भारतीय संघाने आजवर खेळलेल्या ५८२ कसोटी सामन्यांपैकी १८० सामन्यांमध्ये विजय मिळवला असून १७९ सामने गमावले आहेत. उर्वरित सामन्यांपैकी २२२ अनिर्णित राहिले तर १ बरोबरीत सुटला आहे. २० ऑक्टोबर २०२४ पर्यंत, भारत १२१ रेटिंग गुणांसह आयसीसी कसोटी चॅम्पियनशिपमध्ये दुसऱ्या क्रमांकावर आहे. भारताने पहिल्या दोन आवृत्त्यांमध्ये (२०२१, २०२३) आयसीसी जागतिक कसोटी चॅम्पियनशिपचा अंतिम सामना खेळला आहे.
संघाने १,०५८ आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामने खेळले आहेत. ज्यामधील ५५९ सामन्यांमध्ये विजय, ४४५ सामन्यांमध्ये पराभव, १० सामन्यांमध्ये बरोबरी उर्वरित ४४ सामने अनिर्णित राहिले आहेत. जून २०२४पर्यंत, भारत १२२ रेटिंग गुणांसह आयसीसी एकदिवसीय चॅम्पियनशिपमध्ये प्रथम क्रमांकावर आहे. भारतीय संघाने १९८३, २००३, २०११, २०२३मध्ये चार वेळा विश्वचषकाच्या अंतिम फेरी गाठण्यामध्ये यशस्वी झाला आहे आणि त्यापैकी १९८३ आणि २०११ अशा दोनदा विश्वचषक स्पर्धेचे जेतेपद मिळविण्यात संघाला यश आले. विश्वचषक जिंकणारा हा दुसरा संघ होता (वेस्ट इंडीज नंतर) आणि २०११ मध्ये स्पर्धा जिंकल्यानंतर मायदेशात विश्वचषक जिंकणारा भारतीय संघ पहिलाच होता. भारताने २००२ आणि २०१३ मध्ये दोनदा आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफी जिंकली आहे. याशिवाय, त्यांनी १९८४, १९८८, १९९०-९१, १९९५, २०१०, २०१८ आणि २०२३ अशा ७ वेळा एकदिवसीय आशिया चषक जिंकला आहे.
२०२४ मध्ये दक्षिण आफ्रिकेविरुद्ध चॅम्पियनशिप जिंकणारा भारत सध्याचा टी२० विश्वचषक चॅम्पियन आहे. त्यांच्या विजयाचा आनंद साजरा करण्यासाठी, बीसीसीआयने संपूर्ण ४२ सदस्यीय तुकडीसाठी एकूण १२५ कोटी रुपयांची बक्षीस रक्कम दिली.[१०]
इतिहास
सुरुवातीचा इतिहास (१७००-१९१८)
ब्रिटिशांनी इ. स. १७०० च्या सुरुवातीला भारतात क्रिकेट आणले आणि १७२१ मध्ये पहिला क्रिकेट सामना खेळविला गेला.[११] तो गुजरातच्या कोळ्यांनी खेळला. त्यावेळी गुजरातचेकोळीसमुद्री चाचे होते आणि ते ब्रिटीश जहाजे नेहमी लुटत असत म्हणून ईस्ट इंडिया कंपनीने कोळींना क्रिकेट खेळून वळविण्याचा प्रयत्न केला आणि तो यशस्वी झाला.[१२][१३][१४] १८४८ मध्ये, मुंबईतील पारशी समुदायाने ओरिएंटल क्रिकेट क्लबची स्थापना केली, जो भारतीयांनी स्थापन केलेला पहिला क्रिकेट क्लब आहे. संथ सुरुवातीनंतर, युरोपियन लोकांनी अखेरीस १८७७ मध्ये पारशींना सामना खेळण्यासाठी आमंत्रित केले.[१५] १९१२ पर्यंत, मुंबईतील पारशी, हिंदू, शीख आणि मुस्लिम दरवर्षी युरोपियन लोकांसोबत चतुरंगी स्पर्धा खेळत असत. १९०० च्या दशकाच्या सुरुवातीस, काही भारतीय इंग्लंड क्रिकेट संघासाठी खेळायला गेले. यापैकी काहींचे ब्रिटीशांनी खूप कौतुक केले, ज्यामध्ये की रणजितसिंहजी आणि दुलीपसिंहजी यांचा समावेश होता आणि त्यांची नावे नंतर रणजी करंडक आणि दुलीप करंडक ह्या भारतातील दोन प्रमुख प्रथम श्रेणी स्पर्धांसाठी वापरली गेली. १९११ मध्ये, पतियाळाचे भूपिंदर सिंग यांच्या नेतृत्वाखाली भारतीय पुरुष क्रिकेट संघ ब्रिटिश बेटांच्या पहिल्या अधिकृत दौऱ्यावर गेला होता, परंतु केवळ हा संघ इंग्लंडच्या राष्ट्रीय क्रिकेट संघाशी नाही तर केवळ इंग्लिश काऊंटी संघांविरुद्ध खेळला होता[१६][१७]
भारताला १९२६ मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेमध्ये आमंत्रित करण्यात आले आणि १९३२ मध्ये इंग्लंडमध्ये भारताने त्यावेळचे सर्वोत्तम मानले जाणारे भारतीय फलंदाज सी.के. नायडू, यांच्या नेतृत्वाखाली कसोटी खेळणारे राष्ट्र म्हणून पदार्पण केले.[१९]लंडनमधील लॉर्ड्स येथे दोन्ही संघांमधील एकमेव कसोटी सामना खेळला गेला. यावेळी भारतीय संघाची फलंदाजीत तितकीशी मजबूत नव्हती[२०] आणि संघ १५८ धावांनी पराभूत झाला.[२१] भारताने १९३३ मध्ये पुरुषांच्या पहिल्या कसोटी क्रिकेट मालिकेचे आयोजन केले होते. इंग्लंड हा पाहुणा संघ होता ज्याने बॉम्बे (आता मुंबई) आणि कलकत्ता (आता कोलकाता) येथे दोन कसोटी सामने खेळले. पाहुण्यांनी मालिका २-० ने जिंकली. १९३० आणि १९४० च्या दशकात भारतीय संघाने आपल्या कामगिरीमध्ये सतत सुधारणा केली परंतु या काळात संघाला आंतरराष्ट्रीय विजय मिळवता आला नाही. १९४० च्या सुरुवातीच्या काळात, दुसऱ्या महायुद्धामुळे भारतीय संघ कोणतेही कसोटी क्रिकेट सामने खेळू शकला नाही. स्वतंत्र देश म्हणून संघाची पहिली मालिका डॉन ब्रॅडमनच्या ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट संघाविरुद्ध (त्यावेळच्या ऑस्ट्रेलिया राष्ट्रीय क्रिकेट संघाला दिलेले नाव) १९४७-४८ मध्ये ऑस्ट्रेलियामध्ये खेळवली गेली. भारताने खेळलेली ही पहिली कसोटी मालिका होती जी इंग्लंडविरुद्ध खेळली गेली नव्हती. ऑस्ट्रेलियाच्या पुरुष क्रिकेट संघाने पाच सामन्यांची मालिका ४-० ने जिंकली, ब्रॅडमनने त्याच्या शेवटच्या ऑस्ट्रेलियन उन्हाळ्यात भारतीय गोलंदाजीला त्रास दिला.[२२] त्यानंतर भारताने मायदेशात पहिली कसोटी मालिका इंग्लंडविरुद्ध नाही तर १९४८ मध्ये वेस्ट इंडीजविरुद्ध खेळली. वेस्ट इंडीजने पाच सामन्यांची कसोटी मालिका १-० ने जिंकली.[२३] भारताने १९५२ मध्ये मद्रास येथे त्यांच्या २४व्या सामन्यात पहिला कसोटी विजय इंग्लंडविरुद्ध नोंदविला.[२४] नंतर त्याच वर्षी, त्यांनी पहिली कसोटी मालिका जिंकली, जी पाकिस्तानविरुद्ध होती.[२५] भारतीय संघाने १९५० च्या सुरुवातीच्या काळात खेळामधील सुधारणा सुरू ठेवली आणि १९५६ मध्ये न्यू झीलंड विरुद्धच्या मालिकेमध्ये विजय मिळवला. तथापि, दशकाच्या उर्वरित काळात ते पुन्हा जिंकू शकले नाहीत आणि बलाढ्य ऑस्ट्रेलियन आणि इंग्लिश संघांकडून त्यांना वाईटरित्या पराभव पत्करावा लागला. २४ ऑगस्ट १९५९ रोजी, संघ कसोटीत एका डावाने पराभूत झाला आणि हा इंग्लंडकडून भारताचा आतापर्यंतचा पहिलाच ५-० असा पूर्ण पराभव होता.[२६] त्यापुढच्या दशकात घरच्या मैदानावर मजबूत रेकॉर्ड असलेला संघ म्हणून भारताची प्रतिष्ठा निर्माण झाली. त्यांनी १९६१-६२ मध्ये घरच्या मैदानावर इंग्लंडविरुद्ध भारतीय संघाने पहिली कसोटी मालिका जिंकली आणि त्यानंतर न्यू झीलंडविरुद्धची मालिकाही जिंकली. त्याशिवाय पाकिस्तान आणि ऑस्ट्रेलियाविरुद्धच्या घरच्या मालिका आणि इंग्लंडविरुद्धची दुसरी मालिका अनिर्णित राखण्यात यश मिळविले. याच कालावधीत भारताने उपखंडाबाहेर १९६७-६८ मध्ये न्यू झीलंडविरुद्ध पहिली मालिका जिंकली.[२७]
