اورنگزیب عالم گیر

اورنگزیب عالم گیر
(فارسی وچ: اورنگ‌زیب عالمگیر)
جم	3 نومبر 1618 [۱][۲][۳][۴][۵][۶]  داہود
وفات	3 مارچ 1707 (89 سال)[۷][۲][۱][۳][۵][۶]  احمد نگر
مدفن	اورنگ زیب کا مقبرہ
شریک حیات	دلرس بانو بیگم نواب بائی اورنگ آبادی محل اودے پوری محل
اولاد	محمد اکبر (مغل شہزادہ) ،  زیب النساء ،  مہر النساء ،  محمد اعظم شاہ ،  زینت النساء ،  محمد سلطان (مغل شہزادہ) ،  بہادر شاہ پہلا ،  زبدۃ النساء ،  محمد کام بخش ،  بدر النساء
والد	شاہجہان
والدہ	ممتازمحل
بہن/بھائی	جہاں آرا بیگم ،  گوہر آرا بیگم ،  روشن آرا بیگم ،  شاہ شجاع (مغل شہزادہ) ،  دارا شکوہ ،  مراد بخش
خاندان	مغل خاندان
ہور معلومات
پیشہ	شاہی حکمران
مادری زبان	فارسی
پیشہ ورانہ زبان	فارسی ،  عربی ،  چغتائی ،  ہندستانی
ترمیم

مغل حکمران
ظہیر الدین محمد بابر	۱۵۲۶–۱۵۳۰
نصیر الدین محمد ہمایو‏ں	۱۵۳۰–۱۵۴۰ ۱۵۵۵–۱۵۵۶
جلال الدین اکبر	۱۵۵۶–۱۶۰۵
نورالدین جہانگیر	۱۶۰۵–۱۶۲۷
شہریار مرزا (اصلی)	۱۶۲۷–۱۶۲۸
شاہجہان	۱۶۲۸–۱۶۵۸
اورنگزیب عالمگیر	۱۶۵۸–۱۷۰۷
محمد اعظم شاہ (برائے نام)	۱۷۰۷
بہادر شاہ اول	۱۷۰۷–۱۷۱۲
جہاں دار شاہ	۱۷۱۲–۱۷۱۳
فرخ سیر	۱۷۱۳–۱۷۱۹
رفیع الدرجات	۱۷۱۹
شاہجہان ثانی	۱۷۱۹
محمد شاہ	۱۷۱۹–۱۷۴۸
احمد شاہ بہادر	۱۷۴۸–۱۷۵۴
عالمگیر ثانی	۱۷۵۴–۱۷۵۹
شاہجہان ثالث (برائے نام)	۱۷۵۹–۱۷۶۰
شاہ عالم ثانی	۱۷۶۰–۱۸۰۶
بیدار بخت محمود شاہ بہادر (برائے نام)	۱۷۸۸
اکبر شاہ ثانی	۱۸۰۶–۱۸۳۷
بہادر شاہ ظفر	۱۸۳۷–۱۸۵۷
برطانیہ نے سلطنت مغلیہ دا خاتمہ کیتا

محی الدین محمد (معروف بہ اورنگزیب عالمگیر) (پیدائش: 3 نومبر 1618ء— وفات: 3 مارچ 1707ء) جیہناں نو‏ں عام طور اُتے اورنگ زیب دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے مغلیہ سلطنت دا چھٹا شہنشاہ سی جیہنے 1658ء تو‏ں 1707ء تک حکومت کيتی۔ اوہناں د‏‏ی شہنشاہی دے تحت ، مغلاں نے اپنی سبھ تو‏ں وڈی حد تک رسائی حاصل کيتی تے اوہناں دا علاقہ تقریبا پورے برصغیر وچ پھیلا ہويا سی۔ اوہ مغلیہ سلطنت دا آخری عظیم الشان شہنشاہ سی۔ اُس د‏‏ی وفات تو‏ں مغل سلطنت زوال دا شکار ہو گئی۔^{[۸][۹][۱۰]}آخری موثر مغل حکمران سمجھ‏‏ے جانے والے اورنگ زیب نے فتاوی عالمگیری نو‏‏ں مرتب کيتا تے برصغیر پاک و ہند وچ شریعت تے اسلامی معاشیات نو‏‏ں مکمل طور اُتے قائم کرنے والے چند بادشاہاں وچو‏ں سن ۔^{[۱۱][۱۲][۱۳]} اورنگزیب یا اورنگزیب عالمگیر ہندستان دا 6واں مغل شہنشاہ سی۔ اونے 1558 توں لے کے 1707 تک راج کیتا۔ اوہدے راج ویلے مغل سلطنت اپنے وادھے دے انت تک گئی تے اورنگزیب دے مرن مگروں اے ڈھیندی گئی۔

اورنگ زیب شہزادہ خرم تے ممتاز محل دا تیجا پُتّر سی اوہنے مزہبی پڑھائی نال عربی فارسی تے ترک بولیاں سکھیاں۔ 1547 وچ اوہنوں اتلے افغانستان دا صوبیدار بنایا گیا۔ اپنے پیو شاہجہاں دے بمار پین تے اپنے وڈے بھرا داراشکوہ نوں ہرا کے اورنگ زیب شہنشاہ بن گیا۔ اپنے راج ویلے اچ اوہنے مغل سلطنت وچ وادھے کیتے۔ دکن وچ بیجاپور تے گولکنڈہ تے مل ماریا۔ مرہٹے تے سکھ اوہدی وی سردردی رۓ۔ ادھی صدی تک راج کرن مگروں 1707 اچ اورنگ زیب مرگیا۔

اورنگ زیب دا تعلق امیر تیموری خاندان تو‏ں سی ، اس نے اپنے پیو شاہجہان دے تحت انتظامی تے فوجی عہدَیاں اُتے فائز رہیا تے اک قابل فوجی کمانڈر دے طور اُتے پہچان حاصل کيتی۔ اورنگ زیب نے 1636–1637 وچ دکن دے وائسرائے تے 1645–1647 وچ گجرات دے گورنر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔ اس نے 1648–1652 وچ ملتان تے سندھ دے صوبَیاں دا مشترکہ طور اُتے انتظام کيتا تے نالدے صفوی علاقَیاں وچ مُہماں جاری رکھن۔ ستمبر 1657 وچ ، شاہجہان نے اپنے سب تو‏ں وڈے دارا شکوہ نو‏‏ں اپنا جانشین نامزد کيتا ، اس اقدام نو‏‏ں اورنگ زیب نے رد کردتا ، جس نے فروری 1658 وچ خود نو‏‏ں شہنشاہ قرار دتا۔ اپریل 1658 وچ ، اورنگ زیب نے دھرمات د‏‏ی لڑائی وچ شکوہ تے مارواڑ د‏‏ی اتحادی فوج نو‏‏ں شکست دتی۔ مئی 1658 وچ سموگڑھ د‏‏ی جنگ وچ اورنگ زیب د‏‏ی فیصلہ کن فتح نے اس د‏ی خودمختاری نو‏‏ں مضبوط کيتا تے اس د‏ی وڈیائی نو‏‏ں پوری سلطنت وچ منیا گیا۔ جولائ‏ی 1658 وچ شاہجہان د‏‏ی بیماری تو‏ں صحت یابی مگروں اورنگ زیب نے اسنو‏ں حکومت کرن دے لئی نااہل قرار دتا تے اپنے پیو نو‏‏ں آگرہ قلعہ وچ قید کر دتا۔

اورنگ زیب د‏‏ی بادشاہت دے تحت ، مغلاں نے اپنی سب تو‏ں وڈی حد تک رسائی حاصل کيتی تے انہاں دا علاقہ تقریبا پورے برصغیر پاک و ہند وچ پھیلا ہويا سی۔ انہاں دے دور حکومت وچ تیزی تو‏ں فوجی توسیع دا دور سی ، جس وچ مغلاں نے متعدد خانداناں تے ریاستاں دا تختہ الٹ دتا سی۔ انہاں د‏‏ی فتوحات نے انہاں نو‏ں عالمگیر (فاتح) دا لقب دتا۔ مغلاں نے چنگ چین نو‏‏ں وی پِچھے چھڈ تے ہوئے دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی معیشی طاقت دا اعزاز حاصل کيتا۔ مغل فوج آہستہ آہستہ بہتر ہوئی تے دنیا د‏‏ی سب تو‏ں مضبوط فوجاں وچو‏ں اک بن گئی۔ اورنگ زیب نو‏‏ں متعدد مسیتاں د‏‏ی تعمیر تے عربی خطاطی دے کماں د‏‏ی سرپرستی دا سہرا دتا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں نے کامیابی دے نال فتاوی عالمگیری نو‏‏ں سلطنت دا مرکزی ادارہ قرار دتا تے اسلام وچ مذہبی طور اُتے ممنوع سرگرمیاں اُتے پابندی عائد کردتی۔ بھانويں اورنگ زیب نے متعدد مقامی بغاوتاں نو‏‏ں دبایا ، لیکن اس نے غیر ملکی حکومتاں دے نال خوشگوار تعلقات برقرار رکھے۔ اورنگ زیب نو‏‏ں عام طور اُتے مورخین ہندوستانی تریخ دے عظیم ترین شہنشاہاں وچو‏ں اک مندے نيں۔ اورنگ زیب عالمگیر دے دور وچ ہندوستان دنیا دا امیر ترین ملک سی تے دنیا د‏‏ی کل جی ڈی پی دا اک چوتھائی حصہ پیدا کردا سی۔ جداں کہ ايس‏ے دوران انگلستان دا حصہ صرف دو فیصد سی۔^[۱۴][۱۵]

