Ο Δήμος Φαρρών ήταν δήμος του Νομού Αχαΐας . Δημιουργήθηκε το 1835 και υπήρξε έως το 1912 , όπου καταργήθηκε με την θέσπιση των κοινοτήτων [ 2] Σχέδιο Καποδίστριας » το 1997 και υπήρξε έως το 2010 [ 3]
Από το 2011 σύμφωνα με το «Πρόγραμμα Καλλικράτης » συγχωνεύθηκε μαζί με τον Δήμο Τριταίας , την Κοινότητα Καλεντζίου και την Κοινότητα Λεοντίου ώστε να δημιουργηθεί ο Δήμος Ερυμάνθου και έκτοτε αποτελεί δημοτική ενότητα αυτού[ 4]
Έδρα του δήμου αποτελούσε η Χαλανδρίτσα , και στις δύο χρονικές περιόδους της ύπαρξής του (1835-1912, 1997-2010[ 2] [ 3]
Κατά την αρχαιότητα στην πεδινή περιοχή του δήμου και παρόχθια του ποταμού Πείρου υπήρχε η πόλη Φαραί [ 5] [ 6] Κοινού των Αχαιών και της Αχαϊκής Συμπολιτείας και σύμφωνα με την μυθολογία ιδρύθηκε από τον Φάρητο [ 7] Φιλοδάμειας και εγγονό του Δαναού . Σήμερα, η θέση της πόλης έχει οριοθετηθεί ανάμεσα στα χωριά Φαραί , Πρέβεδος και Ίσωμα , όπου έχουν ανασκαφεί και βρεθεί ρωμαϊκό λουτρό, επιγραφές σε αρχαίο νεκροταφείο και μυκηναϊκοί τάφοι.
Αρχαιολογικά ευρήματα και λείψανα της αρχαιότητας και της προϊστορικής εποχής έχουν εντοπιστεί και σε άλλα μέρη του πρώην δήμου, όπως για παράδειγμα στον Καταρράκτη , στο Ελληνικό , στην Ροδιά , στο Σταροχώρι , στο Μοίραλι και στο Βασιλικό .
Ο δήμος συστάθηκε πρώτη φορά με το Βασιλικό Διάταγμα της 8ης (20) Απριλίου 1835, ήταν Γ' τάξης με 1.680 κατοίκους και είχε έδρα την Χαλανδρίτσα [ 2] Ίσαρι , Πρέβεδος , Μιτόπολη , Περιστέρα , Τόσκεσι , Αστέρι , Κούμανι , Καλούσι , Μπούμπα , Λυσσαριά , Κάνδαλος , Βουλιώτη, Βραγκάδα, Τρούσα , Ζώγα , Μοίραλι , Άγιος Νικόλαος , Μέντζενα , Μπαρδικώστα , Μονή Μπαμπιώτη , Μονή Ομπλού [ 2] [ 8] [ 9]
Το 1841 με το Βασιλικό Διάταγμα της 22ης Ιανουαρίου συγχωνεύτηκε στον δήμο, ο Δήμος Νεζερών και τμήμα του Δήμου Παναχαιών [ 2] Κάλανος , Πλάτανος , Δενδρά , Καλάνιστρα , Λακκώματα , Κομπηγάδι , Σποδιάνα , Λόπεσι , Συκιές , Παλιά Γουρζούμισσα , Κασνέσι , Μαζαράκι , Μπρακουμάδι , Κώμη , Ζουμπάτα , Τράκα, Μπολιώτη , Τσιπάτα, Μπάπα, Κριθαράκια , Ρίκαβα , Σάπια Βρύση , Παλούμπι, Βυτινέικα, Καλανιάρα, Καλύβια, Λαλικώστα , Καρμοκαλαίκα , Λάλουσι , Καρμολέικα, Μπούγα [ 2] [ 10] μόνες Ευαγγελιστρίας και Χρυσοποδαριτίσσης .
