کردی ایلامی

کردی ایلامی
فەیلی ، Faily
زبان بومی در	مناطقی از ایران🇮🇷 و عراق🇮🇶
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی شمال غربی کردی کردی جنوبی کردی ایلامی
سامانه نوشتاری	الفبای کردی (آرامی، لاتین)
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	sdh
گلاتولوگ	sout2640[۱]
زبان‌شناسی	58-AAA-c

کردی ایلامی یا فِیلی گویشی از زبان کردی است. که زیر شاخه‌های کردی‌جنوبی می‌باشد.^{[۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰]} گویش کردی ایلامی زبان رایج ساکنان استان ایلام^[۱۱] و مناطقی از کشور عراق نظیر استان واسط ، شهرستان علی الغربی‌‌، مندلی (عراق)‌ و‌‌ خانقین در کردستان عراق است. در استان ایلام، طوایف و ایلات مختلف در اکثر شهرستان‌های استان است- با تفاوت اندک در ادای الفاظ و کلمات، بدان تکلم می‌کنند.^[۱۲] واژهٔ فِیلی در بین مردم ایلام معروفیت بسیاری ندارد. این را کردهای ساکن عراق به مناسبت سلطه والیان لرستان موسوم به فِیلی بر ایلام،رواج داده اند که به علت نداشتن حروف گچپژ در الفبای عربی بجای حرف پ حرف ف به کار رفته است و آن از مقولهٔ مجاز خاص و عام است.^{[۷][۸][۱۳]}

گویش کردی ایلامی یا فِیلی،^[۷] به‌عنوان گونه‌ای از زبان کردی‌(در کنار گونه‌های سورانی ، کرمانجی و...^[۱۰][۱۴]) قرار دارد و گویش عمدهٔ مردم استان ایلام است که با تفاوت اندک در شهرهای ایلام، اَرکواز ملکشاهی، مهران،جعفرآباد (ایلام)، سَرابله، بدره، آبدانان، سراب‌باغ، دهلران، چرداول، سیروان، سیوان، پهله زرین آباد، کارزان، سراب میمه، ارکوازی چوار، و مناطقی، نظیر بدره، مندلی و خانقین بدان تکلم می‌شود.^{[۸][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹]} کردی ایلامی از اصیل‌ترین گویش‌های زیرشاخه ی کردی جنوبی است که ریشه در زبان ایرانی میانهٔ باستانی دارد. علیرضا اسدی، پژوهشگر، در کتاب خود چنین می‌آورَد: «از مقایسهٔ واژگان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی) با واژگان کردی ایلامی، به این نتیجه می‌توان رسید که بسیاری از واژگان پهلوی اشکانی و ساسانی با این واژگان کردی هم‌ریشه‌اند و ساخت‌های هجاییِ یکسانی دارند. این هم‌آوایی در بسیاری از افعال، مفاهیم سیاسی، دینی، اجتماعی، مشاغل، اسامی خاص، اسامی عام و حتی اصطلاحات عامیانه دیده می‌شود».^[۲۰]

لهجه‌ها

گویش کردی ایلامی (کردی فیلی) لهجه های گوناگونی دارد که مهمترین آنها عبارتند از:^[۷][۲۱]

ملکشاهی: در شهرستان های ایلام، ملکشاهی و مهران لهجه چرداولی:بیشترین گویشور در شهرستان چرداول و در بخش هایی از ایلام و کرمانشاه،منصوب به ایل ریزه وند

کردی ارکوازی: در شهرستان ایلام و شهرستان چوار

خزلی: در بخش هایی از شهرستان های سیروان و چرداول

کُردَلی: در شهرستان های آبدانان(بخش مرکزی و سراب‌باغ)، دهلران (بخش مرکزی و زرین‌آباد و بخش سراب میمه)

ایلامی: در شهرستان های ایلام، مهران، سیروان و چرداول

بدره ای: بخش مرکزی شهرستان بدره

بر طبق منبع دیگری لهجه‌های گویش کردی ایلامی (کردی فیلی) عبارتند از^[۲۲]:

