ساندل ماجھی دا اک اجیہا کردار اے، جس نوں بھلایا نہیں جا سکدا۔ اس دے بارے وکھ وکھ روایتاں موجود ہن، کجھ زبانی لوکاں توں پتا لگیاں تے کئیاں دی تاریخی طور اُتے مُختلف کھوجکاراں نے کھوج کیتی اے۔
بجلی خاں عرف ساندل
بجلی خاں دلے بھٹی دا دادا سی تے لوکاں وچ ساندل دے ناں نال مشہور سی۔ جہڑا پنڈی بھٹیاں تے اسدے آلے دوآلے جہڑا علاقہ سی، اتھے بجلی خاں دی چودھر سی۔ اسے واسطے اس نوں ساندل دی بار جاں ساندل بار دا ناں دتا گیا کیونکہ اسدی ساندل دے ناں اُتے پہچان سی۔ پر اس بارے کوئی مستند گل پتا نئیں لگدی تے کچھ لوکاں نے اس نوں اپنیاں گلاں مبالغہ آرائی نال اگے توریا، جیہڑی کہ وکھ وکھ کھوجکاراں راہیں پتا لگیاں۔ اس گل دا اندازہ اس توں لایا جاسکدا اے کہ دلا بھٹی ساڈے پنجاب دا بہت وڈا تے غیرت مند کردار سی۔ اسدے دادے دے ناں وچ اک لفظ دا وادھا کیتا گیا تے لوک دلے بھٹی دے دادے دی وجہ توں اس نوں ساندل دی بار کہندے نیں۔
بجلی خاں عرف ساندل تے اسدے بیٹے فرید، کہڑا کہ دلے بھٹی دا پیو سی، نوں مغلاں نے دلی دروازے لہور باہر بغاوت دے الزام وچ پھانسی دے دتی سی۔ پنجاب دی ایہہ روایت زیادہ مشہور اے تے کئی لوکاں نے اس روایت نوں نقل وی کیتا۔ جیہڑی پکی تے ڈھکویں کھوج اے، اسدے مطابق ساندل دا ناں بجلی خاں دے ناں نال نہئں جڑدا۔ اسدی وجہ ایہہ اے کہ بجلی خاں توں پہلاں وی اس خطے وچ ساندل دا ناں مشہور سی۔
ساندل، سانگل تے سارو
بہت ساریاں روایتاں مطابق ساندل ، سانگل تے سارو تن بھرا سن۔ ساندل اک مشہور ڈاکو سی، جیہدا ٹھکاݨا شاہ کوٹضلع ننکاݨا صاحب دیاں پہاڑیاں اُتے سی۔ دوجا بھرا سانگل اج دے موجودہ شہر سانگلا ہل وچ رہندا سی۔ اس دی وجہ توں ای اس شہر دا ناں سانگلا پیا۔ تیجا بھرا سارو موجودہ لائلپور دی جگہ اُتے رہ رہیا سی۔ سارو دی وجہ کارن ہی اسدے ارد-گرد کئی پنڈاں دے ناں سارو کی پئے۔ شیخوپورے ضلعے وچ وی سارو کی ناں دے کئی پنڈ موجود ہن۔ ساندل دے بارے تاں کجھ پتہ لگدا اے پر دوجے بھراواں بارے کوئی جانکاری نہیں ملدی کہ اوہ کتھے تر گئے، تے کدوں مرے پر ساندل بارے بہت ساریاں روایتاں وچ پتہ لگدا اے کہ ساندل نوں ڈچّ قوم نے اک لڑائی دوران ماریا سی۔ دوجی روایت مطابق ساندل نوں اک نائی نے ادوں ماریا جدوں ایہہ گوڑھی نیندے ستا پیا سی۔ جدوں ایہناں گلاں دے بنیاد اُتے ایہناں دے ویلے دی بھال کریئے تاں اوہ سکندر-اے-اعظم توں پہلاں دا ملدا اے کیونکہ سانگلے دے قریب سکندر دی اک بڑی وڈی لڑائی خطائی نسل دے لوکاں نال ہوئی سی۔ اس لڑائی وچ سکندر نوں بہت نقصان جھلنا پیا سی۔ دوجا وڈا ثبوت جہڑا ساندل بارے سکندر توں پہلاں دا ملدا اے، اس مطابق سانگلے توں بعد شاہکوٹ ضلع ننکانہ صاحب دا اک شہر اے، جتھے ویرو رسل ناں دا اک ہندو نوجوان پنجاب دی غیرت دا نشان بن کے سکندر ساہمنے کھلو گیا سی۔ اتھوں ایہہ پتہ لگدا اے کہ ساندل دا تالک جاں ساندل دا ویلا سکندر توں پہلاں دا اے تے سانگلا اسدی اک بڑی مضبوط نیہہ اے۔ خطائی تے کاٹھیا تقریباً اکو نسل دے لوک سن، ایہہ اپنے بڑے سوہنے سبھیاچار کرکے بڑے مشہور سن ۔ ایہہ پھر سانگلے توں راوی ول کوچ کر گئے۔
اک ڈاکو سردار
جہڑے ساندل بار دے وسنیک ہن، اوہ ساندل نوں اک ڈاکو سردار مندے ہن۔ ایہہ بڑا بہادر، نڈر تے طاقتور سی۔ پورا علاقہ اس دے ناں توں ڈردا سی۔ اک وار ساندل نے اتھوں دے راجپوتاں توں اک کڑی دا رشتہ منگیا۔ راجپوت راضی نہ ہوئے پر اوہناں وچ انکار کرن دی زرئت وی نہیں سی۔ کیونکہ انکار دا مطلب ساندل دی غیرت نوں للکارنا سی۔ اس لئی اوہ چپّ کر گئے تے ہولی جہی ہاں کر دتی پر نال ہی اوہناں ساندل کولوں اک وعدہ وی لے لیا کہ اوہ جدوں اک سال بعد جنج لے کے آئے گا تاں ادوں ساندل دے نال اس دی قوم دے پورے مرد، عورتاں تے بچے ہونے چاہیدے نیں۔ کیونکہ ساڈی روایت دے مطابق اسیں ساریاں نوں جی آیاں آکھنا اے۔ جدوں سال گزر گیا تاں ساندل جنج لے کے پہنچ گیا راجپوتاں نے جس جگہ اُتے ساندل دی جنج بٹھاؤنی سی، اتھے موٹا سُکا تہہ دار گھاہ وچھا دتا تے گھاہ دے تھلے سکیاں لکڑاں رکھ دتیاں۔ مرداں نوں اس پاسے بٹھا دتا گیا تے عورتاں واسطے وکھرا انتظام کر دتا گیا۔ جدوں مرد اس گھاہ اُتے بیٹھ گئے تاں راجپوتاں دے جواناں نے پوری طرحاں اوہناں نوں گھیرا پا لیا۔ نکلن والے رستیاں اُتے اوہناں اپنے جنگجو کھڑے کر دتے۔ فیر اک راجپوت نے سُکے گھاہ تے بالݨ نوں اگّ لا دتی۔ کئی تاں اگّ دے بھامبڑاں وچ سڑ گئے تے جہڑے اتھوں بھجن دی کوشش کرن، اوہناں نوں جنگجو ڈنڈے مار-مار کے پچھے سٹّ دندے سن۔ اس طرحاں ساندل تے اس دے سارے جاننجی مارے گئے۔ ایہہ جگہ اج وی تحصیل تاندلیاں والا ضلع لائلپر وچ اک کھڈے دی شکل وچ موجود اے۔ اس توں بعد راجپوتاں نے ساندل نال آئیاں عورتاں نال ویاہ کرا لئے۔ اس طرحاں بڑے چنگے طریقے نال ساندل نوں قابو کیتا۔ علاقے دے جہڑے دوجے راجپوت سن، اوہ اپنے-اپنے نوں ایہناں توں وی وڈے سمجھدے سن، جس کارن اک ہور نسل پیدا ہو گئی۔ ساندل دی جات دراوڑ قوم دی اک گوت نال متعلق اے۔ پر آریائی قوم ولوں اس نوں نفرت دا پرتیک بنا کے پیش کیتا گیا۔ اس توں علاوہ اس قوم دیاں دوجیاں گوتاں دے ناں لگبھگ مٹ ہی گئے۔ ایہہ ساریاں آریائی قوم دیاں پیدا کیتیاں درزابندیاں ہی سن۔