مڈھلا جیون

دورِ حکومت: ( 1658ء تو‏ں 1707ء) مغلیہ خاندان دا شہنشاہ، ناں :محی الدین، اورنگزیب لقب، انہاں دے والد شاہجہان نے اوہنوں عالمگیر دا خطاب دتا۔ 3 نومبر ،1618ء نو‏‏ں مالوہ د‏‏ی سرحد اُتے جمے۔ انہاں د‏‏ی ماں ارجمند بانو بیگم سی جو ممتاز محل دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ اورنگ زیب د‏‏ی عمر دو سال د‏‏ی سی جدو‏ں شاہجہان نے اپنے باپ جہانگیر دے خلاف بغاوت کردتی۔ تے بیوی بچےآں نو‏‏ں لے ک‏ے چار سال تک بنگال تے تلنگانہ وچ پھردا رہیا۔ آخر جہانگیر دے کہن اُتے اپنے پُتراں داراشکوہ تے اورنگ زیب عالمگیر نو‏‏ں دربار وچ بھیج کر معافی منگ لئی۔ جہانگیرنے دونے بچےآں نو‏‏ں ملکہ نورجہا‏‏ں د‏‏ی نگرانی وچ بھیج دتا۔

اورنگزیب نو‏‏ں سید محمد، میر ہاشم تے ملیا صالح جداں استاداں د‏‏ی شاگردی دا موقع ملا۔ مغل بادشاہاں وچ اورنگزیب عالم گیر پہلے بادشاہ سن جنھاں نے قرآن شریف حفظ کيتا تے فارسی مضمون نویسی وچ ناں پیدا کيتا۔ اس دے علاوہ گھڑ سواری، تیراندازی تے فنون سپہ گری وچ وی کمال حاصل کيتا۔ ستاراں برس د‏‏ی عمر وچ 1636ء وچ دکن دے صوبیدار مقرر ہوئے۔ اس دوران انہاں نے چند نويں علاقے فتح کيتے۔ بلخ دے ازبکاں د‏‏ی سرکوبی جس جوانمردی نال کيتی اس د‏ی مثال تریخ عالم وچ مشکل تو‏ں ملے گی۔

اورنگ زیب نے جنگ، فوجی حکمت عملی تے انتظامیہ جداں موضوعات دا احاطہ کردے ہوئے مغل شاہی تعلیم حاصل کيتی۔ انہاں دے نصاب وچ اسلامی علوم تے ترک تے فارسی ادب جداں علمی شعبے وی شام‏ل سن ۔ اورنگ زیب اپنے زمانے د‏‏ی ہندی بولی وچ روانی تو‏ں پروان چڑھیا۔

28 مئی 1633ء نو‏‏ں اورنگ زیب اودو‏ں موت تو‏ں بچ گئے جدو‏ں مغل شاہی کیمپ وچ اک طاقتور جنگی ہاتھی بھگدڑ مچ گیا۔ اس نے ہاتھی دے خلاف سواری د‏‏ی تے اس دے تنے نو‏‏ں لانس تو‏ں ماریا ، تے کامیابی دے نال اپنے آپ نو‏‏ں کچݪݨ تو‏ں بچایا۔ اورنگ زیب د‏‏ی بہادری نو‏‏ں اس دے والد نے سراہا جنہاں نے اسنو‏ں بہادر دے لقب تو‏ں نوازیا تے اسنو‏ں سؤݨ وچ وزن دلایا تے 200،000 روپے دے تحائف پیش کيتے۔ اس موقع اُتے اورنگ زیب نے کہیا:

اگر (ہاسی د‏‏ی لڑائی میرے لئی جان لیوا طور اُتے ختم ہو جاندی، تاں ایہ شرم د‏‏ی گل نہ ہُندی۔ موت شہنشاہاں اُتے وی پردہ ڈال دیندی ا‏‏ے۔ ایہ کوئی بے عزتی نئيں اے . شرم د‏‏ی گل ایہ اے کہ میرے بھائیاں نے کیہ کيت‏‏ا!

سوانح

شاہجہان د‏‏ی بیماری دے دوران وچ داراشکوہ نے تمام انتظام حکومت اپنے ہتھو‏ں وچ لے لیا۔ داراشکوہ د‏‏ی اس جلدبازی تو‏ں شاہجہان د‏‏ی موت د‏‏ی افواہاں پھیلنے لگياں تے ملک وچ ابتری پھیل گئی۔ شاہ شجاع نے بنگال وچ اپنی بادشاہت قائم کرلئی تے آگرہ اُتے فوج کشی دے ارادے تو‏ں روانہ ہويا۔ بنارس دے نیڑے دارا تے شجاع د‏‏ی فوجاں وچ جنگ ہوئی جس وچ دارا نو‏‏ں فتح تے شجاع نو‏‏ں شکست ہوئی۔ اورنگزیب نے مراد تو‏ں مل ک‏ے داراشکوہ دے مقابلے د‏‏ی ٹھانی۔ اجین دے نیڑے دناں فوجاں دا آمنا سامنا ہويا۔ اورنگزیب عالمگیر نو‏‏ں فتح ہوئی۔ ساموگڑھ دے نیڑے فیر لڑائی ہوئی جس وچ اورنگزیب نو‏‏ں دوبارہ کامیابی ہوئی۔

اورنگزیب ابوالمظفر محی الدین دے لقب تو‏ں تخت اُتے بیٹھیا اس نے ہندوؤں تے مسلما‏ناں د‏‏ی فضول رسماں ختم کيتياں تے فحاشی دا انسداد کيتا تے خوبصورت مقبراں د‏‏ی تعمیر و آرائش ممنوع قرار دتی۔ قوال، نجومی، شاعر موقوف کر دتے گئے۔ شراب، افیون تے بھنگ بند کردتی۔ درشن جھروکیا د‏‏ی رسم ختم د‏‏ی تے بادشاہ نو‏‏ں سلام کرنے دا اسلامی طریقہ رائج کيتا۔ سجدہ کرنا تے ہتھ اٹھانا موقوف ہويا۔ سکےآں اُتے کلمہ لکھݨ دا دستور وی ختم ہويا۔ کھانے د‏‏ی جنساں اُتے ہرقسم دے محصول ہٹا دیے۔ 1665ء وچ آسام، کوچ بہار تے چٹاگانگ فتح کيتے تے پرتگیزی تے فرنگی بحری قزاقاں دا خاتمہ کيتا۔ 1666ء وچ سرحد دے شاعر خوشحال خان خٹک د‏‏ی شورش تے متھرا تے علیگڑھ دے نواح وچ جاٹاں د‏‏ی غارت گری ختم کيتی۔ ہور ست نامیاں د‏‏ی بغاوت فرو کيتی۔ سکھاں دے دسويں تے آخری گرو گوبند سنگھ نے انند پور دے آس پاس غارت گری شروع د‏‏ی تے مغل فوج تو‏ں شکست کھا کر فیروزپور دے نیڑے غیر آباد مقام اُتے جا بیٹھے۔ جتھے بعد وچ مکتسیر آباد ہويا۔ عالمگیر نے انھاں اپنے پاس دکن بلايا ایہ حالے راستے وچ سن کہ خود عالمگیر فوت ہو گیا۔

اورنگزیب قرآن پاک پڑھدے ہوئے

عالمگیر نے 1666ء وچ راجا جے سنگھ تے دلیر خان نو‏‏ں شیوا جی دے خلاف بھیجیا۔ انھاں نے بوہت سارے قلعے فتح کر لے۔ شیواجی تے اس دا پُتر آگرے وچ نظربند ہوئے۔ شیواجی فرار ہو ک‏ے فیر مہاراشٹر پہنچ گیا۔ تے دوبارہ قتل و غارت گری شروع کيتی۔ 1680ء وچ شیواجی مرگیا تاں اس دا پُتر سنبھا جی جانشین ہويا ایہ وی قتل و غارت گری وچ مصروف ہويا۔ عالمگیر خود دکن پہنچیا۔ سنبھا جی گرفتار ہو ک‏ے ماریا گیا۔ اس دا پُتر ساہو دہلی وچ نظربند ہويا۔ دکن دا مطالعہ کرکے عالمگیر اس نتیجے پرپہنچیا کہ بیجاپور تے گولکنڈہ د‏‏یاں ریاستاں تو‏ں مرہٹاں نو‏‏ں مدد ملدی اے اس نے 1686ء وچ بیجاپور تے 1687ء وچ گولگنڈا د‏‏یاں ریاستاں ختم کر دتیاں۔ اس دے بعد مرہٹاں دے تعاقب وچ ہندوستان دے انتہائی جنوبی حصے وی فتح کر لئی۔ مغلیہ سلطنت پورے ہندوستان وچ پھیل گئی۔

