Η Χρυσοπηγή, ιδιαίτερα γνωστή και ως Σποδιάνα που είναι η παλαιότερη ονομασία της[2][3], είναι ορεινό χωριό της Αχαΐας, που υπάγεται διοικητικά στον Δήμο Ερυμάνθου[4] και βρίσκεται χτισμένο στις απόκρημνες πλαγιές του όρους Ερύμανθος σε υψόμετρο περίπου 700 μέτρων[5][6].
Τοπική Κοινότητα Χρυσοπηγής
Η Τοπική Κοινότητα Χρυσοπηγής[7] (άλλοτε ανεξάρτητη Κοινότητα[8]) αποτελείται από τους σχεδόν ενωμένους οικισμούς Χρυσοπηγή και Άνω Χρυσοπηγή, που στην πραγματικότητα είναι οι δύο ευρύτερες γειτονιές του χωριού. Ο οικισμός της Χρυσοπηγής καλείται και Κάτω Χρυσοπηγή, χωρίς να είναι επίσημη ονομασία[2][9][10]. Η Κοινότητα Χρυσοπηγής έχει έκταση που καταλαμβάνει 12.881 στρέμματα και μόνιμο πληθυσμό 113 κατοίκους σύμφωνα με την απογραφή του 2021, ενώ βάσει της προηγούμενης απογραφής, αυτής του 2011 είχε 183 κατοίκους (54 κατοίκους η Άνω Χρυσοπηγή και 129 κατοίκους η Κάτω Χρυσοπηγή)[11].
Γειτονιές[12] του χωριού είναι τα Τσουτσαίικα[13], το Λάκκωμα, οι Μουρίτσες και η Χαλκιώσσα.
Λοιπά στοιχεία
Στα επίσημα κρατικά έγγραφα, καταστάσεις απογραφών κ.λπ., ο οικισμός ονομάζεται Χρυσοπηγή. Οι κάτοικοι του χωριού -και της ευρύτερης περιοχής- αποκαλούν τη Χρυσοπηγή ως Κάτω Χρυσοπηγή ως τμήμα του ενιαίου χώρου και χωριού της Χρυσοπηγής.
Ονομασία
Σχετικά με την παλιά ονομασία του χωριού "Σποδιάνα" και όσον αναφορά την ετυμολογία της δεν υπάρχει μια συγκεκριμένη και αδιαμφισβήτητη εκδοχή για την προέλευσή της[14]. Παρόλα αυτά υπάρχουν διάφορες απόψεις και εκδοχές, σύμφωνα με τις οποίες η ονομασία ανάγεται πολλούς αιώνες πριν έως και την αρχαιότητα. Κάποιες από τις γνωστότερες είναι οι εξής:
α) Σύμφωνα με τον ιστορικό Στέφανο Θωμόπουλο, η ονομασία ετυμολογείται από το "Σπονδείον Διάνας"[15] και αναφέρει ότι οι ντόπιοι του μιλούσαν για τη "βρύση της Άννας", βρύση που ονομάζεται της "Κυράννας" (ή συνηθέστερα "Κυριάννας" ή "Κεριάννας") από τους ντόπιους, ενώ αναφέρει επίσης και φρέαρ που οι ντόπιοι ονομάζουν "Πηγάδι της Διάνας"[16]. Με την εκδοχή αυτή έχουν συμφωνήσει και άλλοι νεότεροι ιστορικοί.
β) Ότι πρόκειται για ονομασία προερχόμενη από το Τιμάριο της Ζουλιάνας, που αναφέρεται ήδη από το 1275 στο γαλλικόΧρονικό του Μορέως, περιοχή στη Βαρωνία της Χαλανδρίτσας του Πριγκιπάτου της Αχαΐας[17]. Ωστόσο εκδοχή αυτή δεν είναι ιδιαίτερα βάσιμη και μπορεί να αντιστραφεί, δηλαδή το τιμάριο να αντλεί το όνομα του από την περιοχή όπως και σε άλλες περιπτώσεις, απλά με παραφθορά της λέξης, κάτι που είναι σύνηθες και για την απόδοση σε άλλη γλώσσα.