ضلع لائلپور دے جغرافیے وچ اس ساندل دی روایت نوں منیا گیا اے۔ اسدے صفحہ نمبر: 7 اُتے لکھیا اے کہ اس جنگل دا ناں اک مشہور ڈاکو ساندل دے ناں اُتے رکھیا گیا اے جو جنگل دے اس علاقے دا سردار سی۔
ناں
اک ہور وی خیال کیتا جاندا اے کہ ساندل بار دا علاقہ اک بڑے عادل حاکم ساندرا، ساندر تے ساندا دے ناں دی وجہ کرکے وی مشہور اے۔ کھوکھر قوم نال اسدا تعلق سی۔ اس علاقے وچ کدے کھوکھراں دی حکومت سی۔ اس وجہ کرکے ساندا، ساندر وگڑ کے ساندل بن گیا تے اتھوں اس علاقے دا ناں ساندل بار مشہور ہو گیا۔ شہادت علی کھچی دی کتاب تاریخ راجپوتاں وچ لکھیا اے کہ کھوکھر قبل مسیح توں پنجاب دے وکھ وکھ حصیاں اُتے حکومت کر رہے سن۔ اس کرکے ہی ایہناں نوں چندر بنسی یا گنگا بنسی راجپوت متھیا جاندا اے۔ 10ویں صدی تک ایہناں دی حکمرانی میسور تے گنجام تک رہی۔ اس توں بعد ایہناں کھوکھراں نے سکندر دے خلاف راجا پورس دی بڑی جرات نال پوری-پوری مدد کیتی۔ پھر جدوں محمود غزنوی نے حملہ کیتا تاں ادوں آنندپال نال ہو کے لڑے۔ موجودہ ضلع سرگودھا دے نیڑے کھوکھراناں جگہ ایہناں دا راجگڑھ سی۔ ایہناں کھوکھراں دیاں لڑائیاں دی تاریخ بالکل محفوظ اے۔ پھر اس توں بعد اس قوم دے وڈے-وڈے سردار جہانگیر تے محمود غزنوی دے ویلے مسلمان ہو گئے۔ اک بڑا وڈا سردار دادن خاں سی جیہنے بعد وچ پنڈ دادن خاں دی بنیاد رکھی، جو ہُݨ تحصیل ہیڈکواٹر اے۔
رشی جٹّ
پنجابی لوکدھارا وچ ونجارا بیدی لکھدے نیں کہ ساندل بار دا علاقہ بہت وڈا جنگل سی۔ اس جنگل وچ صندل رشی نے بڑا لمبا سماں تپسیا کیتی جس کارن ایہ علاقہ رشی دے ناں نال مشہور ہو گیا تے بعد وچ ساندل ون مشہور ہو گیا، جیہڑا ہولی ہولی بِگڑ کے ساندل دے ناں نال مشہور ہو گیا۔ اک ہور وی خیال کیتا جاندا اے کہ ساندل لفظ دا تعلق جٹاں دے قبیلے صندل یا سندڑ نال اے، جیہڑے صدیاں توں اتھے رہ رہے سن۔ جٹاں دے اس قبیلے دے لوک اج وی اتھے رہ رہے نیں تے قیاس کیتا جاندا اے کہ ایہناں دے ناں توں ہی ایہہ صندل توں ساندل بن گیا۔ پر ایہہ کوئی ایڈی پکی ٹھکویں گل نہی منی جا سکدی۔ وجہ ایہ آ کہ ایہ اک جٹاں دی گوت سی، جہڑی کہ کھیتی باڑی کردی سی۔ تے ایہہ لوک ہی پھر بعد وچ تحصیل میلسیضلع وہاڑی وچ آباد ہو گئے۔ ایہہ لفظ صندل توں وگڑ کے سندیلا بن گیا۔ ایہ ضلع وہاڑی دے علاقے وچ موجود نیں تے ایہ لوک دعوا کردے نیں کہ اسیں شاہ جہاں دے دور وچ دلی توں ایتھے آئے سی۔
چوہڑ خاں عرف ساندل
