demonstracje przeciw i za pochówkiem pary prezydenckiej na Wawelu [online], gazeta.pl, 14 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-14] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-17].
  83. ↑ Nic złego się nie stanie, dotrzymajmy żałoby. wyborcza.pl, 15 kwietnia 2010. [dostęp 2010-07-20].
  84. ↑ Katarzyna Janowska, Wawel zostawmy historii [online], Przekrój, 14 kwietnia 2010 [dostęp 2010-07-20] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-25].
  85. ↑ List posła Widackiego do kardynała Dziwisza [online], Wyborcza.pl, 15 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-16] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-04].
  86. ↑ Oświadczenie Prezydium Konferencji Episkopatu Polski w sprawie uczczenia ofiar katastrofy pod Smoleńskiem [online], Konferencja Episkopatu Polski, 15 kwietnia 2010 [dostęp 2010-07-08] [zarchiwizowane z adresu 2010-11-22].
  87. ↑ Marszałek Wiesław Chrzanowski: Decyzja zapadła i podejmowanie dyskusji jest nie na miejscu. se.pl, 15 kwietnia 2010. [dostęp 2010-07-20].
  88. ↑ Włoskie media: Polska podzielona [online], Dziennik.pl, 15 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-17] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-18].
  89. ↑ Piotr Semka, Splendor symbolicznej śmierci [online], rp.pl, 15 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-16] [zarchiwizowane z adresu 2012-03-15].
  90. ↑ Nie ustają protesty. „Kaczyński na Powązki” [online], Dziennik.pl, 15 kwietnia 2010 [dostęp 2010-04-21] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-18].
  91. ↑ a b c d Kard. Dziwisz o pogrzebie na Wawelu: wysłuchałem pragnienia rodziny Kaczyńskich. gazetaprawna.pl, 16 kwietnia 2010. [dostęp 2010-07-20].
  92. ↑ Sondaż "SE": Lech Kaczyński zasłużył na Wawel. se.pl, 21 kwietnia 2010. [dostęp 2010-10-05].
  93. ↑ a b Spór o Wawel i o pomnik, sygnatura K.055/10 [online], tnsglobal.pl, 16 września 2010 [dostęp 2010-10-05] [zarchiwizowane z adresu 2011-01-01].
  94. ↑ OBOP: 63 proc. Polaków krytykuje pochówek L. Kaczyńskiego na Wawelu [online], gazeta.pl, 16 września 2010 [dostęp 2010-09-16] [zarchiwizowane z adresu 2010-09-19].

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!