دمودر داس اروڑا مشہور پنجابی قصا کار سی ۔ پنجابی وچ ہیر رانجھے دی مشہور پریم کہانی نوں سبھ توں پہلاں قلم بند کرن والے شاعر دمودر داس نیں ۔ اوہناں نے پنجاب دی مشہور لوک داستان ہیر رانجھا نوں سبھ توں پہلاں شعری روپ وچ بیان کیتا اے ۔ ایس رچنا دا روپ قصا اے ۔ ایہدا ناں ہیر دمودر اے ۔[۱]
جیون
دمودر دے جیون بارے تھوڑی بہت معلومات اوہناں دی اکو اک رچنا وچوں ملدی اے ۔ کہیا جاندا اے کہ اوہناں دا جم لودھی خاندان دے زمانے وچ ہویا سی تے اکبر دے زمانے وچ اوہناں دی موت ہوئی ۔ اوہناں دا پنڈ بلھارا سی جیہڑا پنجاب دے ضلع چنیوٹ وچ اے ۔اوہ گلاٹی جات دے اروڑا سی ۔
ناؤں دمودر جات گلاٹی، آیا سک سیالی۔
اوہ سیالاں دے پنڈ آ تاں گیا پر اس نے اپنے پچھوکڑ دا کوئی ذکر نہیں کیتا۔ نہ ہی ایہہ دسیا کہ اس دا اتھے آؤن دا کی کارن سی ۔ ہو سکدا اے کہ اوہ کسے نیڑلے پنڈ دا ای ہووے ۔
پیشا
سر رچرڈ ٹیمپل اوہناں دا پیشا پٹواری دسدا اے ۔ پر باوا بدھ سنگھ اوہناں نوں ہٹوانیاں آکھیا اے ۔ دمودر خود لکھدے نیں :
چوچک بہوں دلاسا دتا، تاں دلگیری لاہی۔
آکھ دمودر ہویا دلاسا، ہٹی اتھے پائی۔
لگدا اے کہ اوہناں نے ہیر تے رانجھے دے عشقَ دی کہانی اکھیں دیکھی ہووے :
اکھیں ڈٹھا قصز کیتا، میں تاں گنی نہ کوئی۔
اساں مونہوں الایا اوہی، جو کچھ نظر پئیوئی۔
ایہناں سطراں توں جاپدا اے کہ دمودر نے جھنگ وچ ایہ گھٹنا واپردی دیکھی ۔ ایہ وی ممکن اے کہ اکھیں ڈٹھا والی گل ااوہناں دی اک کلا جگت ای ہووے ۔ اوہناں دی شاعری توں ایہ پتا لگدا اے کہ اوہ اکبر دے ویلے وچ جمے سی ۔
کت نوں آکھاں سدائیں، کوئی اکبر میتھوں دھایا۔
یا
بادشاہی جو اکبر سندی، دن دن دون سوائے۔
ہیر دی کہانی دمودر دی زبانی
دمودر توں بعد دے کویاں نے وی ہیر رانجھے دی کہانی نوں لگ بھگ ایسے طرحاں ای لکھیا ۔ ایہ گل ضرور اے کہ ویرویاں وچ تھوڑا بہت فرق پا دتا اے ۔ دمودر دوارا لکھی ہیر دی کہانی کجھ اویں واپری :
بادشاہ اکبر دا راج سی ۔ جھنگ مگھیانا وچ چوچک دے گھر چار پت ہوئے ۔ خان، سلطان، پٹھان تے بہادر۔ پھر دھی نے جنم لیا۔ ناں اس دا رکھیا، ہیر۔ صرفے دی اولاد۔ چوچک نے اس نوں بہت لاڈاں نال پالیا۔ چھوٹی عمرے ہی اس دی منگنی کھیڑیاں دے منڈے نال کر دتی۔ سہیلیاں نال اوہ تیاں کھیڈدی، بیلے وچّ پینگھاں جھوٹدی تے دریا وچّ بیڑی چلاؤندی۔
اک دن نورے چندھڑ دی بیڑی نوں لڈن ملاح نے دریا وچّ روڑھ دتا۔ ہیر نے اوہ بیڑی اپنے پتن `تے بنھ لئی۔ اسے گلوں نورے نال جھڑپّ ہو گئی۔ ہیر نے اپنے بھراواں نوں دسن توں بناں ہی چندھڑ دا ٹاکرا کیتا تے اس نوں ہار دتی۔
اس ویلے ہی معظم چودھری دے گھر تخت ہزارے دھیدو رانجھا جمیا سی۔ چونہاں بھراواں وچوں سبھ توں چھوٹا سی اوہ۔ چھ سال دی عمر وچّ ہی ماں دا سایہ سر توں اٹھ گیا۔ معظم نے یعقوب وڑائچ دی دھی نال اس دی منگنی کر دتی۔ ویاہ رکھیا ہویا سی کہ معظم وی مر گیا۔ بھراواں دے دل وچّ کھوٹ سی۔ اوہ چھوٹے بھرا دا پھستا وڈھنا چاہندے نیں۔ دھیدو نوں ایہہ گلّ کھڑک گئی تے اوہ گھروں نکل گیا۔ راہ وچّ اک مسیتے ٹھہریا جتھے اک جھیوری دی دھی اس اتے موہت ہو گئی۔ اوہ اپنی ماں نوں آکھن لگی :