Σε απογραφές πληθυσμού είχε 5.209 κατοίκους το 1848 , 6.280 το 1861 και 9.147 το 1907 [ 10] Χρήστος Κορύλλος στο σύγγραμμα του Χωρογραφία της Ελλάδος αναφέρει για τον Δήμο Φαρών πληθυσμό 8.356 κατοίκων[ 11]
Ο Δήμος Φαρών ήταν κατά το πλείστον ορεινός και χαρακτητιζόταν ως μεσόγειος καθώς βρεχόταν σε κανένα σημείο του από θάλασσα [ 11]
Ο Δήμος Φαρρών δημιουργήθηκε ξανά το 1997 σύμφωνα με το Διοικητικό Σχέδιο «Καποδίστριας» [ 3] [ 12] δημοτικά διαμερίσματα και 50 οικισμούς και έδρα του ήταν η Χαλανδρίτσα . Έδρες των δημοτικών διαμερισμάτων (πρώην κοινότητες ) του δήμου ήταν τα χωριά: Χαλανδρίτσα, Βασιλικό , Ελληνικό , Ίσωμα , Καλάνιστρα , Κάλανος , Καλούσι , Καταρράκτης , Κριθαράκια , Λακκώματα , Μοίραλι , Νέο Κομπηγάδι , Πλατανόβρυση , Σταροχώρι , Φαραί , Χρυσοπηγή [ 3]
Βάσει της απογραφής του 2001 είχε πληθυσμό που ανερχόταν 5.453 κατοίκους.
Ο δήμος ανήκε στον Νομό Αχαΐας και συνόρευε με τον Δήμο Καλαβρύτων στα ανατολικά, τον Δήμο Τριταίας στα νότια, τον Δήμο Ωλενίας στα δυτικά, τον Δήμο Βραχναιίκων στα βορειοδυτικά, τον Δήμο Μεσσάτιδος στα βόρεια και με την Κοινότητα Λεοντίου στα βορειοανατολικά, καθώς και ένα τμήμα του στο νότιο-νοτιοανατολικό του άκρο με τον Δήμο Αροανίας .
Κάποιοι από τους δημάρχους του παλιού δήμου ήταν οι:
Δ. Χρυσανθόπουλος: αναφέρεται το 1837 και το 1859[ 9]
Δημήτρης Σπηλιοτόπουλος: ? - 1886[ 13]
Κανέλλος Γιαννακόπουλος: 1886[ 13]
Κλεομένης Σπηλιοτόπουλος: 1886 - ?[ 13]
Χρήστος Νεζερίτης: 1895 - 1903[ 14] [ 15]
Τζίνος: 1895-1899[ 16] [ 17] [ 18]
Δήμαρχοι του νεότερου δήμου υπήρξαν οι:
Αθανάσιος Καρπής: 1/1/1999 - 31/12/2006[ 19]
Δημήτριος Σωτηρόπουλος: 1/1/2007 - 31/12/2010[ 19]
Στον «καποδιστριακό» δήμο περιλαμβάνονταν τα παρακάτω δημοτικά διαμερίσματα και οικισμοί[ 20] [ 21]
Δ.δ. Χαλανδρίτσης [ 1.161 ]
Δ.δ. Βασιλικού [ 844 ]
Δ.δ. Ελληνικού [ 22] Δ.δ. Ισώματος -- το Ίσωμα [ 457 ]Δ.δ. Καλάνιστρας [ 152 ]
Δ.δ. Καλάνου -- ο Κάλανος [ 105 ]Δ.δ. Καλουσίου -- το Καλούσιον [ 185 ]Δ.δ. Καταρράκτου -- ο Καταρράκτης [ 101 ]Δ.δ. Κριθαρακίων [ 237 ]
Δ.δ. Λακκωμάτων [ 117 ]
Δ.δ. Μιραλίου -- το Μιράλιον [ 95 ]Δ.δ. Νέου Κομπηγαδίου [ 104 ]
Δ.δ. Πλατανόβρυσης [ 419 ]
Δ.δ. Σταροχωρίου [ 510 ]
Δ.δ. Φαρών [ 543 ]
Δ.δ. Χρυσοπηγής [ 139 ]
Στην Χαλανδρίτσα υπάρχει Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Τοπικής Ιστορίας το οποίο στεγάζεται σε έναν αναπαλαιωμένο πετρόχτιστο νερόμυλο . Στο ίδιο χωριό υπάρχουν ερείπια κάστρου (ονομαζόμενο Παλαιόπυργος ) που χρονολογείται από την εποχή που η Χαλανδρίτσα ήταν έδρα βαρόνου , καθώς και μυκηναϊκός οικισμός και νεκροταφείο τα οποία «ήλθαν στο φως» το 1985 και σήμερα αποτελούν έναν επισκέψιμο χώρο[ 26]
Στο Σταροχώρι υπάρχει το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας και στην περιοχή της Πλατανόβρυσης βρίσκονται η βυζαντινή τρίκλιτη βασιλική εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου , όπως και η ιστορική Μονή Μπαμπιώτη .