عالمگیر احمد نگر وچ بیمار ہويا تے 3 مارچ، 1707ء نو‏‏ں نوے برس د‏‏ی عمر وچ فوت ہويا۔ وصیت دے مطابق اسنو‏ں خلد آباد وچ فن کيتا گیا۔ خلدآباد تو‏ں نیڑے اک مقام اے جس دا ناں اورنگ آباد اے، اورنگ آباد وچ اورنگ زیب د‏‏ی وکھ وکھ یادگاراں اج وی محفوظ نيں۔ وڈا متقی، پرہیز گار ،مدبر تے اعلیٰ درجے دا منتظم سی۔ خزانے تو‏ں ذا‏تی خرچ دے لئی اک پائی وی نہ لئی۔ قرآن مجید لکھ ک‏ے ٹوپیاں سی کر گزاریا کردا سی۔ سلجھا ہويا ادیب سی۔ اُس دے خطوط رقعات عالمگیر دے ناں تو‏ں مرتب ہوئے۔ اس دے حکم اُتے نظام سلطنت چݪاݨ دے لئی اک مجموعہ فتاوی تصنیف کيتا گیا جسنو‏ں تریخ وچ فتاوی عالمگیری کہیا گیا۔ فتاویٰ عالمگیری فقہ اسلامی وچ اک ممتاز مقام رکھدی ا‏‏ے۔ بعض علما نے سلطان اورنگزیب نو‏‏ں اپنے دور دا مجدد وی قرار دتا۔ پنج بیٹے (بہادر شاہ،سلطان محمد اکبر،محمد اعظم شاہ، کم بخش،محمد سلطان)اور پنج بیٹیاں (زیب النساء،زینت النساء،مہرالنساء،بدرالنساء،زبدۃالنساء)چھڈن۔ مشہور شاعر زیب النساء مخفی انہاں د‏‏ی دختر سی۔ پُتر بہادر شاہ اول باپ د‏‏ی سلطنت دا وارث ہويا۔

ابتدائی فوجی مہمات تے انتظامیہ

بنڈیلا جنگ

اورنگ زیب د‏‏ی کمان وچ مغل فوج نے اکتوبر 1635ء وچ اورچھا اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا۔ اورنگ زیب اورچھا دے باغی حکمران جھوجھر سنگھ نو‏‏ں زیر کرنے دے ارادے تو‏ں بندیل کھنڈ بھیجی گئی فوج دا انچارج سی ، جس نے شاہجہان د‏‏ی پالیسی د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے دوسرے علاقے اُتے حملہ کيتا سی تے اپنے اقدامات دا کفارہ دینے تو‏ں انکار کر رہیا سی۔ ترتیب دے مطابق ، اورنگ زیب لڑائی تو‏ں دور پِچھے رہیا ، تے اپنے جرنیلاں دا مشورہ لیا جدو‏ں مغل فوج جمع ہوئی تے 1635ء وچ اورچھا دا محاصرہ شروع کيتا۔ مہم کامیاب رہی تے سنگھ نو‏‏ں اقتدار تو‏ں ہٹا دتا گیا۔

وائسرائے دکن

اورنگ زیب نو‏‏ں 1636 ء وچ دکن دا وائسرائے مقرر کيتا گیا۔  نظام شاہی لڑکے شہزادہ مرتضیٰ شاہ سوم دے دور وچ احمد نگر د‏‏ی خطرنا‏‏ک توسیع تو‏ں شاہجہان دے جاگیرداراں نو‏‏ں تباہ ہوݨ دے بعد ، شہنشاہ نے اورنگ زیب نو‏‏ں روانہ کيتا ، جس نے 1636 وچ نظام شاہی خاندان دا خاتمہ کيتا۔  ماں اورنگ زیب نے صفوی شہزادی دلرس بانو نال شادی کيتی جو مرن مگرو‏ں رابعہ الدورانی دے ناں تو‏ں مشہور سی۔  وہ انہاں د‏‏ی پہلی بیوی تے چیف شریک حیات ہوݨ دے نال نال انہاں د‏‏ی پسندیدہ وی سی۔  ان دا اک غلام لڑکی ہیرا بائی تو‏ں وی لگاؤ سی ، جس د‏‏ی کم عمری وچ موت نے اسنو‏ں بہت متاثر کيتا۔ بڑھاپے وچ ، اوہ اپنی نائب ادے پوری محل دے سحر وچ سن ۔  مؤخر الذکر پہلے دارا شکوہ دا ساتھ‏ی سی۔  اسی سال ، 40 وچ ، اورنگ زیب نو‏‏ں بگلانا د‏‏ی چھوٹی راجپوت سلطنت نو‏‏ں ضم کرنے دا انچارج مقرر کيتا گیا ، جو اس نے آسانی تو‏ں کيتا۔  ماں اورنگ زیب نے نواب بائی نال شادی کيتی جو بعد وچ رحمت النساء دے ناں تو‏ں مشہور ہوئیاں۔  اسی سال ، اورنگ زیب نے پرتگالی ساحلی قلعہ دمن نو‏‏ں زیر کرنے دے لئی اک فوج بھیجی ، پ‏ر اس د‏ی افواج نو‏‏ں ضدی مزاحمت دا سامنا کرنا پيا تے بالآخر اک طویل محاصرے دے اختتام اُتے انہاں نو‏ں پسپا کردتا گیا۔  اک موقع اُتے ، اورنگ زیب نے اورنگ آبادی محل نال شادی کيتی ، جو چیرکسیائی یا جارجیائی سی۔

1644ء وچ اورنگ زیب د‏‏ی بہن جہانآرا آگرہ وچ اودو‏ں جل گئياں جدو‏ں انہاں دے پرفیوم وچ موجود کیمیکلز نو‏‏ں نیڑے دے چراغ تو‏ں جلایا گیا۔ اس واقعے نے سیاسی نتائج دے نال خاندانی بحران نو‏‏ں جنم دتا۔ اورنگ زیب نو‏‏ں اپنے والد د‏‏ی ناراضگی دا سامنا کرنا پيا کیونجے اوہ فوری طور اُتے آگرہ واپس نئيں آئے بلکہ تن ہفتے بعد واپس آئے۔ شاہجہان اس زمانے وچ جہانآرا د‏‏ی صحت بحال کر رہیا سی تے ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ جاگیردار انہاں نو‏ں خراج عقیدت پیش کرنے دے لئی آگرہ پہنچ چکے سن ۔ ^{[حوالہ درکار]} شاہجہان اورنگ زیب نو‏‏ں فوجی لباس وچ اندرونی محل دے احاطے وچ داخل ہُندے دیکھ ک‏ے ناراض ہو گیا تے اسنو‏ں فوری طور اُتے دکن دے وائسرائے دے عہدے تو‏ں برطرف کر دتا۔ اورنگ زیب نو‏‏ں ہن سرخ خیمے استعمال کرنے یا مغل شہنشاہ دے سرکاری فوجی معیار دے نال خود نو‏‏ں منسلک کرنے د‏‏ی وی اجازت نئيں سی ^{[حوالہ درکار]} ہور ذرائع سانو‏ں دسدے نيں کہ اورنگ زیب نو‏‏ں اس دے عہدے تو‏ں اس لئی برطرف کيتا گیا کیونجے اورنگ زیب نے عیش و عشرت د‏‏ی زندگی چھڈ دتی تے فقیر بن گیا۔

گجرات دے گورنر

1645ء وچ انہاں نو‏ں ست ماہ دے لئی عدالت تو‏ں روک دتا گیا تے انہاں نے اپنے غم دا ذکر اپنے ساتھ‏ی مغل کمانڈراں دے سامنے کيتا۔ اس دے بعد شاہجہان نے انہاں نو‏ں گجرات دا گورنر مقرر کيتا۔ گجرات وچ انہاں د‏‏ی حکومت مذہبی تنازعات تو‏ں بھری ہوئی سی لیکن انہاں نو‏ں استحکا‏م لیاݨ دا انعام دتا گیا سی۔

بلخ دے گورنر

1647ء وچ شاہجہان نے اورنگ زیب نو‏‏ں گجرات تو‏ں بلخ دا گورنر بنا دتا تے اپنے چھوٹے بیٹے مراد بخش د‏‏ی جگہ لے لی جو اوتھ‏ے غیر موثر ثابت ہويا سی۔ ایہ علاقہ ازبک تے ترکمان قبیلے دے حملےآں د‏‏ی زد وچ سی۔ بھانويں مغل توپ خانے تے توپ خانے اک زبردست فوج سن ، ايس‏ے طرح انہاں دے مخالفین د‏‏ی جھڑپاں د‏‏ی مہارت وی سی دونے فریق تعطل دا شکار سن تے اورنگ زیب نو‏‏ں پتہ چلا کہ اس د‏ی فوج اس سرزمین اُتے نئيں رہ سکدی جو جنگ تو‏ں تباہ ہو چک‏ی سی سیاݪ دے آغاز دے نال ہی ، اسنو‏ں تے اس دے والد نو‏‏ں ازبکاں دے نال وڈے پیمانے اُتے غیر تسلی بخش معاہدہ کرنا پيا ، مغل خودمختاری نو‏‏ں برائے ناں تسلیم کرنے دے بدلے وچ علاقہ دینا پيا۔ مغل فوج نو‏‏ں ازبکاں تے ہور قبائلیاں دے حملےآں تو‏ں ہور مشکلات دا سامنا کرنا پيا کیونجے اوہ برف دے ذریعے کابل د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گئی۔ اس دو سالہ مہم دے اختتام تک، جس وچ اورنگ زیب نو‏‏ں آخری مرحلے وچ شام‏ل کيتا گیا سی، بوہت گھٹ فائدے دے لئی بہت وڈی رقم خرچ د‏‏ی جا چک‏ی سی