اک سنیندی، لکھ سنیسی، جے میں منہ توں پلو لاہیا۔
میں تاں ملّ بغیر وکانی، تاں میں کوک سنایا۔
جیوں جانے تؤں دیہہ آسانوں، بکھتے میں ہتھ آیا۔
نہیں تاں میں آپے ویندی آہو، شرم اساں سبھ لاہیا۔
تے جد ماں نے خود دھیدو نوں دیکھیا تے اوہ وی دل پھڑ کے بیٹھ کے گئی :
ناہیں کڑی آہی سچی، کے اس آکھ سنائی۔
ناہیں ماؤُ پیؤُ جایا، کس زبان صلاحیں۔
ویکھ وکانی جھیورآنی، قدم اٹھیؤسُ ناہیں۔
ہے جے چکھ وڈیرا ہووے، میں آپ نکاح بنھائیں۔
ماں-دھی دے منصوبے دیکھ کے دھیدو اچھوپلے ہی مسیت وچوں کھسک گیا۔
پھر جھناں دے کنڈھے پنجاں پیراں نال اس دی بھیٹ ہندی اے۔ لڈن نے بیڑی وچّ ڈٹھے رانگلے پلنگھ اتے اس نوں سوایا۔ جد ہیر نے اس نوں پلنگھ اتے پئے نوں دیکھیا تاں اوہ اس اتے موہت ہو گئی۔ تے پھر اپنے باپ نال اس دی جان پچھان کرائی۔ دھیدو نے مجھاں چارن دا کم سانبھ لیا۔ چپھیرے ہیر نال اس دے عشقَ دا چرچہ چھڑ گیا۔ سیالاں نے ہیر دا ویاہ رنگ پور کھیڑیا دے پتّ صاحب نال کر دتا۔ رانجھا لاگی بن کے ڈولی نال چلا گیا۔ کھیڑیاں نوں اس اتے شکّ پے گیا۔ اتھوں دوڑ کے اوہ اک تکیئے بیٹھ کے دن کٹی کرن لگا۔
ہیر تے اس دی ننان سہتی دا راج سانجھا سی۔ ہیر نے جھوٹھی-موٹھی دا سپّ لڑا لیا۔ علاج کرن لئی رانجھا جوگی بن کے رنگ پور آ گیا۔ ادھی راتیں کندھ پاڑ کے اوہ ہیر نوں لے کے فرار ہو گیا۔ کھیڑیاں دا واہر تے ناہڑاں دی ہیر رانجھے نوں پناہ۔ معاملہ کوٹ قبولے دے قاضی کول پہنچا تے قاضی نے ہیر نوں کھیڑیاں حوالے کر دتا۔ ربّ دا بھانا ایہہ ورتیا کہ کوٹ قبولے نوں اگّ لگّ گئی۔ اس قہر دے خوف توں ڈر کے قاضی نے ہیر رانجھے دے لڑ لا دتی۔ پھیر اوہ دوویں جنے مکے نوں چلے گئے۔
دمودر دی ہیر اک سکھانت ہے جد کہ وارث شاہ دی رچنا دکھانت وچ مکدی اے ۔ دوہاں دی کہانی وچ ایہو وڈا فرق اے۔
دمودر دے قصے دی بولی ودھیرے کر کے وشکارلی پنجابی ہے پر کدھرے-کدھرے پاتراں(کرداراں) دے بولاں وچّ علاقے دی بولی دی رنگت اے۔ محاوریاں دی چون بڑی ڈھکویں اے ۔ اپماواں، روپک تے النکار عامَ جیون وچوں لئے گئے نیں:
سک سیالیں ہیرے، کیکن جیکن کچا پارا۔
تڑپھے صحیح نہایت مچھی، گلدا پنڈ وچارا۔
وچّ مسیتے چن پھتھیوئی، میں ور نیہیں دیندی۔
بگا شینہ پھرے وچ جھلاں، پوندی دھروہی جیندی۔
دمودر دے قصے وچ پنجاب دے دریاواں، بیلیاں، چرانداں، فصلاں، جٹاں دے نت جیون، ویاہ شادیاں دیاں ریتاں تے رسماں دیاں رانگلیاں جھاکیاں نیں۔ سمچے سماجی جیون لئی وی دمودر نے کئی تتّ ورتے نیں۔ دھیاں بارے ماپیاں دی ذمے داری دی مثال :
ہیر تیرے گھر وڈی ہوئی، کیچے ساک کدائیں۔
آخر مال پرایا ایہو، رکھیا بندی ناہیں۔
دمودر نے ہیر دا قصا لکھ کے بیانیا شعری ادب دی نینھ رکھی اے ۔ ایہ رچنا ایس توں بعد آلے قصا کاراں لئی پریرنا دا آدھار بن گئی ۔
حوالے
باہرلے جوڑ
