گویش تنکابنی

تنکابنی
شَهسِواری
زبان بومی در	ایران استان مازندران
منطقه	شهرستان تنکابن
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی گروه شمال غربی زبان‌های کاسپین کاسپین مرکزی زبان مازندرانی یا زبان گیلکی تنکابنی
سامانه نوشتاری	الفبای فارسی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	–

گویش تنکابنی^[۱] در منطقۀ تنکابن^[الف] گویش می‌شود.^[۲] این گویش شامل لهجه‌های دوهزاری، سه هزاری، خرم‌آبادی، گلیجانی و چالکش می‌شود.^[۳]

طبقه بندی

طبق گلاتولوگ گویش تنکابنی گویشی از زبان مازندرانی است.^[۴] ایران کلباسی گویش تنکابن را گونه‌ای از زبان مازندرانی می‌داند.^[۵] بهمن زندی گویش تنکابنی را گویشی از زبان مازندرانی و زیرمجموعه گویش مازندرانی غربی معرفی می کند.^[۶] بتول سبز علیپور گویش تنکابنی را گویشی از زبان مازندرانی می‌داند.^[۷] رودیگر اشمیت گویش بومی منطقه تنکابن را گویشی از زبان مازندرانی معرفی می‌کند.^[۸] طبق دانشنامه ایرانیکا به نقل از دونالد استیلو در بین تنکابن و کلاردشت گویش‌ها حالت انتقال بین گیلکی و مازندرانی دارند؛ و آن را شاخه‌ای زبانی مجزا از گیلکی و مازندرانی طبقه‌بندی کرده‌اند. گویش‌های بومی کلاردشت و تنکابن را بدین ترتیب می‌توان چنان‌که دونالد استیلو پیشنهاد می‌کند، یک گروه زبانی مجزا درون پیوستار گفتاری در طول مناطق ساحلی و ارتفاعات کرانهٔ خزر دانست. این گروه حدوداً بین کلاردشت در شرق و رامسر در غرب کشیده شده‌است و زین رو توسط دونالد استیلو کاسپین مرکزی تعیین شده‌است با وجود این اتفاق نظر بر سر آن کم است،^[۹] اما برخلاف نظر استیلو و به باور بهرام فره‌وشی زبان‌شناس و متخصص زبان‌های ایرانی، حتی گویش منطقه لاهیجان نیز گونه‌ای از گیلکی–مازندرانی است و حالت انتقالی دارد.^[۱۰][۱۱] در سال ۱۳۸۱ «واژه‌نامه بزرگ تبری» به ویراستاری «جهانگیر نصری اشرفی» منتشر شد که در بردارندۀ واژگانی از گویش‌های عباس‌آباد و آمل و بابل و بهشهر و علی‌آباد کتول و کردکوی و نوشهر و ساری و تنکابن و دیگر مناطق بود.^[۱۲] در کتاب واژه‌نامه بزرگ تبری گویشی که در بخشی از منطقۀ رویان شامل چالوس و تنکابن شرقی (کلار باستانی، برخی از روستاهای کوهپایه‌ای منطقه بیرون بشم و لنگا و نواحی جلگه ای از آب چالوس و عباس‌آباد و رودخانه نشتا به مرکزیت عباس‌آباد) تکلم می‌شود نیز گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد.^[۱۳] شماری از پژوهشگران زبان‌شناس، گویش منطقه تنکابن (گویش تنکابنی) را گویشی از زبان مازندرانی غربی می‌دانند.^[۱۴] زبان گیلکی به دو گویش غربی (بیه پس) و شرقی (بیه پیش) تقسیم می‌شود و گاه دو گویش دیلمی_اشکوری و گویش بینابین چابکسری_تنکابنی (رامسری_تنکابنی) که به طبری_گیلکی (محدوده تنکابن تا چابکسر) معروف است هم به این فهرست اضافه می‌شوند^[۱۵] دانشنامه تبرستان و مازندران ذیل گویش دوهزاری چنین نقل نموده است، لهجه دوهزاری لهجه‌ای از زبان تبری است.^[۱۶]. به گفته ایوب رسایی گیلکی شرقی شامل گویش لاهیجان، رودسر، گالش و تنکابن می شود و گیلکی غربی شامل گویش رشت، فومن و رودبار می شود.^[۱۷] عباس خائفی زبان تنکابن را همانند رامسری از گویش‌های موجود در زبان گیلکی در حاشیه دریای خزر می‌داند و می‌گوید هر چند شهرستان‌های رامسر و تنکابن در استان مازندران واقع شده‌اند اما به زبان گیلکی سخن می‌گویند و از آداب و رسوم گرایش یافته به استان گیلان برخوردارند.^[۱۸] به نوشته فرشته مومنی، گویش تنکابنی یکی از گویش‌های واگرا زبان مازندرانی است که دستگاه فعل آن با گویش‌های دو زبان همسایه یعنی مازندرانی و گیلکی تفاوت دارد.^[۱۹]

دستور زبان

ضمیر (گویش تنکابنی)

در گویش تنکابنی ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی.