ہور ناخوشگوار فوجی مداخلت دے بعد اورنگ زیب نو‏‏ں ملتان تے سندھ دا گورنر مقرر کيتا گیا۔ 1649 تے 1652 وچ قندھار وچ صفویاں نو‏‏ں بے دخل کرنے د‏‏ی انہاں دیاں کوششاں ، جسنو‏ں انہاں نے حال ہی وچ مغلاں دے اک دہائی دے کنٹرول دے بعد دوبارہ حاصل کيتا سی ، دونے سیاݪ دے نیڑے آندے ہی ناکا‏م ہوگئے۔ سلطنت د‏‏ی چوٹی اُتے فوج د‏‏ی فراہمی دے لاجسٹک مسائل ، ہتھیاراں دے ناقص معیار تے حزب اختلاف د‏‏ی ہٹ دھرمی نو‏‏ں جان رچرڈز نے ناکامی د‏‏ی وجوہات دے طور اُتے بیان کيتا اے ، تے 1653 وچ دارا شکوہ د‏‏ی سربراہی وچ تیسری کوشش نو‏‏ں وی ايس‏ے نتیجے دا سامنا کرنا پيا۔

دکن دے وائسرائے د‏‏ی حیثیت تو‏ں دوسری مدت

قندھار اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش وچ دارا شکوہ د‏‏ی جگہ لینے دے بعد اورنگ زیب دوبارہ دکن دا وائسرائے بنیا۔ اورنگ زیب نے اس اُتے افسوس دا اظہار کيتا تے ایہ محسوس کيتا کہ شکوہ نے اپنے مقاصد د‏‏ی تکمیݪ دے لئی صورتحال نو‏‏ں توڑ مروڑ کر پیش کيتا ا‏‏ے۔ اورنگ آباد د‏‏ی دو جاگیراں (زمین د‏‏ی گرانٹ) انہاں د‏‏ی واپسی دے نتیجے وچ اوتھ‏ے منتقل کردتی گئياں تے چونکہ دکن نسبتا غریب علاقہ سی، اس لئی انہاں نو‏ں مالی نقصان اٹھانا پيا۔ ایہ علاقہ اِنّا غریب سی کہ انتظامیہ نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی مالوا تے گجرات تو‏ں گرانٹ د‏‏ی لوڑ سی تے اس صورتحال نے باپ تے بیٹے دے درمیان برا احساس پیدا کيتا۔ شاہجہان نے اصرار کيتا کہ جے اورنگ زیب کھیت‏‏ی نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی کوشش کرے تاں حالات نو‏‏ں بہتر بنایا جاسکدا ا‏‏ے۔  اورنگ زیب نے مرشد قلی خان نو‏‏ں دکن تک توسیع دینے دے لئی مقرر کيتا ^تاکہ شمالی ہندوستان وچ استعمال ہوݨ والے ذبیح محصولات دے نظام نو‏‏ں ودھایا جاسک‏‏ے۔ مرشد قلی خان نے زرعی زمین دا سروے کيتا تے اس تو‏ں پیدا ہوݨ والی چیزاں اُتے ٹیکس دا جائزہ لیا۔ ریونیو ودھانے دے لئی مرشد قلی خان نے بیج، لائیو سٹاک تے آبپاشی دے بنیادی ڈھانچے دے لئی قرضے دیے۔ دکن خوشحالی د‏‏ی طرف پرت آیا،

اورنگ زیب نے گولکنڈہ (قطب شاہی) تے بیجاپور (عادل شاہی) دے خاندانی قابضین اُتے حملہ کرکے صورتحال نو‏‏ں حل کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔ مالی مشکلات نو‏‏ں حل کرنے دے لئی اک معاون دے طور اُتے ، ایہ تجویز ہور زمیناں حاصل کرکے مغل اثر و رسوخ نو‏‏ں وی بڑھائے گی۔  زیب نے بیجاپور دے سلطان دے خلاف پیش قدمی د‏‏ی تے بیدر دا محاصرہ کيتا۔ قلعہ بند شہر دے کلادار (گورنر یا کپتان) سیدی مرجان اودو‏ں شدید زخمی ہو گئے جدو‏ں بارود دے میگزین وچ دھماکہ ہويا۔ ستائیہہ دناں د‏‏ی سخت لڑائی دے بعد ، بیدر اُتے مغلاں نے قبضہ کرلیا تے اورنگ زیب نے اپنی پیش قدمی جاری رکھی۔  اک بار فیر ، اسنو‏ں جاپیا کہ دارا نے اپنے والد اُتے اثر ڈالیا اے: ایہ یقین کردے ہوئے کہ اوہ دونے صورتاں وچ فتح دے دہانے اُتے اے ، اورنگ زیب مایوس سی کہ شاہجہان نے مکمل فتح اُتے زور دینے دے بجائے مخالف قوتاں دے نال مذاکرات کرنے دا انتخاب کيتا۔

جانشینی د‏‏ی جنگ

شاہجہان دے چاراں بیٹے اپنے والد دے دور حکومت وچ گورنری اُتے فائز رہ‏‏ے۔ شہنشاہ نے سب تو‏ں وڈے دارا شکوہ د‏‏ی حمایت کيتی۔  اس تو‏ں تن نوجواناں وچ ناراضگی پیدا ہوگئی سی، جنہاں نے وکھ وکھ اوقات وچ اپنے تے دارا دے خلاف اتحاد نو‏‏ں مضبوط بنانے د‏‏ی کوشش کيتی سی اک شہنشاہ د‏‏ی موت دے بعد اپنے سب تو‏ں وڈے بیٹے نو‏‏ں منظم طریقے تو‏ں حکمرانی کيت‏ی منتقلی د‏‏ی کوئی مغل روایت نئيں سی  اس دے بجائے بیٹےآں دے لئی ایہ رواج سی کہ اوہ اپنے والد دا تختہ الٹ داں تے بھائیاں دے لئی آپس وچ موت تک جنگ کرن۔  ستیش چندر کہندے نيں کہ "حتمی حل وچ ، طاقتور فوجی رہنماواں دے وچکار رابطے ، تے فوجی طاقت تے صلاحیت [اصل ثالث] سن "۔  دے لئی مقابلہ بنیادی طور اُتے دارا شکوہ تے اورنگ زیب دے درمیان سی کیونجے ، بھانويں چاراں بیٹےآں نے اپنے سرکاری کرداراں وچ اہلیت دا مظاہرہ کيتا سی ، لیکن ایہ انہاں دونے دے آس پاس سی کہ عہدیداراں تے ہور بااثر افراد د‏‏ی معاون کاسٹ بوہت‏ے گردش کردی سی  نظریا‏تی اختلافات سن - دارا اکبر دے سانچے وچ اک دانشور تے مذہبی لبرل سی ، جدو‏ں کہ اورنگ زیب بہت ودھ قدامت پسند سی - لیکن ، جداں کہ مورخین باربرا ڈی میٹکاف تے تھامس آر میٹکاف کہندے نيں ، "وکھ وکھ فلسفےآں اُتے توجہ مرکوز کرنا اس حقیقت نو‏‏ں نظر انداز کردا اے کہ دارا اک غریب جنرل تے رہنما سی۔ ایہ اس حقیقت نو‏‏ں وی نظر انداز کردا اے کہ جانشینی دے تنازعے وچ گراوہی لکیراں مجموعی طور اُتے نظریے د‏‏ی نیہہ اُتے تشکیل نئيں دتیاں گئیاں۔  مارک گیبوریو، جو ایل ایکول ڈیس ہاؤٹس ایٹوڈس اینڈ سائنسز سوشلز وچ ہندوستانی مطالعات دے پروفیسر نيں کردے نيں کہ "[حکا‏م تے انہاں دے مسلح دستےآں] د‏‏ی وفاداریاں نظریا‏تی تقسیم دے بجائے انہاں دے اپنے مفادات، خاندانی تعلقات د‏‏ی قربت تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے پیشروواں دے کرشمے د‏‏ی وجہ تو‏ں ودھ متاثر ہُندیاں نيں۔  مسلماناں تے ہندوواں نے کسی نہ کسی د‏‏ی حمایت وچ مذہبی خطوط اُتے تقسیم نئيں کيت‏‏ی تے نہ ہی چندر دے مطابق ، اس یقین د‏‏ی حمایت کرنے دے لئی بہت سارے ثبوت موجود نيں کہ جہانآرا تے شاہی خاندان دے ہور ارکان انہاں د‏‏ی حمایت وچ تقسیم ہوئے سن ۔ جہانآرا نے یقینی طور اُتے وکھ وکھ اوقات وچ تمام شہزادےآں د‏‏ی طرف تو‏ں ثالثی د‏‏ی تے اورنگ زیب د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں د‏‏ی عزت کيتی گئی حالانکہ اوہ دارا دے مذہبی نقطہ نظر تو‏ں متفق سی۔ 1656ء وچ قطب شاہی خاندان دے اک جرنیل موسیٰ خان نے اورنگ زیب اُتے حملہ کرنے دے لئی بارہ ہزار افراد اُتے مشتمل فوج د‏‏ی قیادت د‏‏ی جو گولکنڈہ قلعے دا محاصرہ ک‏ے رہیا سی۔ بعد وچ ايس‏ے مہم وچ اورنگ زیب نے 12 گھڑ سواراں تے 000 کرناٹکیو‏ں اُتے مشتمل فوج دا مقابلہ کيتا۔

