Egzarchat Ukraiński

Egzarchat Ukraiński

Український екзархат

Sobór św. Włodzimierza w Kijowie
Państwo	ZSRR
Siedziba	Kijów
Data powołania	1921
Data zamknięcia	1990
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Rosyjski Kościół Prawosławny
Sobór	św. Włodzimierza w Kijowie
Egzarcha	metropolita kijowski Filaret (Denysenko) (ostatni)

Egzarchat Ukraiński (ukr. Український екзархат, ros. 'Украинский экзархат) – prawosławna administratura kościelna obejmująca terytorium Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, działająca w latach 1921–1990.

Historia

Okoliczności powstania

Na początku XX wieku na ziemiach ukraińskich pod władzą carską sformował się ruch niższego duchowieństwa domagający się ukrainizacji struktur Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego na wskazanych terenach. Nie był on popierany przez działających tam biskupów, w większości Rosjan, monarchistów i zwolenników samodzierżawia. W efekcie mimo dążeń władz Ukraińskiej Republiki Ludowej, niższego duchowieństwa i części wiernych po ogłoszeniu niepodległości Ukrainy na jej terenie nie powstał kanoniczny autokefaliczny Kościół prawosławny. Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny z metropolitą Bazylim Łypkowskim na czele nie spełniał kanonicznych wymogów i nie był uznawany przez inne Cerkwie^[1]. Z punktu widzenia prawosławnego prawa kanonicznego legalne administratury w Ukraińskiej SRR (eparchie tworzące Egzarchat Ukraiński) nadal prowadził Patriarchat Moskiewski^[2].

Lata 20. i 30. XX wieku

W latach 20., tj. w okresie prowadzenia przez KPZR polityki korienizacji, w tym ukrainizacji w odniesieniu do Ukraińskiej SRR, władze komunistyczne faworyzowały Ukraiński Kościół Autokefaliczny^[1], podczas gdy egzarcha Ukrainy Michał (Jermakow) przebywał w latach 1924–1929 w więzieniu^[3]. Po wycofaniu się KPZR z polityki korienizacji, w tym ukrainizacji, stosunek władz do Kościołów prawosławnych na Ukrainie uległ zmianie. Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny został poddany gwałtownym represjom, ogłoszony nielegalną „petlurowską” organizacją i zmuszony do samolikwidacji. Prześladowaniom podległo również duchowieństwo Egzarchatu Ukraińskiego^[1]. Po śmierci metropolity kijowskiego Konstantyna (Diakowa) w czasie przesłuchania w więzieniu łukianowskim w Kijowie w listopadzie 1937^[4] katedra egzarchy pozostawała nieobsadzona do 1941^[2].

Po II wojnie światowej

Na żądanie władz w latach powojennych doszło do wchłonięcia przez Egzarchat struktur odrodzonego w czasie wojny Ukraińskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, przy czym jego liderzy znajdowali się już wówczas za granicą^[5]. Następnie, w 1946, Rosyjski Kościół Prawosławny przejął struktury zlikwidowanego siłowo Kościoła greckokatolickiego na Ukrainie. Sobór lwowski, na mocy decyzji którego Kościół greckokatolicki dokonał „dobrowolnego” samorozwiązania, został pozytywnie przyjęty przez hierarchię Patriarchatu Moskiewskiego. Regiony, w których działały parafie przejęte po grekokatolikach znajdowały się w regionie ZSRR o jednym z najwyższych wskaźników religijności, tj. na Ukrainie zachodniej. Struktury na zachodzie Ukrainy stanowiły w 1978 60% wszystkich placówek duszpasterskich Egzarchatu Ukraińskiego^[5]. Duchowni greckokatoliccy, którzy przyjęli prawosławie, zachowali silną ukraińską świadomość narodową. Z uwagi na korzyści uzyskane po wchłonięciu dawnych struktur greckokatolickich hierarchia Egzarchatu Ukraińskiego z reguły tolerowała zarówno wykorzystywanie przez nich w praktyce liturgicznej języka cerkiewnosłowiańskiego z wymową ukraińską w miejsce rosyjskiej, posługiwanie się współczesnym ukraińskim w kazaniach (chociaż na takie samo działanie nie pozwolono w katedrze egzarchy, soborze św. Włodzimierza w Kijowie). Oficjalny organ prasowy Egzarchatu, Prawosławnyj Wisnyk, powstawał w języku ukraińskim^[5]. Równocześnie wschodnie eparchie Egzarchatu zachowywały rosyjską tradycję liturgiczną^[6].