• لهجه ملکشاهی
• لهجه دهبالایی (ایلامی)
• لهجه چرداولی(ریزه وند)
• لهجه خزلی
• لهجه بدره‌ای
• لهجه ارکوازی(هزاره)
• لهجه شیروانی
• لهجه ریکایی
• لهجه شوهانی
• لهجه میشخاصی
• لهجه صالح آبادی
• لهجه خانقینی
• لهجه مندالی
• لهجه زرباطی
• لهجه ورمزیاری
• لهجه مهرانی
• لهجه دوشیخی
• لهجه کپرات

اکثریت زبانشناس‌ها کردی کردلی را لهجه‌ای از گویش کردی ایلامی نمیدانند و یک گویش مستقل میدانند اما خیشاوندی نزدیکی میان این دو کردی است و وابسته به هم هستند.^[۲۲]

الفبا

مقالهٔ اصلی: الفبای کردی

• الفبای کردی (۳۴ حرف دارد):

ی، ێ, ﮪ، ه، وو، و، ﯙ, ن، م، ل، ڵ, گ، ک، ق، ڤ, ف، غ، ع، ش، س، ژ، ز، ڕ, ر، د، خ، ح، چ، ج، ت، پ، ب، ئ، ا

به صورت خلاصه یادآوری نماییم که رسم‌الخط کردی بر اساس یکسانی تلفظ و نگارش واژگان استوار است. یعنی همان‌طور که یک واژه تلفظ می‌شود به همان شکل نیز نوشته می‌شود:

1. در رسم‌الخط کردی ضمه به صورت حرف (و) نوشته می‌شود. مثال (کرد)، ئوتاق (اُتاق)، فورم (فُرم)
2. فتحه ـَ به صورت (ه) نوشته می‌شود. مثال سه‌ر (سَر)، فره (بسیار)، ده‌ر (بیرون)، خه‌م (غَم)

نکته: برای شوا حرفی در نظر گرفته نشده است. مثال: کرد (کَرد)، برد (بُرد)، مل (گردن)

1. واو کشیده (وو) برای اینکه با ضمه ـُ اشتباه نشود با دو واو (و) نوشته می‌شود. مثال: سووڵ (شور)، کوور (کور)، نوور (نور)
2. در کردی جنوبی واکه‌ای وجود دارد که پیشین، بسته و گرد است و به نوعی مابین (ی/و) شنیده می‌شود. این حرف با واو هفت دار (ۊ) نوشته می‌شود. مثال: دۊر (دور)، خۊن (خون)، خواردۊ (خورده بود)، دۊه‌ت (دختر)، ئۊشم (می‌گویم)
3. در زبان کردی، یای مجهول وجود دارد که امتداد تلفظ آن به اندازه دو کسره است و در رسم‌الخط کردی بدین صورت (ێ) نوشته می‌شود. مثال: بڕێ (عده‌ای)، خوازێ (می‌خواهد)

نکته: اگر همزه (أ) قبل از حروف صدادار واقع شود به صورت (ئ) نوشته می‌شود. مثال: ئاگر (آتش)، ئه‌سر (اشک)، ئوتاق (اتاق)، ئاساره (ستاره)، ئیلام (ایلام)، ئاسوو (افق)، ئاسکول (بچه آهو)

1. در رسم‌الخط کردی دو نوع (ر) وجود دارد. نوع اول در تلفظ و شکل نوشتاری با فارسی یکسان است. مثال جار (دفعه)، لار (کج)، دار (درخت)، شار (شهر). نوع دوم که بدان (ڕ) کردی می‌گویند تقریبأ مشدد و لرزان تلفظ می‌شود. مثال: بنووڕ (ببین)، جاڕ (مزرعه درو شده)
2. همچنین دو نوع لام وجود دارد. نوع اول، در تلفظ و شکل نوشتاری با فارسی یکسان است. مثال: کەل (شکاف)، پەل (شاخه). نوع دوم که بدان (ڵ) کردی می‌گویند و سنگین تلفظ می‌شود. مثال: کەڵ (گوزن)، پەڵ (سنگ پهن)، گوڵ (گل)، چه‌قەڵ (شغال)
3. به جای سه حرف (ذ، ظ، ض) فقط حرف (ز) نوشته می‌شود. مثال: زاڵم (ظالم)، زامن (ضامن)
4. به جای دو حرف (ث، ص) فقط حرف س نوشته می‌شود. سروه‌ت (ثروت)، سابوون (صابون)

