طبری گرگانی

طبری گرگانی
زبان بومی در	ایران استان گلستان
منطقه	شهرستان گرگان
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی گروه شمال غربی زبان‌های کاسپین زبان مازندرانی طبری گرگانی
سامانه نوشتاری	الفبای فارسی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	–

گویش طبری گرگانی^[۱] یا طبری استرآبادی^[۲] گویشی از زبان مازندرانی^[۳] است که در شهرستان گرگان گویش می‌شود و ریشه در زبان طبری قدیم دارد.^[۴] وبگاه گلاتولوگ گویش گرگانی را از گویش‌های زبان مازندرانی قلمداد کرده‌است.^[۵] این گویش جلگه‌های غیرترکمن‌نشین بلوک استارآباد قدیم (شهرستان گرگان) را در بر می‌گیرد.^[۶] گویش طبری استرابادی زبان بومیان آبادی‌های دهستان استرآباد جنوبی، دهستان انجیرآب، دهستان روشن آباد و همچنین زبان بخش عمده ای از مردم شهر گرگان است. همچنین گویش کتولی که زبان بومیان شهرستان علی‌آباد کتول هست به همراه گویش طبری استرابادی در آبادی‌های دهستان استرآباد شمالی و دهستان قرق رایج هست.^[۷] زیارت،شاه‌کوه،مجن،چهارباغ،تاش،اصفهان‌کلاته و لمسک نمونه ای از آبادی‌های طبری زبان شهرستان گرگان هستند. محدوده جغرافیایی فعلی زبان مازندرانی از مرز گیلان در غرب تا دشتهای گرگان در شرق امتداد دارد.^[۸] گویش طبری استرابادی نزدیکی فراوانی به گویش استرآبادی^[۹] که تا قرن هفدهم در گرگان گویش می‌شد دارد.^[۱۰] گویش استرآبادی را به دو دسته استرآبادی شرقی و غربی تقسیم نموده‌اند که هر دو گونه گویشی از گویش‌های دوارده گانه مازندرانی می‌باشد.^[۱۱] ولادیمیر ایوانف گویش گرگانی را یکی از گویش‌های زبان مازندرانی می‌داند.^[۱۲] به گزارش گلستان ما به نقل از سرویس سیاسی رادکانا: مردم غرب گرگان به زبان مازندرانی صحبت کرده و فرهنگ آنها بیشتر به سمت گلوگاه، بهشهر و بندرگز نزدیک است. در این خطه از گرگان یعنی غرب گرگان جمعیت زیادی زندگی می‌کنند که نزدیک به ۴۰ هزار نفر می‌توانستند در سال ۹۴ رای بدهند.^[۱۳] گویش طبری گرگانی جز گویش شرقی مازندرانی می‌باشد.^[۱۴] وبسایت اتنولوگ گویش گرگانی را گویشی از زبان مازندرانی معرفی می‌کند.^[۱۵] دانشنامه ایرانیکا گویش گرگانی را همان زبان مازندرانی معرفی می‌کند.^[۳] اطلس ایران این گویش را زیر مجموعه زبان مازندرانی می‌داند.^[۱۶] به گفته دکتر میر دهقان گویش گرگانی زیرمجموعه زبان مازندرانی می‌باشد و زبان مازندرانی به سه گویش غربی، مرکزی و شرقی تقسیم می‌شود.^[۱۷] به نقل از دانشنامه طبرستان و مازندران گویش استرآبادی از نظر ساختار نحوی و دستوری مانند گویش مازندرانی است و در این میان مناطق واقع در غرب شهر گرگان، سدن رستاق و انزان به سبب یکپارچگی و پیوند مستمر با فرهنگ مازندرانی اصالت طبری خود را حفظ کرده‌است.^[۱۸]