γ) Δεδομένου ότι είναι στα Νεζερά , περιοχή που εποικίστηκε απο την Σλαβική φυλή των Εζέρων τον 8ο αιώνα μ.χ. και βρίσκεται σε μια περιοχή όπου τα Σλαβικά τοπωνύμια επιβιώνουν μέχρι τις μέρες μας, το πρόθεμα Spod στα σλαβικά σημαίνει κοντά, αυτό αφήνει βάσιμες υποψίες ότι μάλλον η καταγωγή της ονομασίας είναι Σλαβική .[18]
Ιστορία
Εικάζεται πως η περιοχή κατοικείται από την αρχαιότητα, σύμφωνα με κάποιες ενδείξεις.
Το χωριό αναφέρεται στην ιστορική ενετική απογραφή Γκριμάνι (Grimani) του 1700 ως "Diana di Nexero (Σποδιάνα Νεζερού)" με 12 οικογένειες (ή 46 κατοίκους)[17][20].
Το χωριό αποτέλεσε την ιδιαίτερη πατρίδα και γενέτειρα αρκετών σημαντικών προσωπικοτήτων και επιφανών αντρών του παρελθόντος, ενώ υπήρξε και καταφύγιο πολλών αγωνιστών της Επανάστασης του ’21, όπως των ντόπιων Νίκα, Πετρούτσου, Σκιαδά, των ΤριταιιτώνΓιαννιά και Μαντά, καθώς και άλλων[22].
Το μοναστήρι της περιοχής αποτέλεσε κέντρο αποθήκευσης εφοδίων του αχαϊκού στρατοπέδου, όπου εναπόθεταν τα τρόφιμα που συγκέντρωναν από την επαρχία και τα γύρω χωριά για την τροφοδοσία των ελληνικών δυνάμεων κατά την πολιορκία της Πάτρας την άνοιξη του 1821. Η μόνη υπήρξε και καταφύγιο του Παλαιών Πατρών Γερμανού, ενώ εκεί είχε στρατοπεδεύσει και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.
Σύμφωνα με ιστορικές αναφορές, το 1713 το χωριό είχε δική του ενορία, όπως και το 1830[16]. Το 1903 αναφέρεται ότι απείχε 3½ ώρες από τη Χαλανδρίτσα και πως διέθετε γραμματείον[23]. Το 1930 αναφέρεται ότι είχε δημόσιο δάσος 500 ελάτων[16].
Στις 29 Απριλίου του 1944, προς τα τέλη της Κατοχής, το χωριό πυρπολήθηκε από τα ναζιστικάγερμανικά στρατεύματα με αποτέλεσμα την καταστροφή του[24], από την οποία όλοι οι κάτοικοι έμειναν άστεγοι γι' αρκετά χρόνια μέχρι να ανοικοδομήσουν ξανά τα σπίτια τους και επήλθαν σε πολύ μεγάλη φτώχεια για αρκετό διάστημα[22].
Έπειτα από τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου, στις αρχές της δεκαετίας του 1950, το χωριό απέκτησε συγκοινωνιακό δίκτυο και σύνδεση μέσω οδικού άξονα με άλλες περιοχές[22]. Ωστόσο, ο δρόμος που φτάνει μέχρι το χωριό, αρχικά και ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια παρουσίαζε διάφορα τεχνικά προβλήματα με την αύξηση αυτών να είναι κατά τη χειμερινή περίοδο όπως είναι φυσικό[22], ενώ ασφαλτοστρώθηκε αρκετά χρόνια αργότερα.
Έως τα μέσα του 15ου αιώνα η περιοχή ήταν υπό συνεχή Φραγκοκρατία αλλά εκείνη την περίοδο οι Βυζαντινοί ανάκτησαν τα εδάφη του Πριγκιπάτου Αχαΐας και η περιοχή αποτέλεσε μέρος Δεσποτάτου Μορέως, τμήματος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο οι Βυζαντινοί κράτησαν για λίγο αυτήν τη φορά την περιοχή, αφού η Πελοπόννησος ύστερα από λίγα χρόνια καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς, ενώ παράλληλα είχε ήδη ξεκινήσει το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Στις 23 Αυγούστου του 1912 (ΦΕΚ 256Α), με τη Διοικητική Διαίρεση που επέφερε τη θέσπιση των κοινοτήτων, το χωριό αποσπάται από τον Δήμο Φαρών -ο οποίος διαμελίστηκε σε μικρότερες κοινότητες εντός της Επαρχίας Πατρών- και ορίζεται έδρα της τότε Κοινότητας Σποδιάνας[7][30] ενώ παράλληλα η ονομασία "Σποδιάναις" (τυπικά) διορθώθηκε σε "Σποδιάνα"[30].