W 1978 Egzarchat Ukraiński liczył ok. 2500 parafii zgrupowanych w 18 eparchiach, z czego 15 posiadało wyznaczonych ordynariuszy. Była to 1/3 wszystkich parafii Patriarchatu Moskiewskiego^[5].

Egzarchat Ukraiński był jedyną administraturą kościelną na terytorium Ukraińskiej SRR, którą władze radzieckie postrzegały jako ewentualne użyteczne narzędzie polityczne. Przekładało się to na całkowitą kontrolę jej działalności z jednej strony, z drugiej zaś – na nieco lepsze traktowanie niż w przypadku pozostałych wspólnot religijnych^[7].

W 1991, wobec upadku ZSRR i powstania niepodległej Ukrainy, Święty Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego zlikwidował Egzarchat Ukraiński i powołał do życia w jego miejsce autonomiczny Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego^[8].

Egzarchowie

Egzarcha Ukrainy był drugim biskupem w hierarchii Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (po patriarsze moskiewskim i całej Rusi)^[5]. Godność tę kolejno sprawowali^[2]:

• Nazariusz (Blinow), 1921, locum tenens
• Michał (Jermakow), 1921–1922, locum tenens
• Makary (Karmazin), 1923–1924
• Michał (Jermakow), 1924–1929^[3]
• Sergiusz (Kuminski), 1925, w zastępstwie uwięzionego metropolity Michała
• Jerzy (Dielijew), 1925–1928, w zastępstwie uwięzionego metropolity Michała
• Konstantyn (Diakow), arcybiskup charkowski, 1930–1932
• Sergiusz (Griszyn), 1932–1934
• Konstantyn (Diakow), 1934–1937
• Aleksander (Pietrowski), 1937–1938, locum tenens
• Mikołaj (Jaruszewicz), 1941–1944
• Pantelejmon (Rudyk), 1941–1943, w zastępstwie
• Jan (Sokołow), 1944–1964
• Joazaf (Leluchin), 1964–1966
• Alipiusz (Chotowicki), 1966, locum tenens
• Filaret (Denysenko), 1966–1990

Przypisy

1. Plokhy S., Sysyn F.: Religion and Nation in Modern Ukraine. Toronto and Edmonton: Canadian Institute of Ukrainian Studies Press, 2003, s. 76-77. ISBN 1-895571-36-7.
2. Киевская епархия. [dostęp 2011-07-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-12)]. (ros.).
3. Михаил (Ермаков). [dostęp 2012-12-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-23)].
4. Константин (Дьяков). [dostęp 2012-09-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-09-05)].
5. P. Ramet: Religion and Nationalism in Soviet and East European Politics. Durham: Duke University Press, 1984, s. 64-65. ISBN 0-8223-0608-5.
6. Plokhy S., Sysyn F.: Religion and Nation in Modern Ukraine. Toronto and Edmonton: Canadian Institute of Ukrainian Studies Press, 2003, s. 78-79. ISBN 1-895571-36-7.
7. P. Ramet: Religion and Nationalism in Soviet and East European Politics. Durham: Duke University Press, 1984, s. 63. ISBN 0-8223-0608-5.
8. Plokhy S., Sysyn F.: Religion and Nation in Modern Ukraine. Toronto and Edmonton: Canadian Institute of Ukrainian Studies Press, 2003, s. 91. ISBN 1-895571-36-7.

Bibliografia

• Преловська І. Чи існував Український екзархат Московського Патріархату у 1920 — 1930-ті роки? // Труди Київської Духовної Академії : науковий збірник Київської православної богословської академії / ред. кол.: митр. Переяслав-Хмельницький і Білоцерківський Епіфаній (Думенко) (гол. ред.) [та ін.]. – [К.], 2018. – № 18 (190). – 389, [3] с. – C. 217—246.
• Митрофан (Божко), архім. Православна Церква в Україні після 1921 р.: до питання про статус автономії чи екзархату // Труди Київської Духовної Академії. – №39. – К.: Київська духовна академія і семінарія, 2023. – С.117–145.
• Митрофан (Божко), архім. Документи 1929 року про призначення архієпископа Костянтина (Дьякова) тимчасово виконуючим обов’язки Патріаршого Екзарха України // Церковно-історичний збірник Волинської духовної семінарії. – Випуск 4. – Харків: Укр-Паблішер, 2023. – С.148–156.