اک ہور روایت دے مطابق چوہڑ خاں اس علاقے دا حکمران سی، جس دی حکومت اس موجودہ ساندل بار اُتے کافی ویلے پہلاں رہی۔ ایہہ چوہڑ خاں ساندل دے ناں نال مشہور سی۔ ایہہ بڑا نیک تے عادل حکمران سی۔ اس دی حکومت بڑے لمے ویلے تک رہی۔ بہت لوک اس نوں کھوکھر راجپوت لکھدے ہوئے اس دی حکومت دا ویلا سکندر مقدونی توں پہلاں دا دسدے نیں۔ پر ایہ گل کنی صحیح اے، اس بارے کچھ نہیں کہیا جا سکدا۔
ساندل بار
ساندل بار باجھ روایتاں وچ اس نوں بہت سنگھنا جنگل ہون کارن آکھیا جاندا اے۔ اس جنگل وچ اپنے اپنے اگن والے صندل دے رکھ بہت سن تے اوہناں رکھاں کارن ہی اس دا کارن ساندل پے گیا۔ تقریبن 100 سال پہلاں تک ضلع لائلپور تے ضلع جھنگ دے علاقیاں وچ صندل دے رکھ دیکھے گئے نیں۔
سانتل
سانتل وی اصل وچ دراوڑاں دا گوت اے۔ اس دی تاریخ وی بڑی عجیب وغریب اے۔ ایہناں دے پچھوکڑ بارے تاں اینا علم نہیں پر ایہہ گل ضرور اے کہ ایہہ قوم برصغیر دے وکھ-وکھ علاقیاں وچ کھنڈ کے رہی اے تے اتھوں دی مقامی قوم نال تعلقات بنا کے اپنی شناخت ختم کر لئی پر ڈبلیو کرک دے مطابق ایہہ گل پکی کہی جا سکدی اے کہ ایہہ لوک پچھم دے پاسیوں آئے تے پھر مشرق ول نکل گئے۔ اس دی وجہ ایہہ سی کہ بھیل تے گوند قوم دا اتھے زیادہ دبدبا سی۔ اس کرکے ایہہ مشرق ول جان لئی مجبور ہو گئے۔ اس توں بعد سانتل قوم نے نگور شہر دی برہار قوم نال لڑائی لڑی۔ برہار قوم وی اصل وچ دراوڑ قوم سی، جو ہولی-ہولی دریا درومدا دے کنارے آباد ہو گئی۔ اوہناں نے اس دریا نوں پوتر منّ لیا تے اپنے مردیاں دا سسکار کرن توں بعد سواہ اس وچ سٹن لگ پئے۔ ایہہ قوم جنسی طور اُتے وی تباہ ہو گئی سی۔ ایہہ اپنے پیو-دادے دے رشتے داراں وچ ویاہ نہیں سن کردے۔ ایہہ لوک جادو ٹونیاں نوں بہت منن والے تے وہماں بھرماں دے شکار سن۔ اس قوم دے قبیلیاں دیاں ساریاں عورتاں جیہناں دی عمر 12 سال توں زیادہ ہو جاندی سی تاں اوہناں نوں پاݨی وچ کھڑا کر دیندے تے ایہ وی اوہناں دے توہمات دا ہی حصہ سی۔ کیونکہ اتھے اس قبیلے دا کافی اثر رہا اے، اس لئی روایتاں کہندیاں ہن کہ سانتل توں ہی ہولی ہولی ساندل بن گیا۔ پر ایہ وی کوئی پکی تے ٹھکویں گل نئیں۔
اومل تے سارنگل
اومل تے سارنگل دوویں گکھڑاں دے گوت سن۔ اومل تے سارنگل آزادی-پسندی، بڑے دلیر تے نڈر لوک سن۔ شہاب الدین غوری دے حملیاں نے ایہناں نوں کافی کمزور کر دتا۔ بعد وچ گکھڑاں دیاں ایہہ دوویں قوماں مذہب بدلکے مسلمان ہو گئیاں۔ ایہہ اجکل جہلم دے آلے-دوآلے رہِ رہے ہن۔ ایہہ گکھڑ تے کیانیاں دے بڑے قریب-ترین ہن۔ مطلب نیڑے ہن۔ اس قوم دے لوک اپنے آپ نوں راجا اکھواؤندے ہن۔ بہت ساریاں روایتاں وچ ایہہ وی ملدا اے کہ سارنگل ناں وگڑ کے ساندل بن گیا۔ اتھوں ہی اس علاقے دا ناں ساندل پے گیا۔ پر ایہہ گل وی یقین کرن والی نہیں۔ دوسری اس دے نال اک ہور گل کہی جاندی اے کہ سنڈا بالی جو دریا چناب دا اک پرانا ناں اے، مشہور کھوجکار ٹالمی دریا چناب نوں اسے ناں نال لکھدا تے بلاؤندا رہا اے۔ دریا چناب دا ایہہ پرانا ناں کئی ہولیاں نال ساندل دے ناں نوں پکا کردا اے پر ایہہ کہڑا ویلا اے، اس بارے کوئی علم نہیں۔