Στις 8 Αυγούστου του 1928 (ΦΕΚ 156Α) το χωριό μετονομάστηκε σε "Χρυσοπηγή"[3][30], ομοίως και η κοινότητα[7].
Δήμος Φαρρών (νέος)
Στις 4 Δεκεμβρίου του 1997, σύμφωνα με τη Διοικητική Μεταρρύθμιση "Καποδίστριας" (ΦΕΚ 244Α), με την οποία η συντριπτική πλειοψηφία των ανεξάρτητων κοινοτήτων καταργήθηκαν, η Κοινότητα Χρυσοπηγής μαζί με άλλες 15 κοινότητες συγχωνεύτηκαν και δημιούργησαν τον νέο Δήμο Φαρρών που στο μεγάλο μέρος του συμπίπτει με τον ομώνυμο παλιότερο δήμο όπως αυτός εκτεινόταν πριν την κατάργηση του. Η πρώην Κοινότητα Χρυσοπηγής αποτέλεσε δημοτικό διαμέρισμα του δήμου[30].
* Από το 1961 και έπειτα, με την επίσημη αναγνώριση του οικισμού Άνω Χρυσοπηγής και την απογραφή του ως αυτοτελή οικισμό, βλέπουμε στον παραπάνω σχετικό πίνακα μόνον τον πληθυσμό της λεγόμενης Κάτω Χρυσοπηγής. Συνολικά ο πληθυσμός του χωριού αυτές τις χρονιές που πραγματοποιήθηκαν απογραφές είναι: 226 το 1961, 146 το 1971, 131 το 1981, 138 το 1991, 178 το 2001 και 183 το 2011.
Αξιοθέατα
Υπάρχουν αρκετά αξιοθέατα μεταξύ των οποίων: τα παραδοσιακά πέτρινα σπίτια και οι πέτρινες βρύσες, όπως η βρύση -κατασκευασμένη τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα- στην όμορφη κεντρική πλατεία του χωριού με τα πανύψηλα πλατάνια[22], οι ναοί και τα ξωκλήσια του, μεταξύ των οποίων οι Παμμέγιστοι Ταξιάρχες[12] και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος[12] καθώς και το μοναστήρι των Νεζερών Παναγία η Χρυσοποδαρίτισα[39][40]. Μέσα στην (άνω) κοιλάδα του ποταμού Πείρου και πλησίον της μονής, υπάρχει ο παραδοσιακός νερόμυλος, που έχει ανακαινιστεί και βρίσκεται σε άριστη κατάσταση, παλιό χάνι και το πέτρινο γεφύρι, μεσαιωνικής κατασκευής, που διατηρείται και σήμερα.
Στην περιοχή μπορεί κανείς να απολαύσει το ορεινό φυσικό τοπίο, την πλούσια βλάστηση, τη θέα, την ηρεμία, καθώς και την άγρια φυσική ομορφιά που χαρίζονται απλόχερα στον επισκέπτη και στον καθένα γενικότερα. Στην περιοχή υπάρχει πλήθος επιβλητικών βράχων και σπηλιών.
Επιπλέον από το χωριό ξεκινάει, μεταξύ πολλών άλλων, ένα μονοπάτι που οδηγεί -μέσω και της πλαγιάς του Πλατύ (ευρύτερη θέση) που δεσπόζει επιβλητικά άνωθεν του χωριού- και καταλήγει στην αξιοθαύμαστη τοποθεσία Χιονότρυπα, που βρίσκεται ψηλά στα αλπικά λιβάδια του Ερυμάνθου, όπου από εκεί ακόμα μπορεί κανείς να συνεχίσει την ανάβαση και να φτάσει στην ψηλότερη κορυφή του ορεινού όγκου τον Ωλονό (ή Ωλενο)[41], όπως και σε άλλες γύρω τοποθεσίες και κορυφές.