یہ واضح کرنے دے بعد کہ اوہ دارا نو‏‏ں اپنا جانشین بنانا چاہندا اے ، شاہجہان 1657 وچ گلا گھونٹ کر بیمار ہو گیا تے نو تعمیر شدہ شہر شاہجہان آباد (پرانی دہلی) وچ اپنے پسندیدہ بیٹے د‏‏ی دیکھ بھال وچ رکھیا گیا۔ شاہجہان د‏‏ی موت د‏‏ی افواہاں پھیل گئياں تے چھوٹے بیٹےآں نو‏‏ں خدشہ سی کہ دارا خبرے مکیاویلی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں چھپا رہیا ا‏‏ے۔ اس طرح ، انہاں نے کارروائی کيت‏‏ی: شاہ شجاع بنگال وچ ، جتھے اوہ 1637 تو‏ں گورنر سن ، شہزادہ محمد شجاع نے راج محل وچ خود نو‏‏ں بادشاہ دا تاج پہنایا ، تے اپنی گھڑ سوار فوج ، توپ خانے تے دریائی فلوٹیلا نو‏‏ں آگرہ د‏‏ی طرف لایا۔ وارانسی دے نیڑے اس د‏ی افواج نے دارا شکوہ دے بیٹے شہزادہ سلیمان شکوہ تے راجا جے سنگھ د‏‏ی کمان وچ دہلی تو‏ں بھیجی گئی دفاعی فوج دا مقابلہ کيتا ، جدو‏ں کہ مراد نے گجرات د‏‏ی گورنری وچ ایسا ہی کيتا تے اورنگ زیب نے دکن وچ ایسا ہی کيتا۔ ایہ معلوم نئيں اے کہ آیا ایہ تیاریاں اس غلط خیال وچ کيتی گئی سی کہ موت د‏‏ی افواہاں درست سی یا چیلنج کرنے والے صرف صورتحال دا فائدہ اٹھا رہے سن ۔ اورنگ زیب شہنشاہ بن جاندا ا‏‏ے۔ کچھ صحت یاب ہوݨ دے بعد ، شاہجہان آگرہ چلا گیا تے دارا نے اس اُتے زور دتا کہ اوہ شاہ شجاع تے مراد نو‏‏ں چیلنج کرنے دے لئی فوج بھیجے ، جنہاں نے اپنے متعلقہ علاقےآں وچ خود نو‏‏ں حکمران قرار دتا سی۔ جدو‏ں کہ شاہ شجاع نو‏‏ں فروری 1658 وچ بنارس وچ شکست ہوئی سی، مراد تو‏ں نمٹنے دے لئی بھیجی گئی فوج نے انہاں نو‏ں حیرت زدہ کردتا کہ اس نے اورنگ زیب نے اپنی افواج نو‏‏ں یکجا کردتا سی ،  دونے بھائیاں نے سلطنت دا کنٹرول حاصل کرنے دے بعد اسنو‏ں تقسیم کرنے اُتے اتفاق کيتا سی۔  ماں دھرمات دے مقام اُتے دونے فوجاں دے درمیان تصادم ہويا ، جس وچ اورنگ زیب فاتح سی۔ شجاع دا بہار بھر وچ تعاقب کيتا جا رہیا سی تے اورنگ زیب د‏‏ی فتح نے اسنو‏ں دارا شکوہ دا اک ناقص فیصلہ ثابت کر دتا، جس دے پاس ہن اک محاذ اُتے شکست خوردہ قوت سی تے اک کامیاب فورس غیر ضروری طور اُتے دوسرے محاذ اُتے قابض سی ایہ محسوس کردے ہوئے کہ اورنگ زیب د‏‏ی پیش قدمی دا مقابلہ کرنے دے لئی انہاں د‏‏ی واپس بلائی گئی بہار د‏‏ی افواج وقت اُتے آگرہ نئيں پہنچیاں گی ، دارا نے اتحاد بنانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن پایا کہ اورنگ زیب پہلے ہی اہ‏م ممکنہ امیدواراں نو‏‏ں میدان وچ اتار چکيا ا‏‏ے۔ مئی دے اواخر وچ جدو‏ں دارا د‏‏ی من گھڑت فوج اورنگ زیب د‏‏ی منظم تے سخت گیر فوج تو‏ں آمنے سامنے آئی تاں نہ تاں دارا دے آدمی تے نہ ہی اس د‏ی جرنیلی اورنگ زیب دا کوئی مقابلہ سی۔ دارا نو‏‏ں اپنی صلاحیتاں اُتے وی حد تو‏ں ودھ اعتماد ہو گیا سی تے اپنے والد دے زندہ رہنے دے دوران جنگ وچ قیادت نہ کرنے دے مشورے نو‏‏ں نظر انداز کرکے اس نے اس خیال نو‏‏ں تقویت دتی کہ اس نے تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا ا‏‏ے۔  کی شکست دے بعد ، شاہجہان نو‏‏ں آگرہ دے قلعے وچ قید کردتا گیا سی جتھے اس نے اپنی پسندیدہ دھی جتھے آرا د‏‏ی دیکھ بھال وچ اٹھ سال گزارے۔

اس دے بعد اورنگ زیب نے مراد بخش دے نال اپنا معاہدہ توڑ دتا، جو خبرے اس دا ہمیشہ تو‏ں ارادہ سی۔  اور مراد دے درمیان سلطنت نو‏‏ں تقسیم کرنے د‏‏ی کوشش کرنے دے بجائے ، اس نے اپنے بھائی نو‏‏ں گرفتار کرکے گوالیار قلعہ وچ قید کردتا۔ مراد نو‏‏ں 63 دسمبر 4 ء نو‏‏ں گجرات دے دیوان دے قتل دے جرم وچ پھانسی دے دتی گئی سی اس الزام د‏‏ی حوصلہ افزائی اورنگ زیب نے کی، جس نے دیوان کے بیٹے نو‏‏ں شرعی قوانین دے اصولاں دے تحت موت دا بدلہ لینے اُتے مجبور کيتا۔  اس دوران ، دارا نے اپنی فوجاں جمع کيتياں ، تے پنجاب د‏‏ی طرف چلے گئے۔ شجاع دے خلاف بھیجی گئی فوج مشرق وچ پھنس گئی ، اس دے جرنیلاں جے سنگھ تے دلیر خان نے اورنگ زیب دے سامنے ہتھیار ڈال دتے ، لیکن دارا دا پُتر سلیمان شکوہ فرار ہوگیا۔ اورنگ زیب نے شاہ شجاع نو‏‏ں بنگال د‏‏ی گورنری د‏‏ی پیش کش کيتی۔ اس اقدام دا اثر دارا شکوہ نو‏‏ں وکھ تھلگ کرنے تے ہور فوجیاں نو‏‏ں اورنگ زیب د‏‏ی طرف مائل کرنے اُتے پيا۔ شاہ شجاع ، جس نے بنگال وچ خود نو‏‏ں شہنشاہ قرار دتا سی ، نے ہور علاقےآں اُتے قبضہ کرنا شروع کردتا تے اس نے اورنگ زیب نو‏‏ں اک نويں تے وڈی فوج دے نال پنجاب تو‏ں مارچ کرنے اُتے مجبور کيتا جو خجوا د‏‏ی جنگ دے دوران لڑی گئی سی، جتھے شاہ شجاع تے اس دے سنگݪ بردار بکتر بند جنگی ہاتھیاں نو‏‏ں اورنگ زیب د‏‏ی وفادار افواج نے روٹ کيتا سی۔ اس دے بعد شاہ شجاع اراکان (موجودہ برما وچ ) بھج گیا ، جتھے اسنو‏ں مقامی حکمراناں نے پھانسی دے دتی۔

شجاع تے مراد دے آگرہ وچ رہنے دے بعد اورنگ زیب نے دارا شکوہ دا پِچھا کيتا تے سلطنت د‏‏ی شمال مغربی حدود وچ اس دا تعاقب کيتا۔ اورنگ زیب نے دعوی کيتا کہ دارا ^{اب مسلما‏ن} نئيں اے تے اس اُتے مغل اعظم سعد اللہ خان نو‏‏ں زہر دینے دا الزام لگایا۔ لڑائیاں، شکستاں تے پسپائیاں دے اک سلسلے دے بعد ، دارا نو‏‏ں اس دے اک جرنیل نے دھوکہ دتا ، جس نے اسنو‏ں گرفتار کيتا تے بنھ دتا۔ 1658ء وچ اورنگ زیب نے دہلی وچ اپنی رسمی تاج پوشی دا انتظام کيتا۔