Στα ορεινά του δήμου και συγκεκριμένα στην απόκρυψη κοιλάδα του ποταμού Πείρου στην περιοχή των Νεζερών , υπάρχει η Μονή Παναγίας της Χρυσοποδαρίτισσας χτισμένη πάνω σε σπήλαιο και η οποία είναι πολιούχος του δήμου και αποτελεί τοπόσημο της περιοχής, καθώς και ένα ιδιαίτερα σημαντικό ιστορικό και θρησκευτικό μνημείο.
Στον αθλητικό τομέα στον δήμο λειτουργούν και εδρεύουν τα σωματεία , Α.Π.Σ. Δόξα Χαλανδρίτσας , Α.Ο. Πείρος Ισώματος, Α.Ο. Βασιλικού και Α.Ο. Σταροχώρι, Φαραϊκός Α.Ο., όλοι ποδοσφαιρικοί συλλόγοι και οι οποίοι ανήκουν στο δυναμικό της Ένωσης Ποδοσφαιρικών Σωματείων (Ε.Π.Σ.) Αχαΐας .
Υπάρχουν πέντε γήπεδα ποδοσφαίρου , όλα στην έδρα κάθε συλλόγου, ενώ επίσης στο χωριό Πρέβεδος υπάρχει Αθλητικό Κέντρο με τρία γήπεδα: δύο με φυσικό χόρτο και ένα πλαστικό.
Στη θέση Ρέντες ανάμεσα στην Χαλανδρίτσα και στο χωριό Βαλμαντούρα , εντός όμως των ορίων της Κοινότητος Χαλανδρίτσας, βρίσκεται το υπό κατασκευή Αυτοκινητοδρόμιο Πάτρας που εφόσον υλοποιηθεί προβλέπεται να φέρει ιδιαίτερη ανάπτυξη στην ευρύτερη περιοχή.
Στα χωριά Βασιλικό και Πλατανόβρυση λειτουργούν πάρκα τοξοβολίας .
Ως ένας κατεξοχήν αγροτικός δήμος η τοπική οικονομία βασιζόταν στον πρωτογενή τομέα παραγωγής και βασικοί τομείς απασχόλησης αποτελούσαν η γεωργία και η κτηνοτροφία . Υπάρχουν επίσης στην έκταση του, διάφορα καταστήματα και ποικίλες επιχειρήσεις, καθώς και κάτοικοι του δήμου οι οποίοι εξασκούν ελεύθερα επαγγέλματα και παρέχουν υπηρεσίες υπηρεσίες, όπου σαν σύνολο συνθέτουν την οικονομία της περιοχής.
Το 1902 αναφέρεται για τον παλαιό Δήμο Φαρών, προϋπολογισμός εσόδων 12.120 δραχμές , ενώ ενδεικτικά η περιοχή παράγει αγροτικά προϊόντα όπως δημητριακά , τριφύλλι , σουσάμι , καπνά , μετάξι , σταφίδα , κρασί , ελαιόλαδο και ελαιοκαρπούς [ 11] ζώα , με τα αιγοπρόβατα να είναι τα περισσότερα και όπως είναι φυσικό εξ αυτών παράγονται προϊόντα όπως γάλα και τυρί [ 11]