ایہہ ساری معلومات لبھݨ توں بعد اک گل دعوے نال کہی جا سکدی اے کہ ساندل اک بندے دا ناں سی تے اوہدے ناں دی وجہ توں اس علاقے دا ناں ساندل پیا تے اوہدے ویلے بارے پکی معلومات اے کہ ایہ ء پو: دا سی۔ ایہ دراوڑ قوم دا جوان آدمی، بڑا طاقتور سی۔ اس دی حکومت اتھے لمبے وقت تک رہی۔ اپنی اس چودھر دی وجہ نال شادل دا علاقہ بعد وچ ایہہ ساندل بار بن گیا، جہڑی کہ اج وی موجود اے۔ اسیں جہڑے ضلع ننکانہ صاحب دے وسنیک ہاں تے سانوں مان اے کہ ساڈے علاقے نوں ساندل بار دی دھنی کیہا جاندا اے۔ سانوں پنجابیاں نوں مان اے کہ ساڈے کول اک بڑی لمبی بار اے، جیہدا سبھیاچار بڑا امیر اے تے ہزاراں سال پراݨا اے۔
بار
بار اس جگہ نوں کہندے نیں، جیہڑی اچی ہووے، جِتھے پاݨی نہ لایا جا سکے تے بارش دے پاݨی نال ہی فصل پیدا ہندی ہووے۔ دوسری دلیل ایہہ دتی جاندی اے کہ بار لفظ برانی دی وگڑی شکل اے۔ مطلب کہ اوہ غیر-آباد علاقہ جتھے صرف قدرتی بناسپتی ای ہُندی ہووے، اس نوں بار کیہا جاندا اے۔ سوہندر سنگھ ونجارا بیدی لوکدھارا وچ لکھدے ہن کہ، 'بار دا مطلب ایہو جہی ریتلی تے بنجر دھرتی اے جیہڑی صدیاں توں غیر-آباد پئی ہووے۔'
ایہ علاقہ جنگل سی۔ اتھے جنگلی جڑی بوٹیاں تے رکھ عامَ سن۔ آبپاشی دا کوئی خاص بندوبست نہ ہون دی وجہ توں ایہ علاقہ کھیتی باڑی لئی موزوں نئیں سی۔ اس توں علاوہ ایہ جگہ اُچی وی سی۔ اس لئی اس نوں بار آکھیا جاندا سی تے پھر اوہ سارے علاقے جو بنجر تے بے-آباد سن ، اوہ بار دے ناں نال مشہور ہو گئے تے کئی چھوٹیاں چھوٹیاں باراں پیدا ہو گئیاں جِداں جنگل بار۔ ایہ ساندل بار دا ہی حصہ اے۔ ایہ اس زمانے دیاں گلاں نیں جدوں ایتھے دے لوکاں نے کدی وی سپاہی تے پٹواری دا ناں نہیں سی سنیا۔ ایہ لوک اپنی موج مستی وچ رہندے سن۔ ایہناں دے اپنے قانون تے اپنیاں ہی سوچاں سن۔ ایہہ لوک کھلے ڈلھے دل دے مالک سن تے ایہ گل اج وی چلی آ رہی اے۔
ساندل بار
مینھ وسّ گیا باراں اُتے
ربّ سوہݨا فضل کرے پردیسی یاراں اُتے