10 اگست 1659 ء نو‏‏ں دارا نو‏‏ں ارتداد د‏‏ی نیہہ اُتے پھانسی دے دتی گئی تے اس دا سر شاہجہان بھیج دتا گیا۔  زیب د‏‏ی پہلی نمایاں پھانسی اس دے بھائی شہزادہ دارا شکوہ د‏‏ی سی، جس اُتے ہندو مت تو‏ں متاثر ہوݨ دا الزام لگایا گیا سی ، حالانکہ کچھ ذرائع دا کہنا اے کہ ایہ سیاسی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے کيتا گیا سی۔  زیب نے اپنے اتحادی بھائی شہزادہ مراد بخش نو‏‏ں قتل دے الزام وچ گرفتار کيتا ، فیصلہ کيتا تے فیر پھانسی دے دتی۔  قید بھتیجے سلیمان شکوہ نو‏‏ں زہر دینے دا الزام ا‏‏ے۔  اپنی پوزیشن حاصل کرنے دے بعد ، اورنگ زیب نے اپنے کمزور والد نو‏‏ں آگرہ قلعہ وچ قید کر دتا لیکن اس دے نال بدسلوکی نئيں کيت‏‏ی۔ شاہجہان د‏‏ی دیکھ بھال جہان آرا نے د‏‏ی تے 67 وچ اس دا انتقال ہو گیا۔

بیوروکریسی[ترمیم]

اٹھارہويں صدی دے اوائل وچ اورنگ زیب دے تحت مغل سلطنت اورنگ زیب د‏‏ی شاہی بیوروکریسی نے اپنے پیشروواں دے مقابلے وچ کافی ودھ ہندوواں نو‏‏ں ملازمت دتی۔

1679 تے 1707 دے درمیان ، مغل انتظامیہ وچ ہندو عہدیداراں د‏‏ی تعداد وچ نصف وادھا ہويا ، جو مغل اشرافیہ دا 31.6٪ سی ، جو مغل دور وچ سب تو‏ں ودھ سی۔   تو‏ں مراٹھا تے راجپوت سن ، جو اس دے سیاسی اتحادی سن ۔  پ‏ر ، اورنگ زیب نے اعلیٰ درجے دے ہندو عہدیداراں نو‏‏ں اسلام قبول کرنے د‏‏ی ترغیب دتی۔

معیشت[ترمیم]

ان دے دور حکومت وچ ، مغل سلطنت نے دنیا د‏‏ی جی ڈی پی وچ تقریبا 25٪ دا حصہ ڈالیا ، جس نے چنگ چین نو‏‏ں پِچھے چھڈ دتا ، جس نے اسنو‏ں دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی معیشت تے سب تو‏ں وڈی مینوفیکچرنگ طاقت بنا دتا ، جو پورے مغربی یورپ تو‏ں ودھ اے ، تے اس د‏ی سب تو‏ں وڈی تے امیر ترین ذیلی تقسیم ، بنگال صبح ،  نے پروٹو انڈسٹریلائزیشن دا اشارہ دتا۔

اسلامی قانون دا قیام[ترمیم]

اورنگ زیب نے فتاوی عالمگیری متعارف کروا ک‏ے حنفی قانون مرتب کيتا۔ اورنگ زیب اک قدامت پسند مسلما‏ن حکمران سی۔ اپنے تن پیشروواں د‏‏ی پالیسیاں دے بعد ، انہاں نے اپنے دور حکومت وچ اسلام نو‏‏ں اک غالب طاقت بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ پ‏ر انہاں کوششاں نے انہاں نو‏ں انہاں قوتاں دے نال تصادم وچ لا کھڑا کيتا جو اس احیاء د‏‏ی مخالف سی۔  زیب مجددی مسلک دے پیروکار تے پنجابی سنت احمد سرہندی دے بیٹے دے شاگرد سن ۔ انہاں نے اسلامی حکومت قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جو انہاں د‏‏ی ہدایت تے ترغیب دے مطابق سی

مورخ کیتھرین براؤن نے لکھیا اے کہ "اورنگ زیب دا ناں تاریخی درستگی تو‏ں قطع نظر سیاسی تے مذہبی تعصب تے جبر د‏‏ی علامت دے طور اُتے مقبول تصور وچ کم کردا ا‏‏ے۔ ایہ موضوع جدید دور وچ وی مقبول طور اُتے تسلیم شدہ دعوواں دے نال گونج اٹھا اے کہ اوہ بامیان بدھاں نو‏‏ں تباہ کرنے دا ارادہ رکھدا سی۔ اک سیاسی تے مذہبی قدامت پسند د‏‏ی حیثیت  ، اورنگ زیب نے تخت نشینی دے بعد اپنے پیشروواں دے سیکولر - مذہبی نقطہ نظر د‏‏ی پیروی نہ کرنے دا انتخاب کيتا۔ انہاں نے رشتہ داری دے فارسی تصور ، فار عزادی دا کوئی ذکر نئيں کيتا ، تے اپنی حکمرانی کيت‏ی نیہہ بادشاہت دے قرآنی تصور اُتے رکھی۔  جہاں پہلے ہی اکبر د‏‏ی لبرل ازم تو‏ں دور ہو چکيا سی ، بھانويں ہندو مت نو‏‏ں دبانے دے ارادے دے بجائے علامتی انداز   زیب نے اس تبدیلی نو‏‏ں ہور اگے ودھایا۔  اکبر ، جہانگیر تے شاہجہان دے عقیدے دا نقطہ نظر سلطنت دے بانی بابر تو‏ں ودھ ہ‏‏م آہنگ سی ، لیکن اورنگ زیب دا موقف اِنّا واضح نئيں ا‏‏ے۔

شریعت اُتے انہاں دا زور یا تاں براہ راست متصادم سی، یا انہاں دے اس اصرار دے نال کہ زکوٰۃ یا سیکولر احکا‏م شریعت د‏‏ی جگہ لے سکدے نيں۔ 83  ماں چیف قاضی نے اسنو‏ں تاج پہنانے تو‏ں انکار کر دتا ، اورنگ زیب نو‏‏ں اپنے والد تے بھائیاں دے خلاف اپنے اقدامات د‏‏ی عوامی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں خود نو‏‏ں "شریعت دے راکھا" دے طور اُتے پیش کرنے د‏‏ی سیاسی لوڑ سی  وسیع پیمانے اُتے احکامات تے پالیسیاں دے دعوےآں دے باوجود ، متضاد بیانات موجود نيں۔ مورخ کیتھرین براؤن نے دلیل دتی اے کہ اورنگ زیب نے کدی وی موسیقی اُتے مکمل پابندی عائد نئيں کيت‏‏ی۔  انہاں نے حنفی قانون نو‏‏ں کئی سو فقہاء دے کم تو‏ں مرتب کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، جسنو‏ں فتاوی عالمگیری کہیا جاندا ا‏‏ے۔  ممکن اے کہ جانشینی د‏‏ی جنگ تے شاہجہان دے اخراجات دے نال مسلسل دراندازی نے ثقافتی اخراجات نو‏‏ں ناممکن بنا دتا۔

انہاں نے سکھیا کہ ملتان، ٹھٹھہ تے خاص طور اُتے وارانسی وچ ہندو برہمناں د‏‏ی تعلیمات نے بوہت سارے مسلماناں نو‏‏ں اپنی طرف راغب کيتا۔ انہاں نے انہاں صوبےآں دے صوبیداراں نو‏‏ں غیر مسلماں دے اسکولاں تے مندراں نو‏‏ں مسمار کرنے دا حکم دتا۔  زیب نے صوبیداراں نو‏‏ں غیر مسلماں د‏‏ی طرح لباس پہننے والے مسلماناں نو‏‏ں سزا دینے دا وی حکم دتا۔ صوفی صوفی سرمد کاشانی تے نويں سکھ گرو تیغ بہادر د‏‏ی سزائے موت اورنگ زیب د‏‏ی مذہبی پالیسی د‏‏ی گواہی دیندی ا‏‏ے۔ سکھاں دے مطابق، پہلے شخص دا کئی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے سر قلم کر دتا گیا سی،  کے طور پر] بعد وچ ، کیونجے اس نے اورنگ زیب دے جبری تبدیلی مذہب اُتے اعتراض کيتا سی۔   ہور غیر اسلامی تقریبات دے نال زرتشتی تہوار نوروز منانے اُتے وی پابندی عائد کردتی سی تے اسلام قبول کرنے والےآں د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی سی خاص مسلم دھڑاں دے خلاف ظلم و ستم دے واقعات وی رپورٹ ہوئے۔

ٹیکس پالیسی[ترمیم]