شناسه	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
فاعلی، تنکابنی	mo	to	vi	amâ	šomâ	ušân
مفعولی، تنکابنی	mere	tere	vere	amere	šemere	ušâne
ملکی، تنکابنی	mi	ti	vi	ami	šimi	ušane

ضمیر (گویش دوهزاری)

در گویش دو هزاری ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی.^[۲۰]

شناسه	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
فاعلی، دو هزاری	mon	to	ve	amâ	šamâ	ošen
مفعولی، دو هزاری	mere	tere	vere	amere	šamere	ošene
ملکی، دو هزاری	me	te	ve	ame	šame	ošene

شناسه (گویش تنکابنی)

شناسه افعال در گویش تنکابنی.^[۲۱] (نمونه زیر بر اساس گویش تنکابن تنظیم شده‌است)

شناسه	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه حال	m	i	e/∅	im	in	en/n
شناسه گذشته	m	i	e/∅	im	in	en/n
شناسه التزامی	m	i	e/∅	im	in	en/n

شناسه (گویش دوهزاری)

شناسه افعال در گویش دوهزاری.^[۲۲] (نمونه زیر بر اساس گویش دوهزاری تنظیم شده‌است)

شناسه	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه حال	om	i	e/∅	im	in	en/n
شناسه گذشته	om	i	e/∅	im	in	en/n
شناسه التزامی	om	i	e/∅	im	in	en/n

صرف فعل (گویش تنکابنی)

در جدول زیر فعل گفتن (bagoten) بر اساس گویش تنکابن در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.^[۲۳]

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	bagotem	bagoti	bagote	bagotim	bagotin	bagoten
گذشته کامل	bagote-bâm	bagote-bi	bagote_bâ	bagote-bim	bagote-bin	bagote-bân
گذشته التزامی	bagote-bum	bagote-buy	bagote-bu	bagote-buym	bagote-buyn	bagote-bun
گذشته استمراری	go-ne-bâm	go-ne-bi	go-ne-bâ	go-ne-bim	go-ne-bin	go-ne-bân
گذشته در حال انجام	dabâm-bagom	dabi-bagoi	dabâ-bagoe	dabim-bagoim	dabin-bagoin	daben-bagoen
حال ساده/آینده	gonem	goni	gone	gonim	gonin	gonen
حال در حال انجام	dare-bagom	dare-bagoi	dare-bagoe	dare-bagoim	dare-bagoin	dare-bagoen
حال التزامی	bagom	bagoi	bagoe	bagoim	bagoin	bagoen
حال التزامی	xeynom bagom	xeyni bagoi	xeyne bagoe	xeynim bagoim	xeynim bagoin	xeynen bagoen

در جدول زیر فعل کردن (hakerden) بر اساس گویش تنکابن در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.^[۲۴]

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	hakerdem	hakerdi	hakerde	hakerdim	hakerdin	hakerden
گذشته کامل	hakerde-bâm	hakerde-bi	hakerde_bâ	hakerde-bim	hakerde-bin	hakerde-bân
گذشته التزامی	hakerde-bum	hakerde-buy	hakerde-bu	hakerde-buym	hakerde-buyn	hakerde-bun
گذشته استمراری	kâ-ne-bâm	kâ-ne-bi	kâ-ne-bâ	kâ-ne-bim	kâ-ne-bin	kâ-ne-bân
گذشته در حال انجام	dabâm-hakenem	dabi-hakeni	dabâ-hakene	dabim-hakenim	dabin-hakenin	daben-hakenen
حال ساده/آینده	kânem	kâni	kâne	kânim	kânin	kânen
حال در حال انجام	dare-hakenem	dare-hakeni	dare-hakene	dare-hakenim	dare-hakenin	dare-hakenen
حال التزامی	hakenem	hakeni	hakene	hakenim	hakenin	hakenen
حال التزامی	xeynom hakenem	xeyni hakeni	xeyne hakene	xeynim hakenim	xeynim hakenin	xeynen hakenen

در جدول زیر فعل دیدن (badiyen) بر اساس گویش تنکابن در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.^[۲۵]