ساندل بار دی تاریخ بِلکل اوہی اے جیہڑی پنجاب دی اے۔ جے اس تاریخ دا کوئی انوکھا پہلو ہو سکدا اے، تاں اوہ ایہو ای اے کہ شہراں نوں چھڈّ کے بار دے جنگلی علاقیاں وچ وڈیاں وڈیاں حکمراناں نے اپنا عمل دخل ضروری نئیں سمجھیا تے بار وچ جیہڑے آباد لوک سن، ایہناں نوں اوہناں اپنے ماتحت کیتا۔ ایہی وجہ سی کہ اتھوں دے مول نواسی، جنہاں نوں عامَ بولی وچ جانگلی کیہا جاندا سی، اوہناں دیاں وفاداریاں کسے انسان خاص جاں کسے وی غیرملکی حملہ آور نال نہیں رہیاں۔ کیونکہ ایہہ بار دا جہڑا جنگلی علاقہ سی، ایہہ حکومتی کرندیاں دی اکھڑجات نوں پورا نہیں سی کردا۔ ساندل بار دے جہڑے شہری علاقے سن، اوہناں اُتے اوہناں نے اپنا قبضہ ضروری سمجھیا جد کہ جنگلاں وچ اوہناں دی کوئی حکومت نہیں سی ہندی۔ ایہناں گلاں نے ہی اتھوں دیاں باری قوماں نوں اک مکسوس خوبی بخشی، جسدے تحت اوہ صرف اپنے نائکاں نوں ہی ساریاں خوبیاں دا مالک کہندے راے تے کسے باہرلے غیرملکی دے نظام دے ماتحت نئیں ہوئے۔ وڈے وڈے شہراں اُتے حکمراناں دے قبضے رہے پر جنگل دی فضاء نوں کوئی فرق نہیں پیا۔ ساندل بار دی دھرتی نے شاہی قافلے اُتے سیاح سیر و تفریح کرن والے دے پیراں دی آواز ضرور سنی تے کدی کدی اس جنگل وچ بے تاج بادشاہاں نے وی اپنے ڈیرے لائی رکھے تے وڈے وڈے جرنیلاں نے وی ایہناں جنگلاں وچ پناہ لینا پسند کیتا۔ نِرا پورا ایہی نہیں ایہناں جنگلاں وچ صوفیاں تے درویشاں دے ڈیرے وی رہے نیں تے اوہناں نے ایتھوں لوکائی نوں انسانیت دا سنیہا دتا۔
سکندر دا حملہ
ساندل بار دی دھرتی دا ذکر سکندر مقدونی، جیہدا ویلا 330 ق م دا اے، اوہدے فوجی معرکیاں وچ وی ملدا اے، جدوں اوہ پنجاب اُتے حملہ آور ہویا تے اس نوں مونھ دی کھانی پئی۔ تاریخی طور اُتے ایہ اوہو ہی ساندل بار اے جتھے اس نوں سبھ توں زیادہ نقصان سہݨا پیا۔ اتھوں دے لگے پھٹّ اس نوں اگانھ ترن توں ورزدے راے تے اخیر اوہ اتھوں ہی پھر-پھرا کے پنجاب توں سندھ تے سندھ توں واپس وطن چلا گیا۔ ساندل بار دے لوک باہر دے حملہ آوراں نوں ملیچ سمجھدے ہوئے اوہناں نوں چنگا نہیں سن جاندے کیونکہ ایہہ آزاد رہن دے عادی سن۔ ایہناں لوکاں دا اپنا سبھیاچار تے اپنے قانون سن۔ سکندر دے ویلے دے سنیاسیاں دی گل بات توں وی پتہ لگدا اے کہ ایہہ لوک سکندر نوں ملیچھ سمجھدے سن۔
پنجاب دی تے ساندل بار دی تاریخ اکو ہی اے۔ ساندل بار دے لوک قد دے لمبے، خوبصورت چہرے، چوڑے سینے تے اچے لمبے گبھرو جوان سن۔ پنجاب دی دھرتی اُتے سبھ توں پہلا حملہ مصری فرعون اوسرس نے تے دوجا حملہ شام ملک دے بادشاہ نے کیتا، ایہہ جنگ انیں خطرناک سی کہ اس دے صرف 20 سپاہی ای بچے، جنہاں نوں لے کے اوہ اپنی جان بچا کے نسّ گیا، باقی سارے سپاہی مارے گئے۔ تیسرا حملہ مسٹوریئس نے تے چوتھا حملہ 538 ق م وچ ایرانسائرس نے کیتا۔ ایہہ حکمران وی صرف 7 سپاہی بچا کے واپس چلا گیا تے باقیاں دا حشر وی پہلاں جیہا ہی ہویا۔ اس توں بعد ایران دا دارا اتھے آ وڑیا تے اتھوں ذلیل ہو کے نسن لئی مجبور ہو گیا۔ اس کرکے میں پنجاب دی خاک نوں سلام کردا ہاں، جسنے غیرملکی حملہ آوراں نوں بہت برے دن وکھائی تے نال دی نال ایہناں الفاظاں نال اس دھرتی دی شان بیان کردا ہاں کہ اس نے سری رام چندر جی دے پیر چمے جدوں اوہ بنواس دے ویلے اس پاسے نوں آ نکلے سن۔ لوݨ دیاں پہاڑیاں دی مہک اج وی پراݨے راہاں وچوں اٹھدی اے۔
مغل بادشاہ بابر دی سوے-جیونی تزک بابری وچ لکھیا خوشاب، چناب تے پیرے دا علاقہ جہڑا کئی سالاں تو امیر تیمور دی حکومت وچ رہا سی، اس لئی بابر نے حکم دتا سی کہ اس علاقے دے کسے وی وسنیک نوں نہ کوئی دکھ دتا جاوے تے نہ ہی اوہناں دے بھیڈ، بکری تے مجھّ-گاں نوں کسے دی ملکیت سمجھیا جاوے۔ اس دی دوسری وجہ ایہہ سی کہ جنجوعہ قوم دے 23 سالا نوجوان سردار ملک ہست نے بابر دی بادشاہت قبول لئی سی۔ بابر نے اس علاقے دا دوجی واری تذکرہ ادوں کیتا جدوں ہندال جمیاں۔ ہندال ادوں پیدا ہویا جدوں بابر نے ہندوستان فتح کیتا۔ اسے وجہ کرکے اس دا ناں ہندال رکھیا گیا۔ اتھوں ہی اس دی پیدائش دی خبر سن کے اک بڑی وڈی دعوت دتی اس توں بعد سارا چناب دا علاقہ ، جو ساندل بار سی، حسین کرار نوں دے دتا۔ کسے وی علاقے دی شانو-سوکت دا اندازہ اتھوں دے ادیباں دیاں نسراں تے نظماں توں، شاعراں دیاں لکھتاں توں تے کھوجکاراں دیاں لکھتاں توں لگایا جا سکدا اے۔ ساندل بار دا علاقہ اس حوالے نال پاکستانی پنجاب دے دوسرے علاقیاں توں بہت اگے اے۔ اسدی وجہ ایہہ اے کہ ساندل بار دا ذکر اتھوں دے بادشاہاں دیاں حکومتاں، سفرنامیاں تے ماجی دے جہڑے شوپھی تے شاعر سن، اوہناں دے کلاماں وچ وی ملدا اے۔ اتھوں ایہہ وی معلوم ہندا اے کہ ساندل بار دا علاقہ لوک قدراں دا اک بہت وڈا مرکز سی۔ تاریخ دے ہر دور وچ حکمراناں تے اہل-اے-قلم لوکاں نے ساندل بار نوں پرکشش پایا۔ اسیں اتھے تھوڑے جہے تاریخی تے ادبی حوالے پیش نیں۔ تزک بابری وچ بابر دے نیڑے ساندل بار دے علاقے دا ذکر کجھ چناب تے چنیوٹ دے حوالے نال اے۔
شاہنامہفردوسی وچ وی ساندل بار دا ذکر بڑے خوبصورت شبداں وچ ملدا اے۔ کیمبرج ہسٹری آف انڈیا وچ ایہہ حوالہ موجود اے کہ پھردوسی وی اس علاقے نوں ہندوستان دا علاقہ نہیں سی مندا بلکہ اس نوں علیٰحدہ علاقہ مندا سی۔ اوہ ہندوستان دی تقسیم اپنے شاہنامے وچ کجھ اس طرحاں کردا اے:-
1۔ ساندل کا شاہزادہ
2. چاندل کا شاہزادہ
3. ہند کا شاہزادہ
4. کشمیر کا شاہزادہ
5. ملتان کا شاہزادہ
6۔ کابل کا شاہزادہ