एकदिवसीय क्रिकेट आणि आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक यश (१९७०-१९८५)
१९७१ मध्ये पुरुषांच्या आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्रिकेटच्या आगमनाने क्रिकेट विश्वात एक नवीन आयाम निर्माण केला. तथापि, या टप्प्यावर एकदिवसीय सामन्यांमध्ये भारताला मजबूत मानले जात नव्हते आणि कर्णधार गावस्करसारखे फलंदाज त्यांच्या फलंदाजीच्या बचावात्मक दृष्टिकोनासाठी ओळखले जात होते. भारताची सुरुवात एकदिवसीय सामन्यांमध्ये एक कमकुवत संघ म्हणून झाली आणि क्रिकेट विश्वचषक स्पर्धेच्या पहिल्या दोन आवृत्त्यांमध्ये दुसऱ्या फेरीमध्ये सुद्धा पोहोचू शकला नाही.[३३]१९७५ मध्ये पहिल्या विश्वचषकात इंग्लंडविरुद्ध गावस्करच्या कुप्रसिद्ध १७४ चेंडूत नाबाद ३६ धावांच्या संथ खेळीमुळे भारत फक्त ३ बाद १३२ धावांपर्यंत मजल मारू शकला आणि संघाला २०२ धावांनी पराभव पत्करावा लागला.[३४]
याउलट, भारताने कसोटी सामन्यांमध्ये एक मजबूत संघ उतरवला आणि घरच्या मैदानावर ते विशेषतः मजबूत होते, जिथे त्यांचे स्टायलिश फलंदाज आणि मोहक फिरकीपटू यांचे संयोजन सर्वोत्तम होते. भारताने १९७६ मध्ये पोर्ट-ऑफ-स्पेन येथे वेस्ट इंडीज विरुद्धच्या तिसऱ्या कसोटी सामन्यात तत्कालीन कसोटी विक्रम प्रस्थापित केला, जेव्हा त्यांनी विजयासाठी मिळालेले ४०३ धावांचे आव्हान विश्वनाथच्या ११२ धावांमुळे पार केले.[३५]नोव्हेंबर १९७६ मध्ये संघाने कानपूर येथे आणखी एक विक्रम प्रस्थापित केला. भारतीय संघाने न्यू झीलंड विरुद्ध ९ बाद ५२४ धावांवर डाव घोषित केला. ह्या डावामध्ये कोणत्याही फलंदाजाने वैयक्तिक शतक केले नव्हते.[३६] सहा फलंदाजांनी अर्धशतके केली होती, आणि मोहिंदर अमरनाथच्या सर्वाधिक ७० धावा होत्या.[३७] ही खेळी कसोटी क्रिकेटमधील केवळ आठवी घटना होती जिथे सर्व अकरा फलंदाजांनी वैयक्तिक दुहेरी धावसंख्या गाठली.[३८]
१९३२ ते मार्च २०२४ पर्यंतच्या सर्व कसोटी संघांविरुद्ध भारताच्या कसोटी सामन्यांचे निकाल दर्शविणारा आलेख
१९८० च्या दशकात, भारताने आक्रमक शैलीचे फलंदाज तयार केले. ज्यामध्ये मनगटी फटकेबाजीसाठी प्रसिद्ध मोहम्मद अझरुद्दीन, दिलीप वेंगसरकर आणि अष्टपैलू कपिल देव आणि रवी शास्त्री असे तडाखेबाज फलंदाज होते. भारताने १९८३ क्रिकेट विश्वचषक जिंकला तेव्हा त्यांनी अंतिम सामन्यात फेव्हरिट आणि दोन वेळचे गतविजेते वेस्ट इंडीजचा लॉर्ड्स येथे पराभव केला. असे असतानाही, संघाने कसोटी सामन्यांमध्ये मात्र खराब कामगिरी केली. सलग २८ कसोटी सामन्यांमध्ये संघ विजय मिळवू शकला नाही. १९८४ मध्ये भारताने आशिया चषक जिंकला आणि १९८५ मध्ये ऑस्ट्रेलियामध्ये क्रिकेटचे विश्व अजिंक्यपद जिंकले. मात्र याशिवाय भारतीय उपखंडाबाहेर भारत हा एक कमकुवत संघच राहिला. भारताचा १९८६ मधील इंग्लंड विरुद्धचा कसोटी मालिका विजय हा पुढील १९ वर्षांसाठी उपखंडाबाहेर भारताचा शेवटचा कसोटी मालिका विजय राहिला. १९८० च्या दशकात गावस्कर आणि कपिल देव (आजपर्यंतचे भारताचे सर्वोत्कृष्ट अष्टपैलू) त्यांच्या कारकिर्दीच्या शिखरावर होते. गावस्कर यांनी कसोटी क्रिकेट मध्ये विक्रमी ३४ शतके केली आणि १०,००० धावांचा टप्पा गाठणारा तो पहिला फलंदाज ठरला. नंतर कपिल देव ४३४ बळी घेऊन कसोटी क्रिकेटमध्ये सर्वाधिक बळी घेणारे गोलंदाज बनले.[३९] गावसकर आणि कपिल यांच्यादरम्यान अनेकद कर्णधारपदाची देवाणघेवाण केल्यामुळे हा काळ अस्थिर नेतृत्वासाठी सुद्धा प्रसिद्ध होता.[४०][४१]
२० व्या शतकाचा उत्तरार्ध (१९८५-२०००)
१९८९ आणि १९९० मध्ये सचिन तेंडुलकर आणि अनिल कुंबळे यांना राष्ट्रीय संघात समाविष्ट केल्याने संघात आणखी सुधारणा झाली. पुढील वर्षी, अमरसिंगनंतरचा भारताचा सर्वात वेगवान गोलंदाज जवागल श्रीनाथने आंतरराष्ट्रीय पदार्पण केले. असे असूनही, १९९० च्या दशकात, भारताने उपखंडाबाहेर ३३ पैकी एकही कसोटी जिंकली नाही तर मायदेशात ३० पैकी १७ कसोटी जिंकल्या. मायदेशात खेळवल्या गेलेल्या १९९६ क्रिकेट विश्वचषक उपांत्य फेरीत शेजारी श्रीलंकेने बाद केल्यानंतर, वर्षभरात संघ बदलांना समोर गेला. लॉर्ड्स वरील एकाच कसोटीत सौरव गांगुली आणि राहुल द्रविड यांनी पदार्पण केले आणि कालांतराने ते संघाचे कर्णधार बनले. तेंडुलकरची १९९६ च्या उत्तरार्धात अझरुद्दीनच्या जागी कर्णधार म्हणून नियुक्ती केली गेली, परंतु वैयक्तिक आणि सांघिक कामगिरीमध्ये घसरणीनंतर तेंडुलकरने कर्णधारपद सोडले आणि १९९८ च्या सुरुवातीला अझरुद्दीनला पुन्हा कर्णधार म्हणून नियुक्त करण्यात आले.[४२]
६१९ बळींसह, अनिल कुंबळे कसोटीत सर्वाधिक बळी घेणारा जगातील चौथा आणि भारताचा सर्वाधिक कसोटी आणि एकदिवसीय विकेट घेणारा गोलंदाज आहे.[४३]
१९९९ च्या क्रिकेट विश्वचषकात उपांत्य फेरीत पोहोचण्यात अपयशी ठरल्यानंतर, तेंडुलकरला पुन्हा कर्णधार बनवण्यात आले आणि संघाला ऑस्ट्रेलियाच्या दौऱ्यावर ३-० आणि त्यानंतर दक्षिण आफ्रिकेविरुद्ध घरच्या मैदानावर २-० असा पराभव पत्करावा लागला. तेंडुलकरने पुन्हा कधीही संघाचे कर्णधारपद न स्वीकारण्याची शपथ घेऊन राजीनामा दिला.[४४]