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	badiyem	badi	badiye	badim	badin	badiyen
گذشته کامل	badiye-bâm	badiye-bi	hakerde_bâ	hakerde-bim	hakerde-bin	hakerde-bân
گذشته التزامی	badiye-bum	badiye-buy	badiye-bu	badiye-buym	badiye-buyn	badiye-bun
گذشته استمراری	vi-ne-bâm	vi-ne-bi	vi-ne-bâ	vi-ne-bim	vi-ne-bin	vi-ne-bân
گذشته در حال انجام	dabâm-bavinem	dabi-bavini	dabâ-bavine	dabim-bavinim	dabin-bavinin	daben-bavinen
حال ساده/آینده	vinem	vini	vine	vinim	vinin	vinen
حال در حال انجام	dare-bavinem	dare-bavini	dare-bavine	dare-bavinim	dare-bavinin	dare-bavinen
حال التزامی	bavinem	bavini	bavine	bavinim	bavinin	bavinen
حال التزامی	xeynom bavinem	xeyni bavini	xeyne bavine	xeynim bavinim	xeynim bavinin	xeynen bavinen

صرف فعل (گویش دوهزاری)

در جدول زیر فعل کندن (bakenden) بر اساس گویش دوهزاری در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.^[۲۶]

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	bakensom	bakenesi	bakenes	bakenesim	bakenesin	bakenesen
گذشته کامل	bakenes-bam	bakenes-bi	bakenes_ba	bakenes-bim	bakenes-bin	bakenes-ban
گذشته التزامی	bakenes-bum	bakenes-buy	bakenes-bu	bakenes-buym	bakenes-buyn	bakenes-bun
گذشته استمراری	kend-en-bam	kend-en-bi	kend-en-ba	kend-en-bim	kend-en-bin	kend-en-ban
گذشته در حال انجام	daba-bakendom	daba-bakendi	daba-bakende	daba-bakendim	daba-bakendin	daba-bakenden
حال ساده/آینده	kendenom	kendeni	kendene	kendenim	kendenin	kendnen
حال در حال انجام	dare-bakendom	dare-bakendi	dare-bakende	dare-bakendim	dare-bakendin	dare-bakenden
حال التزامی	bakendom	bakendi	bakende	bakendim	bakendin	bakenden
حال التزامی	xaynom bakendom	xayni bakendi	xayne bakende	xaynim bakendim	xaynin bakendin	xaynen bakenden

جستارهای وابسته

• مردم طبری
• زبان مازندرانی
• گویش کجوری
• گویش کلارستاق
• گویش رامسری
• استان مازندران
• شهرستان تنکابن
• تنکابن