7. سندھ کا شاہزادہ
اتھوں صاف پتا لگدا اے کہ ساندل دا علاقہ کناں امیر، خوبصورت تے لمبا چوڑا سی، جس اُتے اتھوں دے لوکاں تے وکھ-وکھ غیرملکی لوکاں اُتے حکومتاں کیتیاں پر ایہہ ہندوستان دا علاقہ کدے نہیں سی۔
وارث شاہ دا زمانہ 1722 ء توں لے کے 1798 ء تک اے، اوہناں وی اپنے خوبصورت کلام وچ ساندل بار نوں بڑے رنگ تے خوبصورتی نال جگہ دتی اے۔ اوہ لکھدے ہن :-
حضرت سلطان باہو دا دور 1629 توں لے کے 1690 تک اے، اوہناں وی اپنے کلام وچ ساندل بار دی مشہور لوک داستان ہیر رانجھا نوں بڑی سوہݨی تے ستھری جگہ دتی اے۔ اوہناں لکھیا اے :-
حافظ برخوردار دا دور 1620 توں لے کے 1700 ء تک سی۔ اوہناں نے اورنگزیب عالم گیر دے دور وچ مرزا-صاحباں دا قصہ لکھیا۔ اوہناں نے اس قصے نوں ساندل بار دے علاقے دا قصہ کیہا۔ اوہ لکھدے ہن:-
صاحبہ ناں مرزے کھرل دا،
ہویائی بہت پیار۔
مرزا دندا پاسنیں،
دو ندیاں وچکار۔
نیلی آئی زوم تے،
کاہی صندل بار۔
اس جنگی لائے کپڑے،
نالے خوب ہتھار۔
ایتھوں اندازہ لایا جاسکدا اے کہ ساندل بار دی دھرتی کِنی امیر تے تکڑی دھرتی اے کہ ایہدا ذکر ایتھے دے ادب دے حوالے نال موجود اے۔
ساندل بار دا جہڑا قدیم ترین کھنڈر اے، جو ننکاݨا صاحب توں 2 کلومیٹر دور اے، مشرق والے پاسے ملیا اے۔ اس جگہ تے چھوٹے وڈے کھڈے ہون کارن اس جگہ دا ناں کھڈاں والا پے گیا۔ ایہہ ساریاں قبل مسیح دیاں کھنڈرات نے تے دوجی گل شاہ کوٹ ، جو ننکانہ صاحب دی تحصیل اے، اتھوں پنجویں صدی وچ سکیاں دا بھریا زنانی طرز دا برتن ملیا سی تے اس وقت ایہہ ضلع جھنگ وچ شامل سی۔ جھنگ دے اس ویلے دے ڈپٹی کمیشنر کیپٹن بک سن۔
پنجاب دیاں مشہور لوک داستاناں ، ہیر-رانجھا، سوہنی-مہینوال تے مرزا-صاحباں ساندل بار دی دھرتی اُتے ہی ہوئیاں۔ اتھے صرف نریاں-پریاں عشقَ-مشک دیاں کہانیاں ہی نہیں بنیاں سگوں بڑے وڈے صوفی بزرگ، بڑے دلیر سورمے وی اس دھرتی نے پیدا کیتے۔ ساندل بار دے ضلع شیخوپورا وچ سری گرو نانک دیوَ جی پیدا ہوئے۔ شیخوپورا دے نال ہی جنڈیالا شیر خاں وچ ہیر دے لکھاری وارث شاہ دا جم ہویا۔ یوسف زلیخا دے لکھاری مولوی عبدالستار دا جم وی شیخوپورا وکھے ہی ہویا، ایہہ سارا علاقہ ساندل بار دا اے۔ اس توں علاوہ سلطان باہو، راجا پورس، ویرو رسل، بھگت سنگھ، رائے احمد خاں کھرل، مراد فتیاݨا، بہادر شاہ دی ماں، جنرل بخت خاں، دلا بھٹی، رائے بلار، میاں بہادر بلوچ، نقرہ بلوچ میاں راجا وغیرہ اوہ لوک ہن، جو اتھے جمے-پلے جاں کسے طرحاں اس دھرتی نال اوہناں دا تعلق رہا۔ ایہناں 'چوں کئی شاعر، آزادی سنگرامی تے کئی مذہبی کھیتر نال متعلق ہن۔