इ.स. २००० मध्ये संघाचे आणखी नुकसान झाले जेव्हा माजी कर्णधार अझरुद्दीन आणि सहकारी फलंदाज अजय जडेजा यांना मॅच फिक्सिंग प्रकरणात अडकवण्यात आले आणि त्यांना अनुक्रमे आजीवन आणि पाच वर्षांची बंदी घालण्यात आली.[४५][४६] या कालावधीचे वर्णन बीबीसीने "भारतीय क्रिकेटची सर्वात वाईट वेळ" असे केले आहे.[४७] तथापि, नवीन मुख्य - तेंडुलकर, द्रविड, कुंबळे आणि गांगुली - त्यांच्यासोबत असे पुन्हा घडू न देण्याची शपथ घेतली आणि भारतीय क्रिकेटला काळोखाच्या गर्तेतून बाहेर काढले. पहिल्या तिघांनी वैयक्तिक महत्त्वाकांक्षा बाजूला ठेवल्या ज्यामुळे गांगुली त्यांना एका नव्या युगात घेऊन जाऊ शकेल.[४८]
गांगुलीच्या नेतृत्वाखाली आणि भारताचे पहिले परदेशी प्रशिक्षक जॉन राईट यांच्या मार्गदर्शनाखाली भारतीय संघाने मोठ्या सुधारणा केल्या.[४९][५०]कोलकाता कसोटी सामन्यात, फॉलोऑन केल्यानंतर कसोटी सामना जिंकणारा भारत कसोटी क्रिकेटच्या इतिहासातील फक्त तिसरा संघ ठरला. ऑस्ट्रेलियन कर्णधारस्टीव्ह वॉने भारताला "अंतिम सीमा" असे नाव दिले कारण त्याचा संघ भारतात कसोटी मालिका जिंकण्यास असमर्थ ठरला.[५१]२००२ मध्ये, भारत श्रीलंकेसह आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफीचा संयुक्त विजेता होता आणि त्यानंतर दक्षिण आफ्रिकेतील २००३ क्रिकेट विश्वचषक स्पर्धेत ते अंतिम फेरीत पोहोचले. अंतिम सामन्यात संघाला ऑस्ट्रेलियाकडून पराभव पत्करावा लागला. कसोटी मालिकेतील पराभवानंतर २००६ च्या सुरुवातीला पाकिस्तानमध्ये एकदिवसीय मालिका जिंकून भारताने दुसऱ्या डावात फलंदाजी करताना सलग १७ एकदिवसीय विजयाचा विश्वविक्रम केला.[५२]
२०१० मध्ये न्यू झीलंडविरुद्ध गडी बाद केल्यानंतर आनंद साजरा करताना भारतीय खेळाडू
बांगलादेशमध्ये आयोजित २०१४ आयसीसी पुरुष विश्व ट्वेंटी२० मध्ये, भारताने अंतिम फेरीत श्रीलंकेकडून पराभूत झाल्याने आणखी एक आयसीसी ट्रॉफी जिंकण्यापासून दूर राहिला.[५८]२०१५ क्रिकेट विश्वचषक स्पर्धेच्या उपांत्य फेरीत भारत अंतिम ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध पराभूत झाला, जे पुढे जाऊन विजेते ठरले.[५९]
आशिया चषक २०१६ ते दुसरे टी२० विश्वविजेतेपद (२०१६ पासून पुढे)
त्यानंतर भारताने २०१६ ची सुरुवात २०१६ आशिया चषक जिंकून केली, संघ संपूर्ण स्पर्धेत अपराजित राहिला. [६०] त्यानंतर घरच्या मैदानावर आयोजित केल्या गेलेल्या २०१६ आयसीसी ट्वेंटी२० विश्वचषक स्पर्धेसाठी भारतीय संघाला जिंकण्यासाठी पसंती दिली जात होती, परंतु संघ उपांत्य फेरीत स्पर्धेचे विजेते वेस्ट इंडीजकडून पराभूत झाला.[६१] भारताने २०१७ आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफीच्या त्यांच्या पहिल्या सामन्यात पाकिस्तानला पराभूत केले परंतु अंतिम फेरीत त्याच प्रतिस्पर्ध्यांकडून संघाला पराभव पत्करावा लागला, २००७ नंतर प्रथमच ते स्पर्धेच्या या टप्प्यावर भेटले होते.[६२][६३]
भारतीय संघाची पुढील प्रमुख जागतिक स्पर्धा २०१९ क्रिकेट विश्वचषक होती जिथे गट फेरीमध्ये संघ सात विजय आणि फक्त यजमान राष्ट्र इंग्लंडविरुद्धच्या एका पराभवासह गटात पहिल्या स्थानावर राहिला.[६४] त्यांनी उपांत्य फेरी गाठली परंतु उपांत्य सामन्यांत न्यू झीलंडकडून १८ धावांनी पराभव पत्करावा लागला.[६५] संघाकडून रोहित शर्माने सर्वाधिक ६४८ धावा केल्या. भारत २०१९-२१ विश्व कसोटी अजिंक्यपद स्पर्धा अंतिम सामना न्यू झीलंड विरुद्ध साउथहॅम्प्टन येथे खेळला ज्यामध्ये त्यांचा आठ गड्यांनी पराभव झाला.[६६]२०२२ टी२० विश्वचषक स्पर्धेत भारत उपांत्य फेरीसाठी पात्र ठरला होता, परंतु त्यांचा इंग्लंडकडून दहा गाड्यांनी पराभव झाला होता.
ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध घरच्या भूमीवर २-१ ने मालिका जिंकल्यानंतर, भारत २०२३ आयसीसी विश्व कसोटी अजिंक्यपद अंतिम सामना ऑस्ट्रेलिया विरुद्ध ओव्हल येथे खेळला ज्यात त्यांचा २०९ धावांनी पराभव झाला.[६७] भारताने आर. प्रेमदासा स्टेडियमवर २०२३ आशिया चषक अंतिम सामन्यात श्रीलंकेविरुद्ध दहा गडी राखून विजय मिळवला.[६८] नऊ गडी बाद करणारा कुलदीप यादव स्पर्धेतील सर्वोत्तम खेळाडू ठरला.[६९] दरम्यान, २०२२ आशियाई खेळांमध्ये अफगाणिस्तानविरुद्धचा अंतिम सामना पावसामुळे रद्द झाल्याने अग्रमानांकित भारतीय पुरुष क्रिकेट संघाला सुवर्णपदक मिळाले.[७०]
२०२३ क्रिकेट विश्वचषक स्पर्धेत भारताने ऑस्ट्रेलियावर सहा गडी राखून विजय मिळवून सुरुवात केली होती. त्यांनी श्रीलंकेविरुद्ध ३०२ धावांनी जोरदार विजय मिळवून उपांत्य फेरीत प्रवेश केला आणि त्यानंतर न्यू झीलंडविरुद्ध ७० धावांनी उपांत्य फेरीत विजय मिळवला. सचिन तेंडुलकरच्या विक्रमाला मागे टाकत विराट कोहली ५० एकदिवसीय शतके पूर्ण करणारा पहिला खेळाडू बनला. तसेच, मोहम्मद शमीने एकदिवसीय विश्वचषकामधील, भारतीयासाठी सर्वोत्तम गोलंदाजी केली (७/५७). संपूर्ण विश्वचषकादरम्यान अपराजित राहिलेल्या भारतीय संघाला अंतिम फेरीत मात्र ऑस्ट्रेलियाकडून सहा गाडी राखून पराभव स्वीकारावा लागला. विराट कोहली एकदिवसीय विश्वचषकात सर्वाधिक ७६५ धावा करणारा खेळाडू होता, ज्या एका विश्वचषक स्पर्धेतील सर्वाधिक धावा होत्या.[७१]
भारताने अंतिम सामन्यात दक्षिण आफ्रिकेला पराभूत करून २०२४ टी२० विश्वचषक जिंकला.[७२] इंग्लंड आणि वेस्ट इंडीज नंतर दोनदा चषक जिंकणारा तो तिसरा संघ बनला आणि संपूर्ण स्पर्धेत अपराजित राहून स्पर्धा जिंकणारा पहिला संघ बनला. अर्शदीप सिंगने सर्वाधिक १७ बळी घेतले.[७३][७४]
भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ (बीसीसीआय) ही भारतीय क्रिकेट संघ आणि भारतातील प्रथम श्रेणी क्रिकेटची प्रशासकीय संस्था आहे. हे मंडळ १९२९ पासून कार्यरत आहे आणि आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद (आयसीसी) मध्ये भारताचे प्रतिनिधित्व करते. याचे मुख्यालय मुंबई, महाराष्ट्रातील चर्चगेट येथे 'क्रिकेट सेंटर' मध्ये आहे. हे जगातील सर्वात श्रीमंत क्रीडा संघटनांपैकी एक आहे, २००६ ते २०१० या कालावधीत भारताच्या सामन्यांचे प्रसारण हक्क $६१२,०००,००० मध्ये विकले गेले.[७५]रॉजर बिन्नी सध्या बीसीसीआयचे अध्यक्ष आहेत आणि जय शाह सचिव आहेत.
आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती भारताचे आगामी सामने भविष्यातील दौरे कार्यक्रमाद्वारे ठरवते. तथापि, बीसीसीआयने, क्रिकेट जगतातील आपल्या प्रभावशाली आर्थिक स्थिती सह, आयसीसीच्या कार्यक्रमाला अनेकदा आव्हान दिले आहे आणि बांगलादेश किंवा झिम्बाब्वे बरोबरच्या दौऱ्या पेक्षा अधिक कमाईची शक्यता असलेल्या भारत, ऑस्ट्रेलिया आणि इंग्लंड यांच्यातील अधिक मालिका आयोजित केल्या आहेत.[७६] भूतकाळात, प्रायोजकत्वाबाबत बीसीसीआयने आयसीसीशी संघर्षही केला आहे.[७७]
निवड समिती
भारतीय क्रिकेट संघाची निवड बीसीसीआयच्या प्रादेशिक निवड धोरणाद्वारे होते, जिथे प्रत्येक पाच प्रदेशाचे प्रतिनिधित्व एक निवडकर्ता करतो आणि बीसीसीआयने निवड समितीचे अध्यक्ष म्हणून नामनिर्देशित केलेल्या सदस्यांपैकी एक असतो. यामुळे काहीवेळा हे निवडकर्ते त्यांच्या प्रदेशाबाबत पक्षपाती आहेत की नाही यावर वाद निर्माण झाला आहे.[७८]
एका खाजगी वृत्तवाहिनीने केलेल्या स्टिंग ऑपरेशनमध्ये शर्मा यांनी भारतीय संघावर अनेक भडक टिप्पण्या केल्याचं पाहिल्यानंतर त्यांनी आपल्या पदाचा राजीनामा दिला आणि त्यांच्या जागी शिवसुंदर दास ह्यांची अंतरिम मुख्य निवडकर्ता म्हणून नेमणूक झाली.[८१]
४ जुलै २०२३रोजी, अजित आगरकर यांची नवीन मुख्य निवडकर्ता म्हणून नियुक्ती करण्यात आली आणि त्यांनी शर्मा यांची जागा घेतली.[८२] त्यांनी दास, बॅनर्जी, अंकोला आणि शरथ यांना निवड समितीमध्ये सामील केले.[८३]
संघाचे रंग
भारत आपले कसोटी क्रिकेट सामने नेव्ही ब्लू कॅप आणि हेल्मेट सह पारंपारिक सफेद गणवेशात खेळतो. मर्यादित षटकांच्या सामन्यांमध्ये परिधान केलेल्या गणवेशात आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय आणि आंतरराष्ट्रीय टी२० साठी निळ्या रंगाच्या वेगवेगळ्या छटा असतात, काहीवेळा भारतीय ध्वजातील रंगांचा स्प्लॅश असतो.[८४]
१९९२ आणि १९९९ क्रिकेट विश्वचषकादरम्यान, भारतीय संघाची किट अनुक्रमे इंटरनॅशनल स्पोर्ट्स क्लोदिंग (ISC) आणि ASICS द्वारे प्रायोजित करण्यात आली होती,[८५][८६] परंतु त्यानंतर २००१ पर्यंत कोणतेही अधिकृत किट प्रायोजक नव्हते. भारतीय संघासाठी अधिकृत किट प्रायोजक नसताना, ओमटेक्सने संघासाठी शर्ट आणि पँट उत्पादित केले, तर काही खेळाडूंनी डिसेंबर २००५ पर्यंत आदिदास आणि रिबॉक सारख्या त्यांच्या वैयक्तिक प्रायोजकांनी त्यांना प्रदान केलेल्या पँट घालणे निवडले.
डिसेंबर २००५ मध्ये, नाइकेने आपले प्रतिस्पर्धी आदिदास आणि रिबॉकला मागे टाकले आणि जानेवारी २००६ मध्ये सुरू झालेल्या भारतीय संघाच्या पाकिस्तान दौऱ्यापूर्वी पाच वर्षांसाठी करार मिळवला.[८७] नाइके टीम इंडियासाठी दीर्घकाळ किट पुरवठादार होता. त्यांना २०११[८८] आणि २०१६[८९] असा दोनवेळा करार वाढवून मिळाला होता.
नाइकेने सप्टेंबर २०२० मध्ये आपला करार संपुष्टात आणल्यानंतर,[९०]मोबाइल प्रीमियर लीग ह्या ऑनलाइन गेमिंग प्लॅटफॉर्मची उपकंपनी एमपीएल स्पोर्ट्स अपेरल अँड ॲक्सेसरीजने नोव्हेंबर २०२० मध्ये भारतीय संघाच्या ऑस्ट्रेलिया दौऱ्यापूर्वी नाइकेची किट उत्पादक म्हणून जागा घेतली. हा करार डिसेंबर २०२३ पर्यंत चालणार होता.[९१][९२]
नोव्हेंबर २०२२ मध्ये, एमपीएल स्पोर्ट्सने त्यांचा करार संपण्यापूर्वी करारातून बाहेर पडण्याचा निर्णय घेतला आणि त्यांचे अधिकार केवल किरण क्लोदिंग लिमिटेड (KKCL) ला सुपूर्द केले.[९३] जानेवारी २०२३ मध्ये, एमपीएलने मे २०२३पर्यंत अंतरिम प्रायोजक म्हणून केवल किरण क्लोदिंग लिमिटेड (KKCL) आणि किलर जीन्स (KKCL च्या मालकीचा ब्रँड) यांची नियुक्ती केली.[९४][९५]
फेब्रुवारी २०२३ मध्ये, आदिदास KKCL च्या जागी आयसीसी विश्व कसोटी अजिंक्यपद अंतिम सामन्यापूर्वी जून २०२३ मध्ये पाच वर्षांच्या प्रायोजकत्व कराराची सुरुवात करेल अशी घोषणा करण्यात आली.[९६] मे २०२३ मध्ये, बीसीसीआयने अधिकृतपणे आदिदासला मार्च २०२८ पर्यंत चालणाऱ्या पुढील पाच वर्षांसाठी त्यांचे किट प्रायोजक म्हणून घोषित केले.[९७][९८][९९]
१ जुलै २०२३ रोजी ड्रीम११ (स्पोर्टा टेक्नॉलॉजिस प्रा. लि.)ची संघासाठी प्रायोजक म्हणून घोषणा करण्यात आली.[१०२] त्यांचे प्रायोजकत्व तीन वर्षांच्या कालावधीसाठी ३१ मार्च २०२६ पर्यंत चालणार आहे.[१०३]
यापूर्वी, ओप्पोने त्यांना अधिकार सुपूर्द केल्यानंतर ५ सप्टेंबर २०१९ ते ३१ मार्च २०२३ पर्यंत बायजू हे भारतीय संघाचे प्रायोजक होते.[१०४]
ओप्पोचे प्रायोजकत्व २०१७ ते २०२२ पर्यंत चालणार होते, पण त्यांनी ते बायजूला दिले. ७ मार्च २०२२ रोजी, बायजूने त्याचे प्रायोजकत्व एका वर्षासाठी वाढवले.[१०५][१०६]
९ जानेवारी २०२४ रोजी, बीसीसीआयने २०२४-२६ या कालावधीसाठी देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय हंगामासाठी कॅम्पा आणि ॲटमबर्ग टेक्नॉलॉजीज यांना अधिकृत भागीदार म्हणून घोषित केले.[११२]
२० सप्टेंबर २०२३ रोजी, बीसीसीआयने एसबीआय लाईफला २०२३-२६ दरम्यानच्या स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय हंगामासाठी अधिकृत भागीदार म्हणून घोषित केले.[११३] ऑगस्ट २०२३मध्ये, आयडीएफसी फर्स्ट बँकेने २०२३-२६ हंगामासाठी भारतात खेळल्या गेलेल्या सर्व आंतरराष्ट्रीय आणि देशांतर्गत सामन्यांसाठी सध्याचे मुख्य प्रायोजक म्हणून मास्टरकार्डची जागा घेतली.[११४]
शीर्षक प्रायोजकत्व सुरुवातीला २०१५ आणि २०२३ दरम्यान खेळल्या गेलेल्या सर्व सामन्यांसाठी पेटीएमला देण्यात आले होते [११५] परंतु त्यांनी ते २०२२ मध्ये मास्टरकार्डकडे सुपूर्द केले.