۵. به جای (ط) حرف (ت) نوشته می‌شود. مثال: ته‌ناف (طناب)، تانه (طعنه)^[۲۳]

الفبا و رسم‌الخط لاتین کردی

«وه ناو خوداێ زانا و بێ وێنه»

«We Nawi Xwidaŷ Zana û Bê Wêne»

الف) مصوت‌ها (حروف صدا دار / Vowels):

حروف فارسی	الفبای کردی	مثال کردی	لاتین کردی	مثال لاتین	معنی فارسی
فتحه ـَ	ه، ـه	هه‌ناس	H, h	Hena	نفس
شوا	-	بن	I, i	Bin	بُن، ته
ضمه ـُ	و	لر U, u d	لر
ا	ا	دار	A, a	Dar	درخت
وُ	وو	دوو	Û، û	Dû	دوغ
ی	ی	ویر	Î، î	Wîr	یاد
ـ	ۊ	رۊن	Ü، ü	Rün	روغن
ـ	ێ	فێر	Ê، ê	Fêr	جستجو

^[۲۴]

ب) صامت‌ها (حروف بی‌صدا /consonant):

حروف فارسی	الفبای کردی ایلامی	مثال کردی	لاتین کردی	مثال لاتین	معنی فارسی
همزه	ئ	بئۊش	?	Bi?üş	گوینده
ب	ب	بان	b ,B	Ban	بالا
پ	پ	په‌ل	p ,P	Pel	شاخه
ت، ط	ت	تاپوو	t ,T	Tapû	شبح
ج	ج	جیڕ	c ,C	Cîř	سفت
چ	چ	چه‌م	ç، Ç	emÇ	رود
ح	ح	حامد	h ,H	Hamid	حامد
خ	خ	خوار	x ,X	Xwar	پایین
د	د	ده‌م	d ,D	Dem	دهان
ر	ر	جار	r ,R	Car	دفعه
-	ڕ	جاڕ	ř، Ř	Cař	مزرعه
ز، ض، ظ، ذ	ز	زاڵم	z ,Z	Zaĺim	ظالم
ژ	ژ	ژان	j ,J	Jan	درد
س، ث، ص	س	سه‌د	s ,S	Sed	سد، صد
ش	ش	شوان	ş، Ş	wanŞ	چوپان
ع	ع	عه‌لی	?	?elî	علی
ق	ق	قڵا	q ,Q	q ,Q	Qiĺa
غ	غ	مه‌غار	x ,X	Mexar	صخره
ف	ف	فره	f ,F	Fire	بسیار
ک	ک	کاکه	k ,K	kake	برادر
گ	گ	گیان	g ,G	Gyan	جان
و	ﭬ	هەڤده	v ,V	Hevde	هفده
-	ۆ	ژۊه‌ر	ẅ,ẅ	Jẅer	زیر
ل	ل	که‌ل	Ĺ,ĺ	Keĺ	شکاف
-	ڵ	کەڵ	Ĺ,ĺ	Keĺ	بزکوهی
م	م	ماسی	m ,M	Masî	ماهی
ن	ن	نه‌زان	?n ,N	Nezan	نادان
ه	ه	هات	h ,H	Hat	آمد
ی	ی	خوەی	y ,Y	Xwey	می‌خوری
-	ێ	خوەێ	Ê,ê	xweê	خودش

^[۲۵]