Οικονομία
Οι μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής απασχολούνται με τον πρωτογενή τομέα παραγωγής και κατά κύριο με την κτηνοτροφία, δευτερευόντως με τη γεωργία, ενώ σε πολύ μικρότερη κλίμακα και με τη μελισσοκομία. Παλαιότερα στην περιοχή λειτουργούσε τυροκομείο και νερόμυλος.
Πολιτιστικά
Στο χωριό δραστηριοποιείται πολιτιστικόςσύλλογος την επωνυμία Πολιτιστικός Σύλλογος Χρυσοπηγής "Η Σποδιάνα" και ο οποίος ιδρύθηκε με τη νομική του μορφή στις 19 Φεβρουαρίου του 2003. Αριθμεί πάνω 200 μέλη και διοικείται από το εκάστοτε επταμελές διοικητικό συμβούλιο (Δ.Σ.) που διαθέτει επιπλέον πέντε αναπληρωματικά μέλη και το οποίο εκλέγεται έπειτα από ψηφοφορία με γενική συνέλευση. Είναι ιδιαίτερα ενεργός με μεγάλο έργο συμβολής σε πολλούς τομείς.
Το πανηγύρι του χωριού διοργανώνεται παραδοσιακά στις 29 Αυγούστου, ανήμερα της θρησκευτικής εορτής της Αποτομής της Τιμίας Κεφαλής του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, όπου γιορτάζει τοπικός ομώνυμος Ιερός Ναός. Στο χωριό επίσης πραγματοποιείται κάθε χρόνο και κατά καιρούς και μια πληθώρα άλλων εκδηλώσεων και γεγονότων που συνήθως αρμόδιος για τη διοργάνωση τους είναι ο τοπικός πολιτιστικός σύλλογος.
Χιλιομετρικές αποστάσεις
Η Χρυσοπηγή απέχει, μέσω του οδικού δικτύου, περίπου[42]:
↑Στην Απογραφή του 1928 απογράφηκε ξεχωριστός οικισμός με την επίσημη ονομασία Κάτω Σποδιάνα και είχε 149 κάτοικους. Ο οικισμός της τότε Σποδιάνας απογράφηκε κανονικά. - Βλ. Λουλούδης (2010), σελ. 292.
↑Spondeum Diana: ανάγεται στους Ρωμαϊκούς χρόνους και στην ελληνικήγραφή αποδίδεται ως "Σπονδείον Διάνας". "Diana" είναι η λατινική εκδοχή της θεάςΑρτέμιδος. - Βλ. Τριανταφύλλου (1995), λήμμα Σποδιάνα.
↑Σύμφωνα με τεύχος του Υπουργείου Κοινωνικής Πρόνοιας -στο οποίο αναφέρονται υλικές καταστροφές ανά χωριό μεταξύ των ετών 1940-1945 για όλη την Ελλάδα- η Χρυσοπηγή εκείνο το διάστημα διέθετε 72 οικίες από τις οποίες οι 68 καταστράφηκαν (65 ολοσχερώς και 3 μερικώς).
↑Επί Τουρκοκρατίας άνηκε στο Σέρμπτι Νεζερών. Τα υπόλοιπα Σέμπτια της Επαρχίας Καλαβρύτων τότε ήταν: του Λειβαρτζίου, της της Κατσάνας και των Χασίων.
↑Ο ιστορικός Κώστας Τριανταφύλλου αναφέρει λανθασμένα ως απογραφή αυτή του 1889. Βλ. Τριανταφύλλου (1995), λήμμα Σποδιάνα.
↑ 37,037,1Ο ιστορικός Κώστας Τριανταφύλλου αναφέρει λανθασμένα ως πληθυσμό της Χρυσοπηγής αυτόν της Άνω Χρυσοπηγής. Αναφέρει τη Χρυσοπηγή ως Κάτω Χρυσοπηγή. Βλ. Τριανταφύλλου (1995), λήμμα Χρυσοπηγή.