३० ऑगस्ट २०१९ रोजी, अधिकृत भागीदारांच्या हक्कांसाठी अभिव्यक्ती स्वारस्य प्रक्रियेच्या समाप्तीनंतर, बीसीसीआयने घोषणा केली की स्पोर्टा टेक्नॉलॉजीस प्रा. लि. (ड्रीम११), लाफार्जहोल्सीम (एसीसी सिमेंट्स, आणि अंबुजा सिमेंट्स) आणि ह्युंदाई मोटर्स इंडिया लिमिटेड यांनी २०१९-२०२३ दरम्यान बीसीसीआय आंतरराष्ट्रीय आणि देशांतर्गत सामन्यांसाठी अधिकृत भागीदारांचे अधिकार संपादन केले आहेत.[११६]
व्हायकॉम१८ हे भारतात खेळल्या जाणाऱ्या पुरुषांच्या सर्व आंतरराष्ट्रीय आणि देशांतर्गत सामन्यांचे मार्च २०२८ पर्यंत अधिकृत प्रसारक आहेत.[११९][१२०]स्पोर्ट्स१८ आंतरराष्ट्रीय आणि देशांतर्गत सामने टीव्हीवर प्रसारित करतील, तर ते ओटीटी (ओव्हर द टॉप) प्लॅटफॉर्म म्हणून जिओ सिनेमा वर थेट प्रक्षेपित केले जातील.[१२१]
भारतात अनेक जगप्रसिद्ध क्रिकेट स्टेडियम आहेत. बहुतांश मैदाने बीसीसीआयच्या नियंत्रणाखाली नसून विविध राज्य क्रिकेट मंडळांच्या प्रशासनाखाली आहेत. बॉम्बे जिमखाना हे भारतातील पहिले मैदान होते ज्याने भारतीय क्रिकेट संघाचा संपूर्ण क्रिकेट सामना आयोजित केला होता. तो सामना १८७७ साली पारशी आणि युरोपियन यांच्यादरम्यान खेळवला गेला होता. भारतात कसोटी सामन्याचे आयोजन करणारे पहिले स्टेडियम देखील १९३३ साली बॉम्बेमधील जिमखाना मैदान होते. ह्या मैदानावर आतापर्यंत तो एकमेव कसोटी सामना आयोजित केला गेला होता. १९३३ च्या मालिकेतील दुसरी आणि तिसरी कसोटी ईडन गार्डन्स आणि चेपॉक येथे आयोजित करण्यात आली होती. दिल्लीतील फिरोजशाह कोटला मैदान हे स्वातंत्र्यानंतर कसोटी सामन्याचे आयोजन करणारे पहिले स्टेडियम होते. १९४८ मध्ये वेस्ट इंडीजविरुद्धच्या पाच कसोटी सामन्यांच्या मालिकेतील तो पहिला सामना होता जो अनिर्णित राहिला. भारतात २१ मैदाने आहेत ज्यांनी किमान एक अधिकृत कसोटी सामना आयोजित केला आहे. अलिकडच्या वर्षांत, भारतात जागतिक दर्जाच्या क्रिकेट स्टेडियमच्या संख्येत वाढ झाली आहे.[१२२][१२३]
भारतातील अहमदाबाद, गुजरात येथील नरेंद्र मोदी स्टेडियम हे सध्या जगातील सर्वात मोठे क्रिकेट स्टेडियम आहे.[१२४][१२५]कोलकाता येथील ईडन गार्डन्सने सर्वाधिक कसोटींचे आयोजन केले आहे आणि हे जगातील कोणत्याही क्रिकेट स्टेडियममध्ये तिसऱ्या क्रमांकाची सर्वाधिक आसनक्षमता असलेले स्टेडियम आहे. १८६४मध्ये स्थापित, हे भारतातील सर्वात ऐतिहासिक स्टेडियमपैकी एक आहे, ज्याने अनेक ऐतिहासिक आणि वादग्रस्त सामने आयोजित केले आहेत.[१२६][१२७] भारतातील इतर प्रमुख स्टेडियममध्ये अरुण जेटली क्रिकेट स्टेडियमचा समावेश आहे, ज्याची स्थापना १८८३ मध्ये झाली. ह्या मैदानांवर अनिल कुंबळेनेपाकिस्तानविरुद्ध एका डावात घेतलेल्या दहा विकेट्ससह अनेक संस्मरणीय सामने आयोजित केले गेले आहेत.[१२८]
बॉम्बे जिमखान्याने भारतातील पहिल्या कसोटी सामन्याचे यजमानपद भूषवले होते, जी आजपर्यंत आयोजित केलेली एकमेव कसोटी होती.[१२९] १९७४ मध्ये स्थापन झालेल्या वानखेडे स्टेडियमची प्रेक्षक क्षमता ३३,००० इतकी आहे आणि सध्या ते शहरातील सर्वात लोकप्रिय ठिकाण आहे. ह्या मैदानावर २४ कसोटी सामन्यांचे आयोजन केले गेले आहेत. हे मैदान मुंबईतच असलेल्या ब्रेबॉर्न स्टेडियमचे अनधिकृत उत्तराधिकारी आहे. मुंबईला अनेकदा भारतीय क्रिकेटची राजधानी मानली जाते याचे कारण येथील क्रिकेटचे चाहते आणि येथून निर्माण होणारे प्रतिभावंत खेळाडू (पहा मुंबई क्रिकेट संघ). हे स्टेडियम नियमितपणे मोठ्या कसोटी सामन्यांचे आयोजन करते.[१३०]चेपॉकमधीलएम.ए. चिदंबरम स्टेडियम हे एक महत्त्वाचे ऐतिहासिक भारतीय क्रिकेट मैदान मानले जाते, ज्याची स्थापना १९०० च्या दशकाच्या सुरुवातीला करण्यात आली होती आणि ते भारताच्या पहिल्या कसोटी विजयाचे ठिकाण होते.[१३१]
आजवर एकूण ३५ पुरुषांनी किमान एका कसोटी सामन्यात भारतीय पुरुष क्रिकेट संघाचे नेतृत्व केले आहे. त्यापैकी जरी फक्त सहा जणांनी २५ पेक्षा जास्त सामन्यांमध्ये संघाचे नेतृत्व केले आहे आणि सहा जणांनी एकदिवसीय सामन्यांमध्ये संघाचे नेतृत्व केले आहे परंतु कसोटीमध्ये नाही. भारताच्या पुरुष क्रिकेट संघाचे पहिले कर्णधार सी. के. नायडू होते, ज्यांनी इंग्लंडविरुद्धच्या चार सामन्यांमध्ये संघाचे नेतृत्व केले; १९३२ साली इंग्लंडमध्ये एक आणि १९३३-३४ मध्ये घरच्या मैदानावर तीन सामन्यांची मालिका. लाला अमरनाथ, पुरुष क्रिकेट संघाचे भारताचे चौथे कर्णधार आणि भारताकडून खेळताना कसोटी क्रिकेटमध्ये शतक झळकावणारे पहिले भारतीय होते. त्यांनी स्वतंत्र्यानंतरच्या भारतीय संघाच्या पहिल्या कसोटी सामन्यात संघाचे नेतृत्व केले. १९५२-५३ मध्ये पाकिस्तान विरुद्ध मायदेशात झालेल्या तीन सामन्यांच्या मालिकेत त्यांनी संघाचा पहिला कसोटी विजय आणि पहिला मालिका विजय मिळवला. १९५२ ते १९६१-६२ पर्यंत, भारतीय पुरुष क्रिकेट संघात विजय हजारे, पॉली उम्रीगर आणि नरी कॉन्ट्रॅक्टर असे अनेक कर्णधार होऊन गेले.[१३२][१३३]
पतौडीचे नवाब, मन्सूर अली खान पतौडी हे १९६१-६२ ते १९६९-७० पर्यंत ३६ कसोटी सामन्यांसाठी पुरुष संघाचे कर्णधार होते आणि त्यानंतर १९७४-७५ मध्ये वेस्ट इंडीजविरुद्ध आणखी चार सामन्यांसाठी त्यांनी संघाचे नेतृत्व केले. त्याच्या कर्णधारपदाच्या कारकिर्दीच्या सुरुवातीच्या वर्षांत, वेस्ट इंडीज, इंग्लंड आणि ऑस्ट्रेलियामध्ये संघावर व्हाईटवॉशची नामुष्की ओढवली. तथापि, १९६७-६८ मध्ये, पतौडी यांनी भारतीय पुरुष क्रिकेट संघाचे नेतृत्व न्यू झीलंडच्या पहिल्या दौऱ्यावर केले. ही कसोटी मालिका भारताने मालिका ३-१ ने जिंकली.[१३४] १९७०-७१ मध्ये अजित वाडेकर यांनी पतौडी यांच्याकडून कर्णधारपद स्वीकारले. वाडेकर यांच्या नेतृत्वाखाली भारताने वेस्ट इंडीज आणि इंग्लंडमध्ये पहिली कसोटी मालिका जिंकली. भारताने १९७४ मध्ये पहिला पुरुष एकदिवसीय सामना खेळला, तोही त्यांच्या नेतृत्वाखाली.[१३५] १९७५ क्रिकेट विश्वचषकात श्रीनिवासराघवन वेंकटराघवन यांच्या नेतृत्वाखाली भारताने पूर्व आफ्रिकेविरुद्ध पहिला पुरुष आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना जिंकला. १९७५-७६ आणि १९७८-७९ दरम्यान, बिशन सिंग बेदी यांनी २२ कसोटी आणि ४ एकदिवसीय सामन्यांमध्ये संघाचे नेतृत्व केले, त्यापैकी सहा कसोटी आणि एक एकदिवसीय सामन्यामध्ये संघाला विजय मिळाला.[१३६][१३७]