↑ Ε.Σ.Υ.Ε. - Μόνιμος Πληθυσμός της Ελλάδος. Απογραφή 2001 ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Ε.Ε.Τ.Α.Α. - Διοικητικές μεταβολές Δήμου Φαρών (1835-1912) . eetaa.gr. Ανακτήθηκε: 28/10/2017.↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Ε.Ε.Τ.Α.Α. - Διοικητικές μεταβολές Δήμου Φαρρών (1997-2010) . eetaa.gr. Ανακτήθηκε: 28/10/2017.↑ Ε.Ε.Τ.Α.Α. - Διοικητικές μεταβολές Δήμου Ερυμάνθου . eetaa.gr. Ανακτήθηκε: 28/10/2017.↑ "XXII. Φαραὶ δέ, Ἀχαιῶν πόλις, τελοῦσι μὲν ἐς Πάτρας δόντος Αὐγούστου,[...] πυθέσθαι δὲ οὐκ εἶχον εἰ [ὁ] Φάρης ὁ Φυλοδαμείας τῆς Δαναοῦ σφισιν ἢ ὁμώνυμος ἐκείνῳ τις ἐγένετο οἰκιστής." Παυσανίας, Αχαϊκά
↑ "...τότε δὲ ἀπεληλυθότων Ἰώνων τήν τε <γῆν> οἱ Ἀχαιοὶ τὴν Ἰώνων διελάγχανον καὶ ἐσῳκίζοντο ἐς τὰς πόλεις. αἱ δὲ δύο τε καὶ δέκα ἦσαν ἀριθμόν, ὁπόσαι γε καὶ ἐς ἅπαν τὸ Ἑλληνικὸν γνώριμοι, Δύμη μὲν πρὸς Ἤλιδος πρώτη, μετὰ δὲ αὐτὴν Ὤλενος καὶ Φαραὶ καὶ Τρίτεια καὶ Ῥύπες καὶ Αἴγιον καὶ Κερύνεια καὶ Βοῦρα, ἐπὶ ταύταις δὲ Ἑλίκη καὶ Αἰγαί τε καὶ Αἴγειρα καὶ Πελλήνη πρὸς τῆς Σικυωνίας ἐσχάτη: ἐς ταύτας οἱ Ἀχαιοὶ καὶ οἱ βασιλεῖς αὐτῶν ἐσῳκίζοντο πρότερον ἔτι ὑπὸ Ἰώνων οἰκουμένας..."Παυσανία, Αχαϊκά
↑ «Φαραὶ δέ, Ἀχαιῶν πόλις, τελοῦσι μὲν ἐς Πάτρας δόντος Αὐγούστου, ὁδὸς δὲ ἐς Φαρὰς Πατρέων μὲν ἐκ τοῦ ἄστεως στάδιοι πεντήκοντά εἰσι καὶ ἑκατόν, ἀπὸ θαλάσσης δὲ ἄνω πρὸς ἤπειρον περὶ ἑβδομήκοντα. ποταμὸς δὲ ῥεῖ πλησίον Φαρῶν Πίερος, ὁ αὐτὸς ἐμοὶ δοκεῖν ὃς καὶ τὰ Ὠλένου παρέξεισιν ἐρείπια, ὑπὸ ἀνθρώπων τῶν πρὸς θαλάσσῃ καλούμενος Πεῖρος. πρὸς δὲ τῷ ποταμῷ πλατάνων ἐστὶν ἄλσος, κοῖλαί τε ὑπὸ παλαιότητος αἱ πολλαὶ καὶ ἥκουσαι μεγέθους ἐς τοσοῦτο ὥστε καὶ ἑστιῶνται τῶν χηραμῶν ἐντός, καὶ ὁπόσοις ἂν κατὰ γνώμην ᾖ, καὶ ἐγκαθεύδουσι. [2] περίβολος δὲ ἀγορᾶς μέγας κατὰ τρόπον τὸν ἀρχαιότερόν ἐστιν ἐν Φαραῖς, Ἑρμοῦ δὲ ἐν μέσῃ τῇ ἀγορᾷ λίθου πεποιημένον ἄγαλμα ἔχον καὶ γένεια: ἑστηκὼς δὲ πρὸς αὐτῇ τῇ γῇ παρέχεται μὲν τὸ τετράγωνον σχῆμα, μεγέθει δέ ἐστιν οὐ μέγας. καὶ αὐτῷ καὶ ἐπίγραμμα ἔπεστιν, ἀναθεῖναι αὐτὸ Μεσσήνιον Σιμύλον: καλεῖται μὲν δὴ Ἀγοραῖος, παρὰ δὲ αὐτῷ καὶ χρηστήριον καθέστηκε. κεῖται δὲ πρὸ τοῦ ἀγάλματος ἑστία, λίθου καὶ αὐτή, μολίβδῳ δὲ πρὸς τὴν ἑστίαν προσέχονται λύχνοι χαλκοῖ. [3] ἀφικόμενος οὖν περὶ ἑσπέραν τῷ θεῷ χρώμενος λιβανωτόν τε ἐπὶ τῆς ἑστίας θυμιᾷ καὶ ἐμπλήσας τοὺς λύχνους ἐλαίου καὶ ἐξάψας τίθησιν ἐπὶ τὸν βωμὸν τοῦ ἀγάλματος ἐν δεξιᾷ νόμισμα ἐπιχώριον-- καλεῖται δὲ χαλκοῦς τὸ νόμισμα--καὶ ἐρωτᾷ πρὸς τὸ οὖς τὸν θεὸν ὁποῖόν τι καὶ ἑκάστῳ τὸ ἐρώτημά ἐστι. τὸ ἀπὸ τούτου δὲ ἄπεισιν ἐκ τῆς ἀγορᾶς ἐπιφραξάμενος τὰ ὦτα: προελθὼν δὲ ἐς τὸ ἐκτὸς τὰς χεῖρας ἀπέσχεν ἀπὸ τῶν ὤτων, καὶ ἧστινος ἂν ἐπακούσῃ φωνῆς, μάντευμα ἡγεῖται. [4] τοιαύτη καὶ Αἰγυπτίοις ἑτέρα περὶ τοῦ Ἄπιδος τὸ ἱερὸν μαντεία καθέστηκεν: ἐν Φαραῖς δὲ καὶ ὕδωρ ἱερόν ἐστι τοῦ Ἑρμοῦ: <*Ἑρμοῦ> νᾶμα μὲν τῇ πηγῇ τὸ ὄνομα, τοὺς δὲ ἰχθῦς οὐχ αἱροῦσιν ἐξ αὐτῆς, ἀνάθημα εἶναι τοῦ θεοῦ νομίζοντες. ἑστήκασι δὲ ἐγγύτατα τοῦ ἀγάλματος τετράγωνοι λίθοι τριάκοντα μάλιστα ἀριθμόν: τούτους σέβουσιν οἱ Φαρεῖς, ἑκάστῳ θεοῦ τινὸς ὄνομα ἐπιλέγοντες. τὰ δὲ ἔτι παλαιότερα καὶ τοῖς πᾶσιν Ἕλλησι τιμὰς θεῶν ἀντὶ ἀγαλμάτων εἶχον ἀργοὶ λίθοι. [5] Φαρεῦσι δὲ ὅσον πέντε σταδίους καὶ δέκα ἀπωτέρω τῆς πόλεώς ἐστιν ἄλσος Διοσκούρων. δάφναι μάλιστα ἐν αὐτῷ πεφύκασι, ναὸς δὲ οὐκ ἦν ἐν αὐτῷ οὐδὲ ἀγάλματα: κομισθῆναι δὲ οἱ ἐπιχώριοί φασιν ἐς Ῥώμην τὰ ἀγάλματα. ἐν Φαραῖς δὲ ἐν τῷ ἄλσει βωμὸς λίθων λογάδων ἐστί. πυθέσθαι δὲ οὐκ εἶχον εἰ [ὁ] Φάρης ὁ Φυλοδαμείας τῆς Δαναοῦ σφισιν ἢ ὁμώνυμος ἐκείνῳ τις ἐγένετο οἰκιστής.» Παυσανίας, Αχαϊκά
↑ Κανελλάκης 2010, σελ. 295.
↑ 9,0 9,1 Α.Ι. Κλάδου, Εφετηρίς (Almanach) 1837 .
↑ 10,0 10,1 Κανελλάκης 2010, σελ. 296.
↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Χρ. Κούκλος (1903), σελ. 74-76.
↑ ΦΕΚ 244Α - 04/12/1997
↑ 13,0 13,1 13,2 Κανελλάκης 2010, σελ. 353.
↑ πηγή: Εμπρός , φύλλο 7/9/1899.
↑ Νεολόγος , φύλλο 16 Νοεμβρίου 1931.↑ Έγινε επαναληπτική ψηφοφορία μεταξύ του Τζίνου (του κόμματος του Γεροκωστόπουλου) και Νεζερίτη (του Ρουφικού κόμματος). Ο Τζίνος έλαβε 638 ψήφους και ο Νεζερίτης 560 ψήφους. Πηγή: ΣΚΡΙΠ , φύλλο 21/11/1895.
↑ πηγή: ΣΚΡΙΠ , φύλλο 8/9/1903.
↑ Επανεκλέγη το 1907. Πηγή: Εμπρός , φύλλο 5/7/1907.