پانویس

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Southern Kurdish". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
2. عالیه کرد زعفرانلو کامبوزیا (۲۷ آوریل ۲۰۱۷). «فرایندهای واجی تضعیف در گونه‌های کردی ایلامی». پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۴ آوریل ۲۰۱۷.
3. غلامحسین کریمی دوستان، کردی ایلامی، سنندج: انتشارات دانشگاه کردستان، ۱۳۸۰
4. کریمی دوستان، غلامحسین (۱۳۸۰). کردی ایلامی: بررسی گویش بدره. تهران: نشر باغ نو. شابک ۹۶۴-۷۴۲۵-۰۱-۵.
5. کرم الله پالیزبان و فاطمه یوسفی راد (۲۷ آوریل ۲۰۱۷). «بررسی معیارهای رده شناختی گویش کردی ایلامی». پرتال جامع علوم انسانی.
6. Mohammad Aliakbari, Mojtaba Gheitasi& Erik Anonby (April 2017). "On Language Distribution in Ilam Province,Iran" (به انگلیسی).
7. «زبان و گویش مردم ایلام». تبیان استان‌ها. دریافت‌شده در ۲۷ آوریل ۲۰۱۰.
8. غلامحسین کریمی دوستان، «جایگاه کردی جنوبی و کلهری در دسته‌بندی گویش‌های کردی»: مجلهٔ دانشگاه کردستان، شماره ۳–۴، سال ۱۳۷۹
9. G. Windfuhr, The Iranian Languages, Routledge, 2009, p. 587
10. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد دهم، تهران، ۱۳۸۰، صص ۵۴۸–۵۴۹
11. «شهر الکترونیک ایلام». شهرداری ایلام. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ اکتبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۷ آوریل ۲۰۱۰.
12. «زبان کردی، گویش‌های آن و جایگاه کردی رایج در ایلام». شرکت نقش‌آوران ایلام امروز. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ فوریه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲ مهٔ ۲۰۱۰.
13. ثباتی، الهام (۱۳۹۲). «فرایندهای تضعیف و تقویت در کردی ایلامی». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس.
14. G. Windfuhr, The Iranian Languages, Routledge, 2009, p. 587
15. Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) 2000, p. 77
16. Kurdish language
17. Kurdish language - Britannica Online Encyclopedia
18. «زبان‌ها و گویش‌های ایران. منبع: کتاب تاریخ زبان فارسی، نویسنده: دکتر پرویز ناتل خانلری». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مه ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۴ آوریل ۲۰۱۰.
19. علیرضا اسدی. «فرهنگ تطبیقی گویش کردی ایلامی با زبان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی) به انضمام تاریخ و زبان استان ایلام قبل از اسلام». خانه کتاب ایلام: انتشارات جوهر حیات، ۱۳۹۰، صص ۶۰–۶۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۵ اوت ۲۰۱۴.
20. علیرضا اسدی. «فرهنگ تطبیقی گویش کردی ایلامی با زبان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی)، به انضمام تاریخ و زبان استان ایلام قبل از اسلام». خانه کتاب ایلام: انتشارات جوهر حیات، ۱۳۹۰، ص ۱۰۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۵ اوت ۲۰۱۴.
21. «لهجه های کردی ایلامی».
22. Ismaïl Kamandâr, Fattah (۲۰۰۰)، Les dialectes Kurdes méridionaux، Acta Iranica، شابک ۹۰۴۲۹۰۹۱۸۸
23. علیرضا اسدی. «فرهنگ تطبیقی گویش کردی ایلامی با زبان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی)، به انضمام تاریخ و زبان استان ایلام قبل از اسلام». خانه کتاب ایلام: انتشارات جوهر حیات، ۱۳۹۰، صص 65-69. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۹ مارس ۲۰۱۶.
24. علیرضا اسدی. «فرهنگ تطبیقی گویش کردی ایلامی با زبان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی)، به انضمام تاریخ و زبان استان ایلام قبل از اسلام». خانه کتاب ایلام: انتشارات جوهر حیات، ۱۳۹۰، صص 67-68. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۶ مارس ۲۰۱۶.
25. علیرضا اسدی. «فرهنگ تطبیقی گویش کردی ایلامی با زبان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی)، به انضمام تاریخ و زبان استان ایلام قبل از اسلام». خانه کتاب ایلام: انتشارات جوهر حیات، ۱۳۹۰، صص 67-68. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۰ آوریل ۲۰۱۶.