सुनील गावस्कर यांनी १९७८-७९ मध्ये पुरुषांच्या कसोटी आणि एकदिवसीय कर्णधारपदाची सूत्रे हातात घेतली. त्यांनी ४७ कसोटी सामने आणि ३७ एकदिवसीय सामन्यांमध्ये भारताचे नेतृत्व केले, त्यापैकी ९ कसोटी आणि १४ एकदिवसीय सामने जिंकले. त्यांच्यानंतर १९८० मध्ये कर्णधारपदाची जबाबदारी स्वीकारणाऱ्या कपिल देव यांनी ३४ कसोटी सामन्यांपैकी ४ सामन्यांमध्ये विजय मिळवला. कपिल देव यांनी १९८३ च्या क्रिकेट विश्वचषकासह, ७४ पैकी ३९ एकदिवसीय सामन्यांमध्ये भारताला विजय मिळवून दिला. कपिल देव यांनी १९८६ साली इंग्लंडमध्ये २-० कसोटी विजय मिळवला. १९८७-८८ आणि १९८९-९० दरम्यान, भारताकडे दिलीप वेंगसरकर, रवी शास्त्री आणि कृष्णम्माचारी श्रीकांत हे तीन कर्णधार होते. वेंगसरकर यांनी १९८७ च्या क्रिकेट विश्वचषकानंतर कपिल देव यांच्याकडून कर्णधारपद स्वीकारले. कर्णधार म्हणून त्याच्या पहिल्या मालिकेत त्याने दोन शतकांनी सुरुवात केली असली तरी, त्याच्या कर्णधारपदाचा काळ अशांत होता आणि १९८९ च्या सुरुवातीला वेस्ट इंडीजचा विनाशकारी दौरा आणि भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ सोबत झालेल्या वादामुळे त्यांना आपले स्थान गमवावे लागले. [१३८][१३९]
मोहम्मद अझरुद्दीनने १९८९ मध्ये पदभार स्वीकारल्यापासून भारताच्या पुरुष क्रिकेट संघाचे सहा नियमित कसोटी कर्णधार आहेत. अझरुद्दीनने १९८९-९० ते १९९८-९९ या कालावधीत ४७ कसोटी सामन्यांमध्ये संघाचे नेतृत्व केले, त्यामधील १४ जिंकले आणि १७४ एकदिवसीय सामन्यांपैकी ९० जिंकले. त्यानंतर १९९६ च्या उत्तरार्धात कर्णधारपद स्वीकारणाऱ्या सचिन तेंडुलकरने २५ कसोटी सामने आणि ७३ एकदिवसीय सामन्यांमध्ये पुरुष क्रिकेट संघाचे नेतृत्व केले; तेंडुलकर एक कर्णधार म्हणून तुलनेने अयशस्वी होता, त्याने फक्त ४ कसोटी सामने आणि २३ एकदिवसीय सामने जिंकले.[१४०][१४१]
सौरव गांगुली २००० मध्ये कसोटी आणि एकदिवसीय अशा दोन्ही प्रकारांमध्ये पुरुष संघाचा नियमित कर्णधार बनला.[१४२] तो २००५-०६ पर्यंत कर्णधार राहिला आणि तत्कालीन सर्वात यशस्वी भारतीय कर्णधार बनला, त्याने ४९ पैकी २१ कसोटी सामने आणि १४६ एकदिवसीय सामन्यांपैकी ७६ सामने जिंकले. त्याच्या नेतृत्वाखाली, भारत श्रीलंकेसह २०२२ आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफीचा सहविजेता आणि २००३ क्रिकेट विश्वचषकाचा उपविजेता बनला. गांगुलीच्या नेतृत्वाखाली भारताने मायदेशात केवळ तीन कसोटी गमावल्या आणि इंग्लंड आणि ऑस्ट्रेलियामध्ये कसोटी मालिका अनिर्णित राखण्यात यश मिळवले.
राहुल द्रविडने २००५ मध्ये पुरुषांच्या कसोटी कर्णधारपदाची जबाबदारी स्वीकारली. २००६ मध्ये, त्याने भारताला वेस्ट इंडीजमध्ये ३० वर्षांहून अधिक काळातील पहिला कसोटी मालिका विजय मिळवून दिला.[१४३]
द्रविड पदावरून पायउतार झाल्यानंतर सप्टेंबर २००७ मध्ये, महेंद्रसिंग धोनीला पुरुषांच्या एकदिवसीय आणि टी२० संघांचे नवे कर्णधार म्हणून नियुक्त करण्यात आले. कर्णधारपदाची सूत्रे हाती घेतल्यानंतर लगेचच धोनीने संघाला पुरुषांच्या पहिल्या ट्वेंटी२० विश्वचषक विजेतेपदापर्यंत नेले. अनिल कुंबळेची नोव्हेंबर २००७ मध्ये कसोटी कर्णधार म्हणून नियुक्ती करण्यात आली होती, परंतु १४ कसोटी सामन्यांमध्ये संघाचे नेतृत्व केल्यानंतर नोव्हेंबर २००८ मध्ये त्यांने आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमधून निवृत्ती घेतली. धोनीने त्याच्यानंतर पुरुषांचा कसोटी कर्णधार म्हणून पदभार स्वीकारला आणि अशा प्रकारे तो सर्व प्रकारांमध्ये कर्णधार बनला. धोनीच्या नेतृत्वाखाली, भारतीय पुरुष क्रिकेट संघाने २१ महिने (नोव्हेंबर २००९ ते ऑगस्ट २०११) आयसीसी पुरुषांच्या कसोटी संघ क्रमवारीत प्रथम क्रमांकाचे स्थान राखले आणि सर्वाधिक सलग ९ एकदिवसीय सामन्यांमध्ये विजय मिळवण्याचा राष्ट्रीय विक्रम केला.[१४४] धोनीने २०११ क्रिकेट विश्वचषक आणि २०१३ आयसीसी चॅम्पियन्स चषकमध्येही संघाला विजय मिळवून दिला होता. अशा प्रकारे, २०११ मधील आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक, २००७ मधील आयसीसी पुरुष टी२० विश्वचषक आणि २०१३ मधील आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफी या तीनही प्रमुख आयसीसी ट्रॉफी जिंकणारा धोनी इतिहासातील पहिला कर्णधार बनला.[१४५] तथापि, २०११ ते २०१४ या काळात संघाने परदेशातील कसोटीत खराब कामगिरी केली आणि धोनीने डिसेंबर २०१४मध्ये कसोटी क्रिकेटमधून निवृत्ती घेतली आणि विराट कोहलीला नवीन कसोटी कर्णधार म्हणून नियुक्त केले गेले.[१४६] धोनीने जानेवारी २०१७ मध्ये एकदिवसीय आणि टी२० संघांच्या कर्णधारपदाचा राजीनामा दिला आणि त्याच्यानंतर या पदावरकोहली आला.[१४७]
कोहलीच्या नेतृत्वाखाली, भारत १९ कसोटी सामन्यांमध्ये अपराजित होता, ज्याची सुरुवात न्यू झीलंड विरुद्ध ३-० मालिका विजयापासून झाली आणि ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध २-१ने मालिका जिंकून शेवट झाला. भारताने सलग नऊ कसोटी मालिका जिंकण्याचा पराक्रम देखील केला होता, श्रीलंकेत श्रीलंकेवर ३-० मालिका जिंकून सुरुवात झाली आणि घरच्या मैदानावर श्रीलंकेवर १-०ने मालिका जिंकून त्याचा शेवट झाला. ऑस्ट्रेलिया आणि दक्षिण आफ्रिकेनंतर भारत हा फक्त तिसरा संघ बनला ज्याने इतर सर्व कसोटी खेळणाऱ्या देशांविरुद्ध त्यांची सर्वात अलीकडील कसोटी मालिका एकाच वेळी जिंकली. कसोटी सामन्यांतील विजयाच्या टक्केवारीनुसार, अजिंक्य रहाणेनंतर कोहली हा भारताचा दुसरा सर्वात यशस्वी कसोटी कर्णधार होता, (किमान दोन सामन्यांमध्ये नेतृत्व करताना) त्याने ५८% पेक्षा जास्त कसोटी सामने जिंकले होते.[१४८]
नोव्हेंबर २०२१ मध्ये, कोहलीने पदाचा राजीनामा दिल्यानंतर रोहित शर्माची भारतीय पुरुष क्रिकेट संघाचा नवीन टी२०कर्णधार म्हणून नियुक्ती करण्यात आली.[१४९] कोहलीने टी२० विश्वचषक २०२१ मध्ये भारताचे टी२० मधील शेवटचे नेतृत्व केले. रोहित शर्माच्या कायमस्वरूपी कर्णधारपदाच्या पहिल्या मालिकेदरम्यान टी२० मालिकेत भारताने घरच्या मैदानावर न्यू झीलंडचा ३-० असा धुव्वा उडवला.[१५०]डिसेंबर २०२१ मध्ये, दक्षिण आफ्रिकेविरुद्धच्या मालिकेपूर्वी कोहलीच्या जागी शर्माची भारतीय पुरुष क्रिकेट संघाचा नवीन एकदिवसीय कर्णधार म्हणून नियुक्ती करण्यात आली.[१५१] दक्षिण आफ्रिकेविरुद्धच्या कसोटी मालिकेतील पराभवानंतर कोहलीने नंतर कसोटी कर्णधारपदही सोडले.[१५२] शर्माने श्रीलंकेविरुद्धच्या कसोटी मालिकेपूर्वी कोहलीची जागा घेतली[१५३] आणि आता तो भारतीय पुरुष क्रिकेट संघाचा पूर्णवेळ कर्णधार आहे. २०२४ मध्ये, संघाने २०२४ टी२० विश्वचषक जिंकल्यानंतर, रोहित शर्माने फॉर्मेटमधून निवृत्ती घेतली, सूर्यकुमार यादवला नवीन टी२० कर्णधार म्हणून नियुक्त केले गेले.
