علی حیدر (1690ء-1785ء)، پنجابی دے مشہور صوفی شاعر سن۔ علی حیدر، سلطان باہو مگروں سی حرفی دے دوجے وڈے شاعر منّے جان٘دے نیں۔ ساندل بار دی ثقافت تے پڑبولی دے حوالے ناݪ اوہناں دی شاعری اک وکھ حُسن رَکھدی اے۔ اوہناں نے پنجابی سی حرفی تے دوہڑے دے مزاج نوں فِکری تے فنی پکھوں کافی، ڈھولا تے غزل ناݪ مݪا دِتا، جیہڑا پنجابی صوفیانہ شاعری وچ اک نویکلا تے مَن کِھچواں اَن٘گ تے ڈَھن٘گ اے۔ اوہناں نے سیحرفیاں، دیوان تے قصہ ہیر رانجھا دی رچنا کیتی۔ اوہناں نے پنجابی صوفی شاعری نوں اگے ودھایا۔
جم
علی حیدر دا جنم 1690ء وچ پنجاب، ضلع ٹوبھا ٹیک سنگھ، تحصیل پیرمحل دے پنڈ چونترا وچ ہویا۔ ایتھے ای علی حیدر دا مزار اے۔ اوہناں دے والد دا ناں محمد امین سی۔ صوفی سادھکاں وچ گرو دی جو اہمیت قائم اے تے مرید اپݨے مرشد نوں جیس شِدّت ناݪ پیار کردا اے اوس توں ایہ صاف صاف پتا لَگدا اے کہ علی حیدر نے اپݨے مُرشد نوں اپݨا ڈھولݨ وی منیا اے تے اپݨا مددگار، دستگیر تے رہنما وی۔
شاعری دا گݨ
علی حیدر دی شاعری دا اک ہور گݨ اوہدی پنجاب دی پراݨی رہتل نال اک سرتا اے۔ علی حیدر اپݨی تخلیق وچ جِتھے شرَع تے قرآن مجید دی گَل کردے نیں اوتھے پران تے پنڈت نوں وی اکّھوں پروکھے نہیں کردے۔ اوہ جدوں رسول نبی دی گل کردے نیں اودوں موہن، بندرابن وی اوہناں دی قلم توں نہیں وسردے۔
م ۔ مار وے ڈھولی میں ویکھاں، کوئی عشق دا ترکھڑا تال ولے
علی حیدر دی شاعری وچ عشق وی ہے تے بِرہا وی۔ اوہ شاعر عالم سن، ایس لئی اوہناں دی ورتی بولی وچ عربی، فارسی دے لفظ آپ مہارے آ گئے نیں۔
بطور شاعر
اک شاعر دے طور تے علی حیدر پنجابی زبان دے نامور صوفی شاعر سن۔ اوہناں دا تصوّف اسلامی روحانیت دیاں حدّاں اندر قید اے تے صوفی سادھناں نوں اسلام دے ان بن انوکول ثابت کرن دا شعوری اپرالا کردے نیں۔ اوہناں دی تخلیق وچ بار بار قرآن مجید دی اک آیت دا حوالہ دِتا گیا اے جیہدا مطلب اے کہ اﷲ بندے دی شاہرَگ توں وی نیڑے ہے۔ اوہ جیس عقیدت ناݪ رسول پاک ﷺ نوں یاد کردے نیں اوسے عقیدت ناݪ مہاݨ صوفی سنتاں حضرت منصور، حضرت بابا فرید، حضرت زکریا وغیرہ نوں یاد کردے نیں۔ پنجابی شاعر لُطف علی بہاولپوری آپ دے شاگرد سن۔
روحانی سفر
اوہناں نے حضرت محمدﷺ نوں بڑی عقیدت ناݪ یاد کیتا اے تے اوہناں کوݪوں بار بار مدد من٘گی اے۔ ہوراں صوفی سادھاں وان٘گ علی حیدر دا روحانی سفر وی گُرو دی مہربانی ناݪ ای شروع ہُن٘دا اے۔ علی حیدر دا یقین سی کہ:
دل دا گھون٘گھٹ مشکل کھلدا، مدد باجھ نہ کھلدا اے
