احمد گجر

احمد گجر 17ویں صدی دا اک پنجابی بولی دا شاعر سی ۔

ایہہ شاعر مغل سلطنت دے بادشاہ اورنگزیب عالم گیر دے ویلے سی۔ اس دے جم تھاں اتے جم تے مرن دی متی بارے تاں کجھ پتہ نہیں لگدا پر اس دے ہیر دے قصے دے آخری بند––‘سنّ بیس تے چار اؤرنگشاہی، کتھا ہیر تے رانجھے دی ہوئی پوری’ (233) توں صرف انا ہی پتہ لگدا ہے کہ احمد گجر نے ایہہ قصہ اورنگزیب دے جلوسی سنّ 24 مطابق سنّ 1680ء وچ لکھ کے مکمل کیتا سی۔

پنجابی ادب وچ تھاں

پنجابی ادب وچ ہیر دمودر توں مگروں احمد گجر دی ہیر دی دوجی تھاں اے۔ اس دی کوئی مکمل کاپی نہیں ملدی، صرف اک ادھوری جہی فارسی اکھراں(شاہ مکھی) دی ملدی اے۔ ‘راج-بھون لائبریری’ موتی باغ، پٹیالا تے ‘سینٹرل پبلک لائبریری’، پٹیالا’ وچ اس دے دو نسخے گورمکھی اکھراں وچ لکھے ہوئے موجود ہن۔ ہیر احمد گجر دے کل بند 233 نیں۔

بولی

احمد گجر دی بولی قصا کاری دے پکھوں بڑی مانجی سنواری اے۔ ایہ راوی تے چناب دے درمیانی علاقے دی بولی نال ملدی جلدی اے۔ قصے وچ دو توں لے کے باراں تکاں تک دے بند ملدے نیں۔^[۱]

قصا کاری

ہیر دا قصا لکھن والے شاعراں وچّ تریخی نقطہ-نگاہ توں احمد گجر نوں خاص تھاں حاصل اے۔ احمد اوہ شاعر اے جسنے ایہہ قصہ لکھن لئی پہلی وار بینت چھند دی ورتوں کیتی۔ بھاویں وارث شاہ ورگی مشہوری اس دے نصیب وچّ نہیں آئی پر اس توں وارث بہت متاثر سی۔ وارث نہ صرف بینت چھند دی ورتوں وچّ احمد دے پائے راہ اتے تریا سگوں اس نے ہور کئی پکھاں وچّ وی احمد گجر دی نقل کیتی۔ وارث شاہ دے قصے دے انیکاں مشہور بند صاف طور تے احمد دے قصے وچوں آئے پرتیت ہندے نیں ۔ مقبل دے قصے وچّ وی سینکڑے پنکتیاں اجہیاں نیں جو جاں تاں اکا ہی احمد دی رچنا نال ملدیاں ہن جاں اوہناں نوں تھوڑھے بہت فرق نال قصے وچّ شامل کر لیا گیا اے۔ ایہہ اندازہ لایا جاندا اے کہ وارث تے مقبل توں پہلاں احمد دا قصہ لوکاں وچّ بہت پرچلت رہا ہووے گا۔ مگروں وارث دی مقبولیت اگے احمد دی رچنا مدھم پے گئی۔ دمودر توں پچھوں ہیر دا قصہ لکھن والا احمد دوسرا اہم قصہ کار اے۔ دمودر نے ہیر دا قصہ پہلی وار لکھ کے جے اک پرتھا توری سی تاں احمد دی اہمیت اس تتھّ وچّ ہے کہ اس نے دمودر دی پرتھا توں رتا ہٹّ کے اس قصے دی اک روایت شروع کیتی جسدی وارث شاہ سمیت مگروں آؤن والے قصہ کاراں نے پیروی کیتی۔