सद्य संघ
रोहित शर्मा नोव्हेंबर २०२१मध्ये भारतीय राष्ट्रीय क्रिकेट संघाचा कर्णधार बनला.
बीसीसीआयने २८ फेब्रुवारी २०२४ रोजी २०२३-२४ साठी वार्षिक खेळाडूंच्या करारांची यादी जाहीर केली.[१५४] ठराविक कालावधीत (१ ऑक्टोबर २०२३ ते ३० सप्टेंबर २०२४) किमान तीन कसोटी किंवा आठ एकदिवसीय सामने किंवा दहा टी-२० खेळण्याच्या निकषांची पूर्तता करून खेळाडूंना प्रो-रेटा आधारावर ‘क’ श्रेणीच्या वार्षिक खेळाडू करारामध्ये सुधारित केले जाऊ शकते.
बीसीसीआयमध्ये करारबद्ध असलेल्या, जून २०२३ पासून भारताकडून खेळलेल्या किंवा अलीकडील कसोटी, एकदिवसीय किंवा टी२० संघांमध्ये नाव असलेल्या प्रत्येक सक्रिय खेळाडूची ही यादी आहे. अनकॅप्ड खेळाडूंना तिरक्या अक्षरांमध्ये सूचीबद्ध केले आहे.[१५५]
खेळाडूंना प्रत्येक कसोटी सामन्यासाठी 15 लाख (US$३३,३००), प्रति आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्यासाठी 6 लाख (US$१३,३००) आणि प्रति आंतरराष्ट्रीय टी२०साठी 3 लाख (US$६,७००) इतके मानधन मिळते.
२००८ मध्ये ऑस्ट्रेलियाविरुद्धच्या सामन्यादरम्यान सचिन तेंडुलकरने आपले ३८ वे कसोटी शतक साजरे केले. त्याच्या नावावर कसोटी आणि एकदिवसीय सामन्यांमध्ये जगातील सर्वाधिक धावा आणि शतके करणारा खेळाडू यासह अनेक जागतिक विक्रम आहेत.[२२१]
सचिन तेंडुलकर, ज्याने १९८९ मध्ये १६ वर्षांच्या वयात भारताकडून खेळण्यास सुरुवात केली आणि त्यानंतर कसोटी आणि एकदिवसीय क्रिकेट या दोन्ही क्रिकेटच्या इतिहासात सर्वाधिक धावा करणारा खेळाडू बनला, त्याच्याकडे मोठ्या प्रमाणात राष्ट्रीय फलंदाजी विक्रम आहेत. कसोटी आणि एकदिवसीय सामन्यांमध्ये सर्वाधिक खेळण्याचा, कसोटी आणि एकदिवसीय सामन्यांमध्ये सर्वाधिक धावा आणि कसोटीत सर्वाधिक शतके करण्याचा विक्रम त्याच्या नावावर आहे.[२२२] चेन्नईत वीरेंद्र सेहवागने केलेली ३१९ धावा ही भारतीयांची सर्वोच्च धावसंख्या आहे. हे भारतीयाचे कसोटी क्रिकेटमधले दुसरे तिहेरी शतक आहे, ३०९ धावांचे पहिले शतक सुद्धा सेहवागनेच पाकिस्तान विरुद्ध केले होते. २०१६ मध्ये एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई येथे इंग्लंड विरुद्धची ७५९/७ ही संघाची आतापर्यंतची सर्वोच्च धावसंख्या आहे, तर २०२० मध्ये ऑस्ट्रेलियाविरुद्धच्या सामन्यात सर्वबाद ३६ ही सर्वात नीचांकी धावसंख्या आहे.[२२३] एकदिवसीय सामन्यांमध्ये, २०११-१२ मध्ये इंदूर येथे वेस्ट इंडीजविरुद्ध ४१८/५ ही संघाची सर्वोच्च धावसंख्या आहे. २००७ च्या विश्वचषकात बर्म्युडा विरुद्धच्या सामन्यात भारताने ४१३/५ धावा केल्या, जी त्यावेळच्या क्रिकेट विश्वचषक इतिहासातील सर्वोच्च धावसंख्या होती. त्याच सामन्यात, भारताने एकदिवसीय सामन्यात सर्वाधिक २५७ धावांनी जिंकण्याचा विश्वविक्रम प्रस्थापित केला.[२२४]
भारताकडे काही अतिशय मजबूत गोलंदाजी आकडेवारीसुद्धा आहे, फिरकी गोलंदाज अनिल कुंबळे हा ६०० कसोटी बळी घेतलेल्या चार गोलंदाजांच्या एलिट गटाचा सदस्य आहे.[२२५] १९९९ मध्ये, कुंबळेने दिल्लीतील फिरोजशाह कोटला येथे पाकिस्तानविरुद्ध ७४ धावांत १० गडी बाद केल्यानंतर कसोटी सामन्याच्या डावात सर्व दहा बळी घेणारा जिम लेकर नंतर दुसरा गोलंदाज ठरला.[२२६][२२७]
भारतीय क्रिकेट संघाचे अनेक विक्रम देखील जागतिक विक्रम आहेत, उदाहरणार्थ तेंडुलकरची शतकी संख्या (कसोटी आणि एकदिवसीय सामन्यांमध्ये) आणि धावसंख्या (कसोटी आणि एकदिवसीय सामन्यांमध्येही).[२२८]धोनीने २००५ मध्ये श्रीलंकेविरुद्ध नाबाद १८३ धावांची खेळी ही एकदिवसीय सामन्यातील यष्टिरक्षकाचा विश्वविक्रम आहे.[२२९] एकदिवसीय सामन्यांमध्ये सलग १७ वेळा धावांचा यशस्वी पाठलाग करण्याचा विक्रम भारतीय क्रिकेट संघाकडे आहे.[२३०] विजयाची ही शृंखला मे २००६ मध्ये वेस्ट इंडीज विरुद्धच्या नाट्यमय सामन्यात संपली, ज्यात भारताल फक्त एका धावाने पराभव स्वीकारावा लागला.[२३१]
२४ फेब्रुवारी २०१० रोजी ग्वाल्हेर येथे दक्षिण आफ्रिकेविरुद्ध एका एकदिवसीय डावात २०० धावा करणारा सचिन तेंडुलकर हा पहिला फलंदाज होता (त्याने १४७ चेंडूंत २५ चौकार आणि ३ षटकारांसह नाबाद २०० धावा केल्या होत्या).[२३२]८ डिसेंबर २०११ रोजी, हा विक्रम भारताच्याच वीरेंद्र सेहवागने मोडला, ज्याने इंदूरमध्ये वेस्ट इंडीज विरुद्ध १४९ चेंडूंत (२५ चौकार आणि ७ षटकार) २१९ धावा केल्या.[२३३] १३ नोव्हेंबर २०१४ रोजी हा विक्रम आणखी एक भारतीय सलामीवीर फलंदाज रोहित शर्माने मोडला, ज्याने कोलकाता, पश्चिम बंगाल येथे श्रीलंकेविरुद्ध १७३ चेंडूंत (३३ चौकार आणि ९ षटकार) २६४ धावा केल्या. २०१३ मध्ये, धोनी तीन प्रमुख आयसीसी ट्रॉफी जिंकणारा इतिहासातील पहिला कर्णधार बनला- २०११ मध्ये आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक, २००७ मध्ये आयसीसी विश्व ट्वेंटी२० आणि २०१३ मध्ये आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफी.[२३४][२३५][२३६][२३७]