گویش گرگانی کهن

گویش گرگانی یا گویش استرابادی یکی از گویش‌های ایرانی که در شهر گرگان یا استراباد بدان صحبت می‌شده‌است. ابوعبدالله مقدسی می‌گوید: «زبان کومش و گرگان به هم نزدیک است. ها بکار می‌برند و می‌گویند هاکن و هاده و آن را حلاوتی‌ست، و زبان مردم طبرستان بدانها نزدیک است مگر در آن شتاب است».^[۱۹] دانشنامه ایرانیکا گویش گرگانی را همان زبان مازندرانی یا گویشی بسیار نزدیک به آن می‌داند.^[۳] لغت‌نامه دهخدا نیز گویش قدیم گرگانی را نزدیک به زبان مازندرانی و گویش‌های سمنانی دانسته و تصریح کرده‌است که هنوز هم در گرگان و روستاهای اطراف گرگان گویشوران زبان مازندرانی زندگی می‌کنند.^[۲۰]

نقشهٔ زبانی استان گلستان

دستور زبان

ضمایر

در گویش طبری گرگان ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی.^[۲۱]

ضمیر	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
فاعلی، شهرستان گرگان	men	te	ve	emâ	šemâ	vešun
مفعولی، شهرستان گرگان	mere	tere	vere	emâre	šemâre	vešunre
ملکی، شهرستان گرگان	me	te/tene	ve/vene	ame	šeme	vešune

شناسه

در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در زبان طبری گرگان سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی.^[۲۲] (نمونه زیر بر اساس گویش طبری غرب گرگان تنظیم شده‌است)

۱. گذشته:

• بن ماضی ساده: -hâ-kârd = کرد
• بن ماضی استمراری (حالت اول): -kârd = می‌کرد
• بن ماضی استمراری (حالت دوم): -kândes = می‌کرد

گذشته	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	eme	i	e	emi	eni	ene

۲. حال ساده:

• بن مضارع اخباری: -kâ = می‌کند

حال ساده	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	embe	eni	ene	embi	enni	enne

۳. حال التزامی:

• بن مضارع التزامی: -hâ-kân = بکن

حال التزامی	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	em	i	e	im	in	en

صرف فعل

در جدول زیر فعل دیدن (badiyen) بر اساس گویش طبری غرب گرگان در زمان‌های مختلف صرف می‌شود. برای منفی کردن این فعل در زمان‌های: گذشته ساده، گذشته کامل، گذشته التزامی، گذشته کامل التزامی و حال التزامی n جایگزین b در ابتدای فعل می‌شود و در زمان‌های گذشته استمراری و حال ساده na در ابتدای فعل می‌آید بنابراین نفی زمان‌های گذشته ساده و گذشته استمراری یک صورت دارد. همچنین دو زمان گذشته و حال در حال انجام na در ابتدای فعل اصلی قرار می‌گیرد.^[۲۲]

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	badime	badi	badie	badimi	badini	badine
گذشته کامل	badi-bime	badi-bi	badi-bie	badi-bimi	badi-bini	badi-bine
گذشته التزامی	badi-buem	badi-bui	badi-bue	badi-buim	badi-buin	badi-buen
گذشته التزامی کامل	badi-bai-buem	badi-bai-bui	badi-bai-bue	badi-bai-buim	badi-bai-buin	badi-bai-buen
گذشته استمراری نوع اول	dime	di	die	dimi	dini	dine
گذشته استمراری نوع دوم	vindesseme	vindessi	vindesse	vindessemi	vindesseni	vindessene
گذشته در حال انجام نوع اول	davime-dime	davi-di	daviye-die	davimi-dimi	davini-dini	davine-dine
گذشته در حال انجام نوع دوم	davime-vindesseme	davi-vindessi	daviye-vindesse	davimi-vindessemi	davini-vindesseni	davine-vindessene
حال ساده/آینده	vimbe/vindeme	vindi	vinde	vimbi/vindemi	vindeni	vindene
حال در حال انجام	dareme-vimbe	dari-vindi	dare-vinde	daremi-vimbi	dareni-vindeni	darene-vindene
حال التزامی	bavinem	bavini	bavine	bavinim	bavinin	bavinen
آینده	xâmbe bavinem	xâni bavini	xâne bavine	xâmbi bavinim	xânni bavinin	xânne bavinen