یادداشت‌ها

1. شامل لهجه‌های شهسواری، خرم‌آبادی، دوهزاری، سه‌هزاری، گلیجانی و چالکش

منابع

1. مؤمنی، فرشته (۱۳۹۸). «فعل نمود - بنیان در گویش تنکابنی». جستارهای زبانی. ۱۰ (۱): ۱۶.
2. مؤمنی، فرشته (۱۳۹۵). «بازنگري خانوادة گويش تنكابنی و تحليل ساخت فعل در آن». نخستين همايش بين المللي زبان ها و گويش هاي ايراني كرانه جنوبي درياي خزر: ۱.
3. نصری اشرافی، جهانگیر (۱۳۷۷). واژه‌نامه بزرگ تبری. به کوشش حسین صمدی و سید کاظم مداح و کریم الله قائمی و علی اصغر یوسفی نیا و محمود داوودی درزی و محمد حسن شکوری و عسکری آقاجانیان میری و ابوالحسن واعظی و ناصر یداللهی و جمشید قائمی و فرهاد صابر و ناعمه پازوکی. تهران: اندیشه پرداز و خانه سبز. ص. صفحه ۳۱ جلد اول. شابک ۹۶۴۹۱۱۳۱۵۰.
4. https://glottolog.org/resource/languoid/id/tone1234
5. کلباسی، ایران (۱۳۸۳). «گذشته نقلی در لهجه ها و گویش های ایرانی». ویژه نامه نامه فرهنگستان (گویش شناسی) (۲): ۸۲.
6. Zandi, Bahman (2011). "The Status and Application of Persian Language and Tonekaboni Dialect in Tonekabon". Jurnal of the Linguistices Society of Iran (به انگلیسی). 7 (14): 41.
7. Sabzalipour, Batoul (2015). "A study of idiomatic expressions in persian and tonekaboni dialect". International Journal of Current Research (به انگلیسی). 7 (1): 11696.
8. اشمیت، رودیگر (١٣٨٢). راهنمای زبان‌های ایرانی. به کوشش ترجمه زیر نظر حسن رضایی باغ بیدی. تهران: انتشارات ققنوس. ص. صفحه ۴۹۰ جلد دوم. شابک ۹۶۴-۳۱۱-۴۸۸-۰.
9. http://www.iranicaonline.org/articles/kalarestaq-2-restored
10. فره وشی، بهرام. «زبانها و گویش‌های ایرانی / بهرام فره وشی». مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. دریافت‌شده در ۵ اوت ۲۰۲۰.
11. فره وشی، بهرام. «زبانها و گویش‌های ایرانی». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۵ اوت ۲۰۲۰.
12. The dictionary edited by Naṣri Ašrafi (1381 Š./2002) contains vocabulary from the dialects of ʿAbbāsābād, Āmol, Bābol, Behšahr, Katul, Kord-kuy, Nowšahr, Sāri, Qāʾem-šahr, Tonokābon, etc. (in part compared with Pahlavi)., (Prods Oktor Skjærvø), “IRAN vi. IRANIAN LANGUAGES AND SCRIPTS (2) Documentation” Encyclopædia Iranica, online edition
13. نصری اشرافی، جهانگیر (۱۳۷۷). واژه‌نامه بزرگ تبری. به کوشش حسین صمدی و سید کاظم مداح و کریم الله قائمی و علی اصغر یوسفی نیا و محمود داوودی درزی و محمد حسن شکوری و عسکری آقاجانیان میری و ابوالحسن واعظی و ناصر یداللهی و جمشید قائمی و فرهاد صابر و ناعمه پازوکی. تهران: اندیشه پرداز و خانه سبز. ص. صفحات ۲۷ و ۳۰ جلد اول. شابک ۹۶۴۹۱۱۳۱۵۰.
14. زندی، بهمن؛ روشن، بلقیس؛ نصیری الموتی، سارا. «جایگاه و کاربرد زبان فارسی و گویش تنکابنی در شهر تنکابن». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئیه ۲۰۲۰.
15. دکتر فرزاد بختیاری مرکیه، تاریخ کنفرانس بین‌المللی =بررسی مسائل جاری زبان‌ها، گویش‌ها و زبانشناسی14_15، ۲.
16. نصری اشرفی، جهانگیر (۱۳۹۹). جعفر شجاع کیوانی، ویراستار. دانشنامه‌ی تبرستان و مازندران جلد پنجم. نشرنی = ۸۲.
17. رسایی، ایوب (۱۳۸۵). «گویش گیلکی فومنات». مجله‌ی زبان و ادب، شماره ۳۰، دانشکده ادبیات، دانشگاه علامه طباطبایی (۳۰): صفحه ۶۵.
18. خائفی، عباس (۱۳۹۵). «بررسی ماضی نقلی در گویش‌های حاشیه دریای خزر». گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران. ۱۱: ۲۰.
19. مؤمنی، فرشته (۱۳۹۸). «فعل نمود - بنیان در گویش تنکابنی». جستارهای زبانی. ۱۰ (۱): ۲.
20. نصری اشرفی، جهانگیر (۱۳۹۹). جعفر شجاع کیوانی، ویراستار. دانشنامه‌ی تبرستان و مازندران جلد پنجم. نشرنی = ۸۳.
21. مؤمنی، فرشته (۱۳۹۸). «فعل نمود - بنیان در گویش تنکابنی». جستارهای زبانی. ۱۰ (۱): ۱۵.
22. نصری اشرفی، جهانگیر (۱۳۹۹). جعفر شجاع کیوانی، ویراستار. دانشنامه‌ی تبرستان و مازندران جلد پنجم. نشرنی = ۸۵.
23. مؤمنی، فرشته (۱۳۹۸). «فعل نمود - بنیان در گویش تنکابنی». جستارهای زبانی. ۱۰ (۱): ۸–۱۷.
24. مؤمنی، فرشته (۱۳۹۸). «فعل نمود - بنیان در گویش تنکابنی». جستارهای زبانی. ۱۰ (۱): ۸–۱۷.
25. مؤمنی، فرشته (۱۳۹۸). «فعل نمود - بنیان در گویش تنکابنی». جستارهای زبانی. ۱۰ (۱): ۸–۱۷.
26. نصری اشرفی، جهانگیر (۱۳۹۹). جعفر شجاع کیوانی، ویراستار. دانشنامه‌ی تبرستان و مازندران جلد پنجم. نشرنی = ۸۶.

پیوند به بیرون