ولولیاں نال بھرپور علی حیدر دی شاعری نوں فقیر لوک شوق ناݪ گاؤن٘دے نیں:
مویاں نوں چا جوائیں توں، اس بن٘دڑی نوں جن٘د گھت ولے
لگی سٹ نوں سٹھ کرین٘دا ای، حیدر یار دا ستھ ولے
علی حیدر دی شاعری وچ صوفی ازم دِکھدا اے۔ عشق دی راہ تے تردے علی حیدر جدوں جذباتی ہو کے اپݨے دل دیاں ڈون٘گھائیاں وِچوں شاعری دے بول کڈھدے نیں تاں اس حالت وچ اوہ رب دی محبت دا دیوانہ ہوݨا لوچدے نیں۔
تصوّف دے سفر تے ترن لئی ہر صوفی دا طریقہ اِکّو اے تے اوہ طریقہ اے عِشق۔ ایسے کارن علی حیدر وی اپݨے یار نوں رجھاؤݨ لئی پورا واہ لاؤن٘دے نیں:
سوزن پلک نِگاہ دے دھاگے، زخم اساڈڑے سیونا ایں
حیدر! جن٘د پیارے اتوں میں، صدقڑے کر دیونا ایں
علی حیدر نے وی معشوق نوں اﷲ دی ذات کہیا اے۔ اوہناں نے اپݨے آپ نوں عاشق تے رب نوں معشوق دے طور تے چِتریا اے۔ اوہناں دی شاعِری وچ رب لئی عِشق تے مان اے، اک نہورا تے بھروسّا اے۔ عِشق دی ایس جذب دی کیفیت وچ اوہ لِکھدے نیں:
رَگ رَگ میری تے لُوں لُوں میرا دھڑ دھڑ دھاڑ کرین٘دی رَگ
اَن حَد ذِکر محبوب میرے دا افضل ذِکر کرین٘دی رَگ
اوہناں دی روحانیت بن٘دیائی لئی پنجاب دی لوک کتھا ہیر رانجھا نوں اپݨا مڈھ متھ کے ہیر نوں روح تے ران٘جھے نوں رب دے روپ وچ ظاہر کردی اے۔
صوفی مت
علی حیدر رب دے عِشق وچ رن٘گیا فقیر سی۔ اوہناں دی شاعری وچ عِشق تے صوفی مت دیاں رمزاں کُٹ کُٹ کے بھریاں نیں۔ ایہناں کارناں کرکے ہی اوہناں دیاں تخلیقاں صوفیاں دیاں مجلساں وچ ودھیریاں مشہور نیں۔
صوفیت پریم بھگتی دا راہ اے۔ ایہ کھڑا ہی رب یا مُرشد دے عِشق دے مڈھ اُتے آ۔ منصور نے کہیا سی : اللہ دی روح عِشق اے۔ ﷲ نے آدم وچ اپݨے سَبھ گن پیدا کیتے تاکہ اوہ اوہناں دے راہیں اپݨے آپ نوں پیار کر سکے۔ بہت سارے صوفی درویشاں نے وچار ظاہر کیتے نیں کہ زمین دی تخلیق دا وڈا کارن عِشق اے۔ ایسے لئی علی حیدر دی شاعری وچ وی عِشق تے مستی اے۔ ایہدے وچ اک مٹک اے، دلیری تے ہلاشیری اے۔ اوہناں دی شاعری نوں جے کوئی اک وار پڑھ لین٘دا اے، بار بار پڑھن لئی مجبور ہو جان٘دا اے۔ اوہناں دی شاعری سدا بہار پھل ون٘گوں اے جیہدی تازگی تے خُشبو نوں ویلا مدھم نہیں کر سکیا۔ ایتھے ایہ کہݨا ٹھیک ہووے گا کہ شاعری آپ مہاری اے تے رب دے عِشق کارن اپݨے آپ پھٹی جاپدی اے۔
وفات تے مدفن
وکھ وکھ کھوجکاں نے علی حیدر دی موت دا ویلا 1785 عیسوی کہیا اے۔ اوہناں دا مزار چونترا، تحصیل پیرمحل، ضلع ٹوبھا ٹیک سنگھ، پنجاب، پاکستان وچ اے۔
باہرلے جوڑ
حوالے