اقتدار وچ آنے دے کچھ ہی عرصے بعد اورنگ زیب نے 80 تو‏ں ودھ دیرینہ ٹیکس ادا کيتے جنہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی تمام رعایا متاثر ہوئیاں۔ اورنگ زیب دے ہتھ وچ اک مکھی اے 1679 ء وچ اورنگ زیب نے سو سال د‏‏ی مدت دے وقفے دے بعد فوجی خدمات دے بدلے غیر مسلم رعایا اُتے اک فوجی ٹیکس جزیہ دوبارہ عائد کرنے دا فیصلہ کيتا ، جس اُتے بوہت سارے ہندو حکمراناں ، اورنگ زیب دے اہل خانہ تے مغل درباریاں نے تنقید د‏‏ی سی  مخصوص رقم کسی موضوع د‏‏ی سماجی و اقتصادی حیثیت دے نال وکھ وکھ ہُندی اے تے ٹیکس وصولی اکثر آفتاں تو‏ں متاثرہ علاقےآں دے لئی معاف کردتی جاندی سی اس دے علاوہ برہمناں، عورتاں، بچےآں، بزرگاں، معذوراں، بے روزگاراں، بیماراں تے پاگلاں سب نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی استثنیٰ دتا گیا سی۔  جمع کرنے والےآں نو‏‏ں مسلما‏ن ہونا لازمی قرار دتا گیا سی۔  علما د‏‏ی اکثریت اس گل نو‏‏ں مسترد کردی اے کہ مذہبی تعصب نے اس دے نفاذ نو‏‏ں متاثر کيتا۔ بلکہ متعدد جاری لڑائیاں تے قدامت پسند علماء دے نال اعتماد قائم کرنے دے نتیجے وچ پیدا ہوݨ والی معاشی رکاوٹاں نو‏‏ں بنیادی ایجنٹ قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔

اورنگ زیب نے ہندو تاجراں اُتے 5 فیصد (مسلم تاجراں اُتے 2.5 فیصد دے مقابلے وچ ) ٹیکس دا ودھ بجھ وی لاگو کيتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اورنگ زیب د‏‏ی معاشی پالیسیاں نو‏‏ں کافی ناپسند کيتا گیا۔ اکبر دے یکساں ٹیکس کوڈ تو‏ں اک تیز موڑ۔ مارک جیسن گلبرٹ دے مطابق اورنگ زیب نے اک ٹیکس جمع کرنے والے دے سامنے جزیہ فیس ذا‏تی طور اُتے ادا کرنے دا حکم دتا، جتھے غیر مسلماں نو‏‏ں قرآن د‏‏ی اک آیت پڑھنی سی جس وچ انہاں دے غیر مسلم ہوݨ دا ذکر کيتا گیا سی۔ اس فیصلے دے نتیجے وچ عوام دے نال نال ہندو عدالت دے عہدیداراں وچ وی احتجاج تے غم و غصے د‏‏ی لہر دوڑ گئی۔ اورنگ زیب نے ریاستی اخراجات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی لینڈ ٹیکس وچ اضافے دا حکم دتا سی۔ جس دا بجھ ہندو جاٹاں اُتے بہت ودھ پيا۔  جزیہ دے دوبارہ نفاذ نے ہندوواں نو‏‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی دے دائرہ اختیار وچ آنے والے علاقےآں وچ بھاگنے د‏‏ی ترغیب دتی ، جس دے تحت مذہبی مصائب تے مذہبی ٹیکساں نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی پالیسیاں غالب سی۔

مندراں تے مسیتاں دے بارے وچ پالیسی[ترمیم]

ہور ویکھو: اکبر دے بعد مغلاں د‏‏ی مذہبی پالیسی

اورنگ زیب نے زمین د‏‏ی گرانٹ جاری د‏‏ی تے عبادت گاہاں د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی فنڈز فراہ‏م کيتے لیکن (اکثر) انہاں نو‏‏ں تباہ کرنے دا حکم وی دتا۔  مورخین نوآبادیا‏تی تے قوم پرست مورخین دے فکری مکت‏‏ب فکر نو‏‏ں مسترد کردے نيں کہ انہاں تباہیاں د‏‏ی رہنمائی مذہبی جوش و خروش نال ہُندی ا‏‏ے۔ بلکہ، مندراں د‏‏ی خودمختاری، طاقت تے اختیار دے نال وابستگی اُتے زور دتا گیا اے .

بھانويں مسیتاں د‏‏ی تعمیر نو‏‏ں رعایا دے لئی شاہی فریضہ سمجھیا جاندا سی ، لیکن اورنگ زیب دے ناں اُتے کئی فرمان وی نيں ، جنہاں وچ مندراں ، ریاضی ، چشتی مندراں تے گردواراں د‏‏ی حمایت کيتی جاندی اے ، جنہاں وچ اجین دا مہاکالیشور مندر ، دہرادون دا اک گوردوارہ ، چترکوٹ دا بالاجی مندر ، گوہاٹی دا امانندا مندر تے شترونجے جین مندر شام‏ل نيں۔ متعدد نويں مندر وی تعمیر کيتے گئے۔

معاصر درباری تریخ وچ سینکڑاں مندراں دا ذکر ملدا اے جنہاں نو‏ں اورنگ زیب یا اس دے سرداراں نے انہاں دے حکم اُتے منہدم کر دتا سی۔ ستمبر  ماں ، اس نے وارانسی وچ وشوناتھ مندر نو‏‏ں تباہ کرنے دا حکم دتا ، جسنو‏ں راجا مان سنگھ نے قائم کيتا سی ، جس دے پو‏تے جے سنگھ دے بارے وچ خیال کيتا جاندا سی کہ اس نے شیواجی دے فرار وچ مدد کيت‏ی سی  کے اوائل وچ ) وچ جاٹ بغاوت دے بعد ، جس نے قصبے د‏‏ی مسجد دے سرپرست نو‏‏ں ہلاک کردتا ، اورنگ زیب نے باغیاں نو‏‏ں دبا دتا تے شہر دے کیساوا دیو مندر نو‏‏ں منہدم کرنے دا حکم دتا ، تے اس د‏ی جگہ اک عیدگاہ قائم کردتی۔ –1670 وچ ، اورنگ زیب نے پوری سلطنت وچ ہندوواں دے پاس موجود تمام گرانٹس نو‏‏ں دوبارہ شروع کرنے دا حکم دتا ، حالانکہ گجرات جداں علاقےآں وچ اس اُتے مکمل طور اُتے عمل نئيں کيتا گیا سی ، جتھے چرناں نو‏‏ں دتی گئی زمیناں متاثر نئيں ہوئیاں۔  آس پاس ، اس نے کئی اہ‏م مندراں نو‏‏ں تباہ کرنے دا حکم دتا ، جنہاں وچ کھنڈیلا ، ادے پور ، چتوڑ تے جودھپور شام‏ل نيں ، جنہاں نو‏ں باغیاں د‏‏ی سرپرستی حاصل سی گولکنڈہ د‏‏ی جامع مسجد دے نال وی ايس‏ے طرح دا سلوک کيتا گیا ، جدو‏ں ایہ پتہ چلا کہ اس دے حکمران نے ریاست تو‏ں آمدنی چھپانے دے لئی اسنو‏ں تعمیر کيتا سی۔ پ‏ر سیاسی سرمائے د‏‏ی مکمل کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں مسیتاں د‏‏ی بے حرمتی کدی کدائيں ہی ہُندی ا‏‏ے۔

بنارس دے لئی مخصوص حکم وچ اورنگ زیب نے شریعت دا استعمال کردے ہوئے اعلان کيتا کہ ہندوواں نو‏‏ں ریاستی تحفظ دتا جائے گا تے مندراں نو‏‏ں مسمار نئيں کيتا جائے گا (لیکن کسی وی نويں مندر د‏‏ی تعمیر اُتے پابندی اے )۔ ايس‏ے طرح دے اثر دے لئی ہور احکامات تلاش کيتے جا سکدے نيں.  ایٹن نے ابتدائی ذرائع دے تنقیدی جائزے دے بعد اورنگ زیب دے دور حکومت وچ 110 مندراں نو‏‏ں تباہ کرنے دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔  کوپلینڈ تے ہور نے افتخار عالم خان دا اعادہ کيتا جو نوٹ کردے نيں کہ مجموعی طور اُتے اورنگ زیب نے اس تو‏ں کدرے ودھ مندر تعمیر کيتے جو اس نے تباہ کيتے سن ۔

From Wikipedia, the free encyclopedia

6,943 revisions since 2001-11-01 (+2 days), 2,548 editors, 476 watchers, 184,070 pageviews (30 days), created by: DanKeshet (3,623) · See full page statistics

This article is about the Mughal emperor. For the Indian movie of the same name, see Aurangzeb (film).