↑ 19,0 19,1 ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ - ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ . eetaa.gr . Ανακτήθηκε: 17/9/2021.↑ Σε αγκύλες αναφέρονται τα δημογραφικά στοιχεία του μόνιμου πληθυσμού βάσει της απογραφής του 2001.
↑ Οι ονομασίες των οικισμών που καταγράφονται είναι βάση της επίσημης ονομασίας τους, όπως ήταν αυτή τουλάχιστον την περίοδο 1997-2010. Πηγές: α) Ε.Ε.Τ.Α.Α. - Διοικητικές μεταβολές Δήμου Φαρρών (1997-2010) . eetaa.gr. Ανακτήθηκε: 19/07/2018, β) Ε.Σ.Υ.Ε. - Μόνιμος Πληθυσμός της Ελλάδος. Απογραφή 2001 .
↑ Οι οικισμοί Βαλματούρα και Κανελλάκι του Δ.Δ. Ελληνικού αναγνωρίστηκαν επισήμως ως οικισμοί και απογράφηκαν ξεχωριστά το 2011 .
↑ Η σωστή ονομασία του οικισμού είναι «Κούμανι» («Κούμανης»), αλλά, λόγω επίσημης διόρθωσής της (1940), στα κρατικά και δημόσια έγγραφα αναφέρεται (λανθασμένα) συχνά ως «Κούμαρης».
↑ Η σωστή ονομασία του οικισμού είναι με διαφορετικό τονισμό, δηλ. «Καλάνιστρα», αλλά, λόγω επίσημης διόρθωσής της (1940), στα κρατικά και δημόσια έγγραφα η επίσημη ονομασία τονίζεται (λανθασμένα) συχνά στην παραλήγουσα. Ομοίως και το Δημοτικό Διαμέρισμα.
↑ Είναι πλέον εγκαταλελειμμένο.
↑ Οδυσσεύς (odysseus.culture.gr) : Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού - Μυκηναϊκός Οικισμός Χαλανδρίτσας Αρχειοθετήθηκε 2022-10-19 στο Wayback Machine ..
Ε.Σ.Υ.Ε. - Μόνιμος Πληθυσμός της Ελλάδος. Απογραφή 2001 , Αθήνα 2004. ISBN 960-86704-8-9 .Χρήστος Θ. Κανελλάκης, Το Μοίραλι από το 1461 έως σήμερα. Ετυμολογικό λεξικό των πρώην Δήμων Μεσάτιδος, Φαρρών, Τριταίας, Λασιώνος Ηλείας , Εκδόσεις Περί Τεχνών, Πάτρα 2010. ISBN 978-960-6684-64-7 .
Α.Ι. Κλάδου, Εφετηρίς (Almanach) του Βασιλείου της Ελλάδος δια το Έτος 1837
Χρήστος Κορύλλος , Χωρογραφία της Ελλάδος . Α΄. Νομός Αχαΐας Σπυρίδων Ν. Γκουρβέλος, «Εν ταις των Νεζερών κώμαις». Ιστορία των Νεζερών , εκδ. Γραφικές Τέχνες Πέτρος Κούλης, Πάτρα 2007. ISBN 978-960-930162-6 .
Σπυρίδων Ν. Γκουρβέλος, Η Χαλανδρίτσα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα , Έκδοση της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Χαλανδρίτσας, Πάτρα 1998. ISBN 9608636108 .
Λουλούδης, Θεόδωρος Η. (2010). Αχαΐα. Οικισμοί, οικιστές, αυτοδιοίκηση . Πάτρα: Νομαρχιακή Επιχείρηση Πολιτιστικής Ανάπτυξης Ν.Α. Αχαΐας. Βασίλης Οικονομόπουλος (εκδ.), Πατρινό Αθλητικό Πανόραμα , Εκδόσεις «ΠΑΝΟΡΑΜΑ», Πάτρα 1994. (σχετικά λήμματα ποδοσφαιρικών ομάδων της περιοχής Φαρρών)
Κώστας Ν. Τριανταφύλλου , Ιστορικόν Λεξικόν των Πατρών , Τόμοι Α΄-Β΄, Τυπογραφείο Πέτρου Χρ. Κούλη, Πάτρα 1995, Τρίτη Έκδοση.
Ιστορική περιοχή των Νεζερών