برخی جملات در گویش طبری گرگان

فارسی معیار	گویش طبری گرگان
من صبحانه خورده‌ام	men nâštâ bexârdeme
بروید به مردم بگویید امروز بهار است	burin mardeme baorin emruz behare
خانه ات را فروختی	še sere re baruti

جملات

برخی جملات طبری گرگانی غرب گرگان و مقایسه آن با فارسی گرگانی شرق گرگان و فارسی:

فارسی معیار	گویش فارسی گرگان	گویش طبری گرگان
دختر می‌خواهی بگیری مادرش را نگاه کن	doxter mexây begiri be mâr-eš negâh kon	kijâ xâni bairi vene mâr re hâreš
امشب نمی‌توانم قدم بزنم	emšo jijo nemetânem bezenem	emšo jijo natumbe bazenem
عروس ماه را می‌ماند داماد شاه را می‌ماند	ârus be mâh memâne dâmâd be šâh memâne	ârus mâh re mondene dâmâd šâh re mondene

واژگان

شماری از واژه‌های طبری گرگانی (غرب گرگان) و مقایسه آن با گویش فارسی گرگانی (شرق گرگان) و فارسی:

فارسی گرگانی (شرق گرگان)	طبری گرگانی (غرب گرگان)	فارسی معیار
peser	peser/rikâ	پسر
deter/doxter	deter/kijâ	دختر
piyer	piyer	پدر
mâr	mâr	مادر
berâr	berâr	برادر
jijo/sâb	jijo/sâb	قدم
pâpelu	pâpeli/pâpilu	پروانه
dim	dim	صورت
ârus	ârus	عروس
šu	šu	شب
emšu	emšu	امشب
gu	gu	گاو
moliče	molije/melije	مورچه
ašnefe	ašnufe	عطسه
morqâne	morqâne	تخم مرغ
lik/sikâ/urdek	sikâ/bili	اردک
afatu	aftu/eftu	آفتاب
marjom	marji	عدس

ادبیات طبریِ گرگانی

بخشی از ادبیات طبری را گویش استرآبادی تشکیل می‌دهد^[۱۰] که کتاب‌هایی مانند محبت نامه،^[۲۳] نوم نامه،^[۲۴] جاودان نامه،^[۲۵] محرم نامه، و لغت نامه ای به نام لغت‌استرآبادی به این گویش نگاشته شده‌اند که صادق کیا از روی این متون واژه‌نامه گرگانی را تهیه کرد.

• جاودان نامه:

سَبب چه بی که عیسی واتِی که با شِمِه هر چه واتِن به اشاره واتِن(طبری امروزی:سبب چه بی‌یه که عیسی باته که با شِما هر چه باتمِه به اشاره باتمه/فارسی:سبب چه بود که عیسی گفت که با شما هر چه گفتم به اشاره گفتم)

• نوم نامه:

واتِی که هَنِه کو تِنِ زمین سِرخ بو(طبری امروزی:باته که ونِه که تِنِ زمین سِرخ بوئه/فارسی:گفت که باید که زمینَت سرخ باشد)

• محبت نامه:

اکه واتِی چون قیامت ورسه(طبری امروزی:اون که باته چون قیامت ورسه/فارسی:انکه گفت چون قیامت برسد)^[۲۶]

اشعار طبری در قابوس نامه

عنصرالمعالی کیکاووس در قابوس نامه اشعاری به زبان طبری (مازندرانی) نیز سروده‌است که این گویش در قرن چهارم گویش متداول گرگان قدیم بوده‌است. بیت زیر نمونه ای از اشعار طبری عنصرالمعالی در قابوس نامه می‌باشد.^[۲۷][۲۸]

چنین گونه دونا که بوین هر زونه

به گور خته نخسه اون کس به خونه

جستارهای وابسته

• مردم طبری
• زبان مازندرانی
• گویش کتولی
• گویش زیارتی
• گویش کردکویی
• استان گلستان
• استان مازندران
• شهرستان گرگان
• گرگان