جیون بارے معلومات

احمد اتے اس دی رچنا ہیر بارے پیارا سنگھ پدم تے پروفیسر س.س. پدم وغیرہ ودواناں نے کھوج تے سمپادن دا کم کیتا اے۔ کوئی وی ودوان اس دی جیونی بارے کوئی خاص جانکاری نہیں جٹا سکیا۔ س.س. پدم، جسنے پہلی وار وکھ-وکھ ہتھ-لکھتاں دا تلناتمک ادھٔین کر کے احمد دے قصے نوں 1960 وچّ کتابی روپ وچّ چھپوایا، دا کہنا سی کہ احمد دے جیون سماچاراں بارے جانکاری دی لگپگ انہوند ہی اے۔ اس دے شبداں وچّ :

احمد دی جیونی تاں اک پاسے، اس دے پورے ناؤں دا وی پتہ نہیں لگدا۔ اس دی رچنا وچّ کئی تھاں ناں آیا تاں ہے پر صرف احمد کر کے، اگا-پچھا کوئی نہیں۔ عبدالغفور قریشی ہوراں اپنی پستک ‘پنجابی زبان دا ادب تے تاریخ` وچّ اس کوی دا ناں احمد شاہ کر کے دتا ہے، باوا بدھ سنگھ نے احمد کوی۔ باقی عامَ کر کے اتہاسکاراں نے اس کوی نوں احمد کر کے ہی لکھیا ہے۔

شمشیر سنگھ اشوک نے احمد دے جات دا گجر ہون بارے دسّ پائی سی۔ اس دا آدھار شاید پبلک لائبریری پٹیالہ وچّ ہیر احمد ناں دی اک پرانی ہتھ-لکھت اتے لکھی ایہہ سطر ہے، کتھا ہیر تے رانجھے دی کبِ احمد گجر کیتی۔ شمشیر سنگھ اشوک نے قصے دی بولی نوں ساندل بار دے جانگلی علاقے دی بولی منّ کے اتے اسے آدھار اتے جے اندازا لایا کہ احمد جھنگ دے علاقے دا واسی سی تاں پیارا سنگھ پدم نے اسنوں مالوے نال سنبندھت کیتا۔ ویسے اس دی بولی وچ جھنگوچی دی جھلک تاں ضرور اے پر اوہ پوری طرحاں جھنگوچی نہیں سگوں بہت حالتاں وچ اسنوں مرکزی پنجابی دی ورتوں کرن والا مڈھلا شاعر منیا گیا اے۔

اندرلی گواہی توں پتا لگدا ہے کہ احمد نے اپنا قصہ اورنگزیب دے ویلے لکھیا۔ قصے دے اخیر چ اسدے مکمل ہون دا سنّ درج اے:

سن بیس تے چار اؤرنگشاہی،
کتھا ہیر تے رانجھے دی ہوئی پوری

احمد دا قصا ہیر رانجھا

احمد دا قصہ آکار وچ نسبتن چھوٹا اے۔ اس وچّ کل 236 بینت نیں۔ اس طرحاں ایہ وارث دے قصے دے آکار دا لگپگ تیجا حصہ اے۔ اس وچّ اس بھانت دا وستھار نہیں جو وارث دے قصے وچّ پراپت ہے۔ سچ تاں ایہہ ہے کہ سنکھیپتا (مختصریت) وچ ہی احمد دی کلاتمکتا موجود اے۔ قصے دی کہانی لگپگ اوہی اے جسنوں مگروں وارث شاہ سمیت باقی سبھ قصہ کاراں نے پرچلت کیتا۔ پر اک وڈا فرق ایہہ اے کہ احمد نے رانجھے دے گھر چھڈن دا کارن بھابیاں ولوں مہنے مارنا جاں بھراواں دا ساڑا نہیں سگوں معاشی تنگی نوں دسیا اے۔ رانجھا راٹھاں دے خاندان دا چراغ نہیں، سدھارن کرسان دا پتر اے۔ اس طرحاں، جویں کہ س.س. پدم نے کیہا ہے کہ احمد نے نہ صرف کہانی نوں ودھیرے سچا تے منن یوگ بنایا سگوں اپنے سمیں نال وی انصاف کیتا۔ کہانی دے اخیر وچّ جدوں ہیر رانجھا اتے کھیڑے عدلی راجے دے دربار وچّ پیش ہندے نیں تاں کھیڑے اپنے بیان وچّ رانجھے دے گھر چھڈن اتے سیالاں پاس جا کے مجھیاں دا چاک بنن دا کارن ایہہ دسدے نیں:

جدوں ٹکے سرساہی سی انّ لگا،
تدوں کڑکیا سی وڈا کال میاں
بھکھا مردا سی ٹکڑیں پائے لیتا،
کیتا چوچکے میہیں دا پال میاں
میہیں چار کے سچیاں داعویاں تے،
بہت جاندا ایہہ تیتال میاں
حق کریں جیوں عمر خطاب کیتا،
گل ساڈیوں لاہ جنجال میاں

احمد دے قصے وچّ بھاویں وارث دی رچنا وانگ لمے سنواد نہیں پر اس وچّ پاتراں دے سبھاء-چتر نوں اگھاڑن اتے ناٹکیتا دا رنگ بھرن دا گن ضرور اے۔ محاوریدار بولی دی ورتوں اتے النکاراں دی جڑت وچّ وی اسنوں کمال حاصل اے۔ عامَ بول-چال وچّ ورتے جاندے محاورے احمد دی رچنا وچّ تھاں-تھاں پروئے ملدے نیں:

نین ہیر تے رانجھے دے کرن سودا،
عشقَ دوہاں دے وچّ دلال میاں
کھرا کٹھن دریاؤ ہے عشقَ والا،
درد تلھڑا بنھکے پار تریئے
تاب جھلنی کم ہے سوریاں دا،
آنچ اگّ تے لوہے دی کھری بھاری

احمد گجر دی رچنا اپنے ساہتک گناں اتے ہیر-ساہت وچّ اپنے تریخی تھاں کر کے کسے وی طرحاں انگولی نہیں کیتی جا سکدی۔^[۲]

حوالے

1. ادبِ پنجاب، لہور ، شمشیر سنگھ ‘اشوک’، سروت : پنجابی وشو کوش–جلد پہلی، بھاشا وبھاگ پنجاب
2. رگھبیر سنگھ، سروت ، بال وشوکوش (بھاشا، ساہت اتے سبھیاچار)، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالا

پنجابی لکھاری
ناول لکھاری	اوم پرکاش گاسو  • امرتا پریتم  • سنت سنگھ سیکھوں  • سوہن سنگھ سیتل  • شاہ چمن  • کرنل نرندرپال سنگھ  • کرمجیت کسا  • گربخش سنگھ پریتلڑی  • گردیال سنگھ  • جسونت سنگھ کنول  • نانک سنگھ  • نرنجن تسنیم  • بلدیو سنگھ سڑکناما  • بوٹا سنگھ شاد • بھائی ویر سنگھ  • رام سروپ انکھی  • محمد منشا یاد  • فرزند علی
شاعر	اللہ یار خاں جوگی • شاہ مراد  • امتوج  • سوِیتوج  • شمیل  • اوتار سنگھ پاش  • لُطف علی  • سنت رام اداسی  • شِو کمار بٹالوی  • سرجیت پاتر  • ہربھجن ہلواروی  • گیانی گرمکھ سنگھ مسافر  • گرچرن رامپوری  • جسونت ظفر  • جسونت دید  • جلھن جٹ  • جگتار  • تارا سنگھ  • نند لال نورپوری  • پرمندر سوڈھی  • پروفیسر موہن سنگھ  • باوا بلونت  • بسمل فریدکوٹی  • بھائی ویر سنگھ  • لال سنگھ دل  • پورن سنگھ  • بلبیر آتش  • بابا نجمی  • شریف کنجاہی  • افضل پارس  • مولا بخش کشتہ  • راجا رسالو • احمد راہی  • اختر حسین اختر  • سائیں اختر  • منیر نیازی  • سجاد حیدر • فقیر محمد فقیر  • فضل حسین گجراتی  • جوگی جہلمی  • ظفر اقبال  • درشن سنگھ آوارا • لوک راج • احسان اللہ طاہر  • استاد دامن • ستھرا شاہ • ساجن بابو  • منور حسین چشتی  • اعزاز احمد آذر  • ارشاد سندھو  • غلام حسین ندیم  • طارق گجر  • طارق عزیز  • سرفراز انور صفی
مخولیا شاعر	انور مسعود  • سید سلیمان گیلانی  • امام دین گجراتی • عبیر ابوذری • خالد مسعود • گیانی ہری سنگھ بڑبولا • کنول مشتاق • ہزارا سنگھ رمتا • عاشق راں • ڈاکٹر انعام الحق جاوید • م ش عالم • راجا نثار احمد یاور • مسافر لودھی • مجید سالک • مشتاق عالم گوگا • محمد صدیق میرپوری
عورت لکھاری	امرتا پریتم  • اجیت کور  • سکھوِندر امرت  • دلیپ کور ٹواݨا  • نینا ٹواݨا  • بچنت کور  • منجیت ٹواݨا  • ڈاکٹر ہرشندر کور  • ترسپال کور • ہاجرہ مشکور ناصری • فرخندہ لودھی • پِیرو پریمن  • منجیت اندرا • شفقت سلطانہ
صوفی شاعر	شاہ حسین  • شاہ شرف  • ہاشم شاہ  • بلھے شاہ  • وارث شاہ  • بابا وجید  • بابا فرید  • علی حیدر  • سلطان باہو  • خواجہ غلام فرید  • سائیں مولا شاہ  • بابو رجب علی  • عاصم بخاری  • نوشہ گنج بخش  • میاں محمد بخش
کہاݨی کار	سنتوکھ سنگھ دھیر  • سنت سنگھ سیکھوں  • سجان سنگھ  • صوبا سنگھ  • کلبیر سنگھ کانگ  • کرپال سنگھ کسیل  • کرتار سنگھ دگل  • گلزار سنگھ سندھو  • گربچن سنگھ بھلر  • گربخش سنگھ پریتلڑی  • جیت سنگھ سیتل  • پیارا سنگھ داتا  • پریم گورکھی  • بلونت گارگی
غزل گو	سادھو سنگھ ہمدرد  • سرجیت پاتر  • جگتار • جسوندر (غزل گو)  • دیپک جیتوئی
قصا کار	احمدیار  • ہاشم شاہ  • پیلو  • قادریار • مولوی غلام رسول  • جوگا سنگھ  • فضل شاہ  • میاں محمد بخش  • امام بخش • دمودر • مقبل • حافظ برخوردار • احمد گجر
وار تے جنگنامہ	شاہ محمد  • پیر محمد
ناٹک لکھاری	اجمیر سنگھ اولکھ  • ایشور چندر نندا
ڈاکٹر لکھاری	ڈاکٹر جسونت گلّ  • ڈاکٹر ہرشندر کور  • ڈاکٹر عارف محمود  • ڈاکٹر شہباز ملک  • ڈاکٹر حسن رضوی • ڈاکٹر جاوید سوز  • ڈاکٹر محمد بشیر گورایا • ڈاکٹر سرفراز حسین
تریخ لکھاری تے ہور	کرم سنگھ  • کاہن سنگھ نابھا  • ڈاکٹر کرپال سنگھ  • ڈاکٹر. گنڈا سنگھ  • تیرا سنگھ چن  • گرنام سنگھ تیر  • ایشر سنگھ ایشر  • گیانی گردتّ سنگھ • گیانی دتّ سنگھ • بلبیر سنگھ  • اچھرو سنگھ  • باوا بدھ سنگھ
لکھاری	ایشور چترکار • صاحب سنگھ  • پنڈت شردھا رام • تیجا سنگھ  • گیانی گیان سنگھ  • ڈاکٹر چرن سنگھ  • لال سنگھ کملا اکالی  • برج لال شاستری  • ہرندر سنگھ روپ  • پریتم سنگھ  • سرون سنگھ  • عجائب کمل  • ارشاد احمد پنجابی
تنقید نگار	ستندر سنگھ نور  • لابھ سنگھ کھیوا • ڈاکٹر سرفراز حسین
ہور	سادھو سنگھ دھامی  • نرندر سنگھ کپور
اردو لکھاری	سعادت حسن منٹو  • ساحر لدھیانوی  • اُپیندر ناتھ اشک  • راجندر سنگھ بیدی  • مجید امجد