Między rokiem 1658 a 1663 (różne źródła wskazują jako najbardziej prawdopodobną datę rok 1661[3] lub 1663[4]) został wybrany na prawosławnego biskupa łuckiego i ostrogskiego, a następnie przyjął chirotonię biskupią z rąk metropolity kijowskiegoDionizego. Na katedrze blisko współpracował z łuckim bractwem działającym przy cerkwi Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Łucku, wsparł bractwo w konflikcie z kasztelanem brzeskim. Bronił stanu posiadania prawosławnych przeciwko przejmowaniu przez unitów kolejnych cerkwi i klasztorów, m.in. prowadził wieloletni konflikt z biskupem włodzimierskimLwem Załęskim o monaster Narodzenia Matki Bożej w Zahorowie Nowym[3]. W 1679 brał udział we wspólnych soborach prawosławnych i unitów w Grodnie i Lublinie, na których omawiana była możliwość zawarcia nowej unii kościelnej, do czego ostatecznie nie doszło[3]. Jedną z przyczyn fiaska rozmów było zdecydowanie antyunijne stanowisko bractwa łuckiego oraz biskupa Gedeona; analogiczne poglądy przedstawili delegaci innych bractw cerkiewnych i prawosławnej szlachty[5]. Począwszy od 1678 biskup łucki utrzymywał kontakty z dworem carskim, prosząc cara o wspieranie prawosławnych w Polsce[3]. Po śmierci biskupa przemyskiego Antoniego w 1680 biskup Gedeon był ostatnim prawosławnym hierarchą działającym w granicach Rzeczypospolitej[b].
Przejście metropolii kijowskiej w jurysdykcję Patriarchatu Moskiewskiego
Od 1683 korespondował z carem rosyjskim w sprawie obsadzenia kijowskiej katedry metropolitalnej[3]. W roku następnym w Kijowie z inicjatywy Iwana Samojłowicza odbył się sobór metropolii kijowskiej, na którym nowym metropolitą ogłoszono właśnie biskupa łuckiego. Mimo protestów części duchowieństwa, na czele z przełożonym ławry Pieczerskiej archimandrytą Warłaamem, w opinii którego tylko patriarcha konstantynopolitański mógł wyznaczać metropolitę kijowskiego, Gedeon (Czetwertyński) udał się do Moskwy, 8 listopada 1685[3] przyjął godność metropolity od patriarchy Joachima i złożył mu przysięgę kanoniczną[6]. W roku następnym patriarcha Konstantynopola Dionizy IV ostatecznie zrezygnował ze zwierzchnictwa nad metropolią kijowską, sankcjonując jej przyłączenie do Patriarchatu Moskiewskiego[7]. W związku ze zmianą jurysdykcji nastąpiła również zmiana tytułu metropolity kijowskiego, wyrażająca uznanie przez niego prymatu Moskwy jako najważniejszego ośrodka prawosławnego na ziemiach ruskich. Tytuł metropolity został zmieniony z „metropolita kijowski i halicki i całej Rusi” na „metropolita kijowski i halicki i Małej Rosji”[8].
Do czerwca 1687 Gedeon (Czetwertyński) zachował godność biskupa łuckiego i ostrogskiego, interesował się sytuacją prawosławnych w granicach Rzeczypospolitej. W grudniu 1686 kontaktował się z carem, prosząc go o interwencję w ich obronie. W 1687 tę samą prośbę skierował do hetmana Iwana Mazepy. Opowiadał się przy tym za całkowitym podporządkowaniem wszystkich struktur prawosławnych w Rzeczypospolitej Rosyjskiemu Kościołowi Prawosławnemu, w tym za rozwiązywaniem problemów personalnych i organizacyjnych w Moskwie[3]. W tym samym czasie Gedeon (Czetwertyński) bez powodzenia starał się podporządkować sobie cerkwie Siczy Zaporoskiej, tradycyjnie podległe stauropigialnemuMonasterowi Międzygórskiemu. W 1688, wskutek konfliktu między arcybiskupem czernihowskimŁazarzem a metropolitą Gedeonem, patriarcha Joachim zdecydował o wyłączeniu eparchii czernihowskiej z jurysdykcji metropolity kijowskiego i bezpośrednim podporządkowaniu jej patriarsze[3]. Metropolita Gedeon zlikwidował eparchię turowską, od wielu lat istniejącą tylko nominalnie, i włączył jej terytorium do własnej eparchii[9].
W ocenie Mokrego promoskiewskie poglądy metropolity Gedeona zraziły do niego prawosławną, dotąd zdecydowanie antyunicką Kozaczyznę, i przyczyniły się do przyjęcia unii przez prawosławne eparchie przemyską (1692), lwowską (1700) i łucką (1707)[8].
Jego stryjeczny brat Sylwester, który wstąpił do klasztoru pod wpływem Gedeona, również został biskupem prawosławnym. Przy jego wyborze na biskupa mohylewskiego w 1705 pokrewieństwo z metropolitą kijowskim odegrało znaczącą rolę[10].
Uwagi
↑W polskiej literaturze przedmiotu nazwisko wymieniane jest przeważnie w formie Czetwertyński. Por. M. Bendza, Inkorporacja metropolii kijowskiej do patriarchatu moskiewskiego [w:] red. Mironowicz A., Pawluczuk U., Chomik P.: Autokefalie Kościoła prawosławnego w Polsce. Białystok: Uniwersytet w Białymstoku, 2006, s. 106-107. ISBN 978-83-7431-062-8. i Mironowicz A.: Kościół prawosławny w Polsce. Białostockie Towarzystwo Historyczne, 2006, s. 860–862. ISBN 83-60456-02-X.
↑Następca Antoniego na urzędzie biskupa przemyskiego, Innocenty Winnicki, w tajemnicy przyjął unię. Por. Mironowicz A.: Diecezja białoruska w XVII i XVIII wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2008, s. 136. ISBN 978-83-7431-150-2.
↑Mironowicz A.: Diecezja białoruska w XVII i XVIII wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2008, s. 318. ISBN 978-83-7431-150-2.
↑Mironowicz A.: Diecezja białoruska w XVII i XVIII wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2008, s. 136. ISBN 978-83-7431-150-2.
↑M. Bendza, Inkorporacja metropolii kijowskiej do patriarchatu moskiewskiego [w:] red. Mironowicz A., Pawluczuk U., Chomik P.: Autokefalie Kościoła prawosławnego w Polsce. Białystok: Uniwersytet w Białymstoku, 2006, s. 106–107. ISBN 978-83-7431-062-8.
↑ abW. Mokry, Stosunek państwowych i cerkiewnych władz moskiewskich do ukraińskiej Cerkwi prawosławnej i unickiej w wiekach XVII–XX [w:] red. R. Łużny, F. Ziejka, A. Kępiński, Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskichTowarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „UNIVERSITAS”, Kraków 1994, ISBN 83-7052-220-3, s.85
↑Mironowicz A.: Diecezja białoruska w XVII i XVIII wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2008, s. 181. ISBN 978-83-7431-150-2.
↑Mironowicz A.: Diecezja białoruska w XVII i XVIII wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2008, s. 177 i 180. ISBN 978-83-7431-150-2.