منابع

1. تربتی نژاد، حسین (۱۳۹۱). «توصیف ساختمان فعل در گویش طبری غرب گرگان»: ۸۷.
2. عمادی، اسدالله (۱۳۹۹). زبان مازندرانی (تبری)، از دوران باستان تا امروز. نشر شلفین. ص. ۸۳.
3. GORGĀNI DIALECT in Encyclopædia Iranica =,
4. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژوئیه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۹.
5. Dialect: Gorgani [gorg1240]., glottolog. , “Language: Mazanderani [maza1291]” ,
6. واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
7. واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حیسن صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
8. BORJIAN, HABIB (2004). "Mazandaran: Language and People (The State of Research)". Yerevan State University (به انگلیسی): 295. doi:10.1163/1573384043076045.
9. صادق کیا، واژه‌نامه گرگانی، ۴۰.
10. عبدالباقی گولپینارلی، فهرست متون حروفیه، ۱۴.
11. BORJIAN, HABIB (2004). "SUBSTANTIATING TABARI REGIONAL DIALECTS IN CENTERAL-EASTERN ALBORZ VIA AGGREGATE ANALYSIS OF WORD PRONUNCIATION". DIALECTOLOGIA (به انگلیسی). 23: 154.
12. Ivanov, Vladimir (2015). "Socio-and ethnolinguistic features of Gilaki and Mazanderani". Moscow State University (به انگلیسی): 1.
13. «اقبال مردم غرب گرگان به نبی هزارجریبی و سید سبحان حسینی». دریافت‌شده در ۱۳۹۴-۰۹-۱۰.
14. احمدی لفورکی، مهدی (۱۳۸۹). «واج‌ها و سیر تحول تاریخی آن در گویش سوادکوهی مازندران» (PDF). همایش بین‌المللی گویش‌های مناطق کویری ایران: ۷۹۴.
15. https://www.ethnologue.com/language/mzn
16. http://iranatlas.net/index.html?module=module.taxonomy.selectMap#eyJ0IjoieCIsImkiOiI5OWJjZmRlNzI0YTE0ZDc4NGYyNzljMWRmOWEyMDQ4ZCIsInMiOjE2MDg5NDY1Nzk2NzF9
17. میردهقان، مهین ناز (۱۳۹۹). «اشتراک و افتراق میان گویش گرگانی و زبان فارسی معیار بر مبنای جهانی‌های گرینبرگ در رده‌شناسی سازه ای». دومین همایش ملی آموزش زبان فارسی و زبان‌شناسی: ۵.
18. نصری اشرفی، جهانگیر (۱۳۹۹). جعفر شجاع کیوانی، ویراستار. دانشنامهٔ تبرستان و مازندران جلد پنجم. نشرنی = ۷۹.
19. احسن التّقاسیم فی معرفة الاقالیم، ص ۳۶۸
20. «حروفیان». لغت‌نامه دهخدا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ اکتبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۴ اکتبر ۲۰۱۴.
21. تربتی نژاد، حسین (۱۳۹۱). «توصیف ساختمان فعل در گویش طبری غرب گرگان»: ۹۲.
22. تربتی نژاد، حسین (۱۳۹۱). «توصیف ساختمان فعل در گویش طبری غرب گرگان»: ۹۱.
23. صادق کیا، واژه‌نامه گرگانی، ۳۶.
24. صادق کیا، واژه‌نامه گرگانی، ۳۶–۲۳۷.
25. صادق کیا، واژه‌نامه گرگانی، ۳۱–۴۲.
26. صادق کیا، واژه‌نامه گرگانی، ۱۷۹.
27. عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار به تصحیح سعید نفیسی، نصیحت نامه (قابوس نامه)، ۸۷.
28. حبیب برجیان، متون طبری، تهران: میراث مکتوب، 1388، ص 13

پیوند به بیرون