२०१६ मध्ये, २०१४ आयसीसी विश्व ट्वेंटी२० आणि २०१६ आयसीसी विश्व ट्वेंटी२० मध्ये लागोपाठ मालिकावीराचा पुरस्कार जिंकणारा कोहली पहिला क्रिकेट खेळाडू बनला. रोहित शर्मा जुलै २०२४ पर्यंत आंतरराष्ट्रीय टी२० मध्ये सर्वाधिक धावा करणारा आणि संयुक्तपणे सर्वाधिक आंतरराष्ट्रीय टी२० शतके करणारा खेळाडू आहे.[२३८] २०१७ मध्ये, रविचंद्रन अश्विन हा इतिहासातील सर्वात जलद २५० बळी घेणारा क्रिकेट खेळाडू बनला.[२३९]
ऑस्ट्रेलिया, इंग्लंड आणि दक्षिण आफ्रिकेसारख्या राष्ट्रांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर प्रवासी भारतीय असल्यामुळे, जेव्हा जेव्हा भारत या प्रत्येक राष्ट्रांमध्ये खेळतो तेव्हा भारतीय चाहत्यांची संख्या मोठ्या प्रमाणावर अपेक्षित असते. गेल्या काही वर्षांपासून अनेक अधिकृत चाहते गट तयार झाले आहेत. बार्मी आर्मी सारखे भारतीय गट स्वामी आर्मी किंवा इंडियन आर्मी,[२४०] २००३/०४ मध्ये जेव्हा भारताने ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला तेव्हा त्यांच्या समर्थनासाठी खूप सक्रिय होते. क्रिकेट संघाला अनेक लोकप्रिय भारतीय गाण्यांचे श्रेय देण्यासाठी ते ओळखले जातात.[२४१]
चाहत्यांचे शत्रुत्व आणि सीमापार तणावामुळे भारतीय आणि पाकिस्तानी क्रिकेट संघांमध्ये जोरदार स्पर्धा निर्माण झाली आहे. या दोन राष्ट्रांमधील दौऱ्यांमध्ये, क्रिकेट पाहण्यासाठी सीमा ओलांडू इच्छिणाऱ्या हजारो चाहत्यांना सामावून घेण्यासाठी क्रिकेट व्हिसा वापरला जातो. चाहत्यांचे समर्थन हे बीसीसीआयच्या आर्थिक यशाचे प्रमुख कारण आहे.[२४२]
सुधीर कुमार चौधरी, भारतीय क्रिकेट संघाचे चाहता, भारताच्या मायदेशातील सर्व सामन्यांना स्वतःचे शरीर भारतीय ध्वजाच्या रंगाने रंगवून प्रवास करतो.[२४३][२४४]
तथापि, अशी मोठ्या प्रमाणात क्रिकेटप्रेमी लोकसंख्या असण्याचे तोटे सुद्धा आहेत. बऱ्याच भारतीयांसाठी क्रिकेट खूपच प्रिय आहे त्यामुळे भारतीय संघाचा झालेला पराभव ते सहज स्वीकारू शकत नाहीत. काही प्रकरणांमध्ये, विशेषतः पाकिस्तानला झालेल्या पराभवानंतर किंवा लांबलचक निराशाजनक कामगिरीनंतर, रस्त्यांवर खेळाडूंचे पुतळे जाळल्याच्या आणि खेळाडूंच्या घरांची तोडफोड केल्याच्या घटना घडल्या आहेत.[२४५] अनेक प्रकरणांमध्ये, खेळाडू नकारात्मक कारणांमुळे मीडियाच्या टीकेस पात्र झाले आहेत, हे गांगुलीला भारतीय संघातून वगळण्याचे एक कारण मानले जाते. कधी कधी एखादा सामना वादाच्या भोवऱ्यात सापडला की त्याची परिणती पराभवात झाली आहे. उदाहरणार्थ, १९६९ मध्ये ब्रेबॉर्न स्टेडियमवर ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध भारताचा पराभव झाला तेव्हा चाहत्यांनी ऑस्ट्रेलियन ड्रेसिंग रूमला वेढा घालण्यापूर्वी मैदानावर दगड आणि बाटल्या फेकण्यास तसेच स्टँडला आग लावण्यास सुरुवात केली होती.[२४६] याच दौऱ्यात, तिकीटांची जास्त विक्री झाल्यावर इडन गार्डन्सवर चेंगराचेंगरी झाली आणि भारताचा आणखी एक पराभव झाला; त्यानंतर ऑस्ट्रेलियन संघाच्या बसवर विटांनी फेकण्यात आल्या.[२४७]१९९६ च्या क्रिकेट विश्वचषकादरम्यानही अशीच एक घटना घडली होती, जिथे भारत ईडन गार्डन्सवर श्रीलंकेकडून उपांत्य फेरीत हरला होता. या प्रकरणात, चाहत्यांचे वर्तन भारतीय संघाच्या निराशाजनक कामगिरीमुळे होते. कर्णधार मोहम्मद अझरुद्दीनच्या सुरक्षेसाठी त्याच्या घरी सशस्त्र रक्षक ठेवावा लागला होता.[२४७] १९९९मध्ये, ईडन गार्डन्स येथे पाकिस्तान विरुद्धच्या कसोटीत पाकिस्तानचा वेगवान गोलंदाज शोएब अख्तरची धडक लागून सचिन धावबाद झाल्याचे पाहिल्यानंतर दंगल झाली, ज्यामुळे पोलिसांना प्रेक्षकांना बाहेर काढावे लागले आणि रिकाम्या स्टेडियममध्ये खेळ खेळायला लागला. २००६ मध्ये, लागोपाठच्या सामन्यांमध्ये अपयशी ठरल्याने तेंडुलकर इंग्लंडविरुद्ध बाद झाल्यावर मुंबईच्या प्रेक्षकांनी त्याला वेठीस धरले.[२४८]
प्रादेशिकतेमुळे निवडीवर परिणाम झाला किंवा स्थानिक खेळाडूंना प्रादेशिक पक्षपाती पाठिंबा मिळाल्यामुळे खेळाडूंच्या संदर्भात अनेकदा चाहते निषेध करतात. २००५ मध्ये, जेव्हा गांगुलीला संघातून वगळण्यात आले, तेव्हा गांगुलीचे मूळ शहर कोलकातामध्ये तीव्र प्रदर्शने करण्यात आली.[२४९] त्यानंतर कोलकाता येथे भारताचा दक्षिण आफ्रिकेविरुद्ध सामना झाला. गांगुलीच्या वगळण्याच्या प्रत्युत्तरात भारताऐवजी दक्षिण आफ्रिकेला पाठिंबा देणाऱ्या प्रेक्षकांनी भारतीय संघाचा निषेध केला.[२५०] निवडीबाबत भारतातील तत्सम प्रादेशिक विभागणीमुळे संघाविरुद्ध निदर्शनेही झाली आहेत, ओडिशातील प्रादेशिक कलिंग कामगार सेना पक्षाच्या राजकीय कार्यकर्त्यांनी संघात स्थानिक खेळाडू नसल्यामुळे कटक येथे एकदिवसीय सामान्यासाठी संघाच्या आगमनात व्यत्यय आणले आणि तेव्हा प्रशिक्षक ग्रेग चॅपेल यांना एका कार्यकर्त्याने धक्काबुक्की केली.[२५१]१९८७ विश्वचषकाच्या उपांत्य फेरीतवानखेडे स्टेडियमवरील गर्दीने सुनील गावस्कर यांना फिलिप डिफ्रेटसने त्रिफळाचीत केल्यानंतर अशीच वागणूक दिली होती.[२४८]
निकालांच्या यशस्वी साखळीचे, विशेषतः कट्टर प्रतिस्पर्धी पाकिस्तानविरुद्धचे विजय किंवा विश्वचषक सारख्या प्रमुख स्पर्धांमधील विजयांचे भारतीय चाहत्यांकडून विशेष आनंदाने स्वागत केले जाते.[२५२][२५३][२५४]
.jpg)
.svg){kind=small}