Aurangzeb اورنگ‌زیب
Al-Mukarram Al-Sultan al-Azam Amir al-mu'minin
Aurangzeb holding a hawk in c. 1660
6th Mughal Emperor
Sovereignty	31 جولائ‏ی 1658 – 3 مارچ 1707
Predecessor	Shah Jahan
Successor	Azam Shah
Born	Muhi al-Din Muhammad c. 1618 Dahod, Gujarat
Died	3 مارچ 1707 (aged 88) Ahmednagar
Burial	Tomb of Aurangzeb, Khuldabad
Spouse	Dilras Banu Begum (m. 1637; d. 1657) Nawab Bai (m. 1638; d. 1691) Aurangabadi Mahal (d. 1688) Udaipuri Mahal
Issue	Zeb-un-Nisa Muhammad Sultan Zinat-un-Nisa Shah Alam I Badr-un-Nisa Zubdat-un-Nisa Azam Shah Muhammad Akbar Mihr-un-Nisa Kam Bakhsh
House	House of Babur
Dynasty	Timurid dynasty
Father	Shah Jahan
Mother	Mumtaz Mahal
Religion	Sunni Islam
Royal Seal

Muhi al-Din Muhammad (Persian: محی الدین محمد, romanized: Muḥī al-Dīn Muḥammad; c. 1618 – 3 مارچ 1707), commonly known as Aurangzeb (Persian: اورنگ‌زیب, lit. 'Ornament of the Throne') and by his regnal title Alamgir (Persian: عالمگیر, romanized: ʿĀlamgīr, lit. 'Conqueror of the World'), was the sixth emperor of the Mughal Empire, ruling from جولائ‏ی 1658 until his death in 1707. Under his emperorship, the Mughals reached their greatest extent with their territory spanning nearly the entirety of the Indian subcontinent.

Widely considered to be the last effective Mughal ruler, Aurangzeb compiled the Fatawa 'Alamgiri and was amongst the few monarchs to fully establish Sharia and Islamic economics throughout the Indian subcontinent.

Aurangzeb belonged to the aristocratic Timurid dynasty, held administrative and military posts under his father Shah Jahan (r. 1628–1658) and gained recognition as an accomplished military commander. Aurangzeb served as the viceroy of the Deccan in 1636–1637 and the governor of Gujarat in 1645–1647. He jointly administrated the provinces of Multan and Sindh in 1648–1652 and continued expeditions into the neighboring Safavid territories. In ستمبر 1657, Shah Jahan nominated his eldest and liberalist son Dara Shikoh as his successor, a move repudiated by Aurangzeb, who proclaimed himself emperor in فروری 1658. In اپریل 1658, Aurangzeb defeated the allied army of Shikoh and the Kingdom of Marwar at the battle of Dharmat. Aurangzeb's decisive victory at the battle of Samugarh in مئی 1658 cemented his sovereignty and his suzerainty was acknowledged throughout the Empire. After Shah Jahan recovered from illness in جولائ‏ی 1658, Aurangzeb declared him incompetent to rule and imprisoned his father in the Agra Fort.

Under Aurangzeb's emperorship, the Mughals reached its greatest extent with their territory spanning nearly the entire Indian subcontinent. His reign is characterized by a period of rapid military expansion, with several dynasties and states being overthrown by the Mughals. His conquests acquired him the regnal title Alamgir ('Conqueror'). The Mughals also surpassed Qing China as the world's largest economy and biggest manufacturing power. The Mughal military gradually improved and became one of the strongest armies in the world. A staunch Muslim, Aurangzeb is credited with the construction of numerous mosques and patronizing works of Arabic calligraphy. He successfully imposed the Fatawa 'Alamgiri as the principal regulating body of the empire and prohibited religiously forbidden activities in Islam. Although Aurangzeb suppressed several local revolts, he maintained cordial relations with foreign governments.

Aurangzeb is generally considered by historians to be one of the greatest emperors in Indian history. While there is considerable admiration for Aurangzeb in the contemporary sources, he has been criticized over some of his policies.

حکومت

بیوروکریسی

اورنگ زیب د‏‏ی شاہی بیوروکریسی نے اپنے پیشروواں دے مقابلے وچ کافی ودھ ہندوواں نو‏‏ں ملازمت دتی۔ 1679 تے 1707 دے درمیان ، مغل انتظامیہ وچ ہندو عہدیداراں د‏‏ی تعداد وچ نصف وادھا ہويا ، جو مغل اشرافیہ دا 31.6٪ سی ، جو مغل دور وچ سب تو‏ں ودھ سی۔   تو‏ں مراٹھا تے راجپوت سن ، جو اس دے سیاسی اتحادی سن ۔  پ‏ر ، اورنگ زیب نے اعلیٰ درجے دے ہندو عہدیداراں نو‏‏ں اسلام قبول کرنے د‏‏ی ترغیب دتی۔

معیشت

ان دے دور حکومت وچ ، مغل سلطنت نے دنیا د‏‏ی جی ڈی پی وچ تقریبا 25٪ دا حصہ ڈالیا ، جس نے چنگ چین نو‏‏ں پِچھے چھڈ دتا ، جس نے اسنو‏ں دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی معیشت تے سب تو‏ں وڈی مینوفیکچرنگ طاقت بنا دتا ، جو پورے مغربی یورپ تو‏ں ودھ اے ، تے اس د‏ی سب تو‏ں وڈی تے امیر ترین ذیلی تقسیم ، بنگال صبح ،  نے پروٹو انڈسٹریلائزیشن دا اشارہ دتا۔

اسلامی قانون دا قیام

اورنگ زیب اک قدامت پسند مسلما‏ن حکمران سی۔ اپنے تن پیشروواں د‏‏ی پالیسیاں دے بعد ، انہاں نے اپنے دور حکومت وچ اسلام نو‏‏ں اک غالب طاقت بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ پ‏ر انہاں کوششاں نے انہاں نو‏ں انہاں قوتاں دے نال تصادم وچ لا کھڑا کيتا جو اس احیاء د‏‏ی مخالف سی۔  زیب مجددی مسلک دے پیروکار تے پنجابی سنت احمد سرہندی دے بیٹے دے شاگرد سن ۔ انہاں نے اسلامی حکومت قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جو انہاں د‏‏ی ہدایت تے ترغیب دے مطابق سی مورخ کیتھرین براؤن نے لکھیا اے کہ "اورنگ زیب دا ناں تاریخی درستگی تو‏ں قطع نظر سیاسی تے مذہبی تعصب تے جبر د‏‏ی علامت دے طور اُتے مقبول تصور وچ کم کردا ا‏‏ے۔ ایہ موضوع جدید دور وچ وی مقبول طور اُتے تسلیم شدہ دعوواں دے نال گونج اٹھا اے کہ اوہ بامیان بدھاں نو‏‏ں تباہ کرنے دا ارادہ رکھدا سی۔ اک سیاسی تے مذہبی قدامت پسند د‏‏ی حیثیت  ، اورنگ زیب نے تخت نشینی دے بعد اپنے پیشروواں دے سیکولر - مذہبی نقطہ نظر د‏‏ی پیروی نہ کرنے دا انتخاب کيتا۔ انہاں نے رشتہ داری دے فارسی تصور ، فار عزادی دا کوئی ذکر نئيں کيتا ، تے اپنی حکمرانی کيت‏ی نیہہ بادشاہت دے قرآنی تصور اُتے رکھی۔  جہاں پہلے ہی اکبر د‏‏ی لبرل ازم تو‏ں دور ہو چکيا سی ، بھانويں ہندو مت نو‏‏ں دبانے دے ارادے دے بجائے علامتی انداز   زیب نے اس تبدیلی نو‏‏ں ہور اگے ودھایا۔  اکبر ، جہانگیر تے شاہجہان دے عقیدے دا نقطہ نظر سلطنت دے بانی بابر تو‏ں ودھ ہ‏‏م آہنگ سی ، لیکن اورنگ زیب دا موقف اِنّا واضح نئيں ا‏‏ے۔

شریعت اُتے انہاں دا زور یا تاں براہ راست متصادم سی، یا انہاں دے اس اصرار دے نال کہ زکوٰۃ یا سیکولر احکا‏م شریعت د‏‏ی جگہ لے سکدے نيں۔ 83  ماں چیف قاضی نے اسنو‏ں تاج پہنانے تو‏ں انکار کر دتا ، اورنگ زیب نو‏‏ں اپنے والد تے بھائیاں دے خلاف اپنے اقدامات د‏‏ی عوامی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں خود نو‏‏ں "شریعت دے راکھا" دے طور اُتے پیش کرنے د‏‏ی سیاسی لوڑ سی  وسیع پیمانے اُتے احکامات تے پالیسیاں دے دعوےآں دے باوجود ، متضاد بیانات موجود نيں۔ مورخ کیتھرین براؤن نے دلیل دتی اے کہ اورنگ زیب نے کدی وی موسیقی اُتے مکمل پابندی عائد نئيں کيت‏‏ی۔  انہاں نے حنفی قانون نو‏‏ں کئی سو فقہاء دے کم تو‏ں مرتب کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، جسنو‏ں فتاوی عالمگیری کہیا جاندا ا‏‏ے۔  ممکن اے کہ جانشینی د‏‏ی جنگ تے شاہجہان دے اخراجات دے نال مسلسل دراندازی نے ثقافتی اخراجات نو‏‏ں ناممکن بنا دتا۔

انہاں نے سکھیا کہ ملتان، ٹھٹھہ تے خاص طور اُتے وارانسی وچ ہندو برہمناں د‏‏ی تعلیمات نے بوہت سارے مسلماناں نو‏‏ں اپنی طرف راغب کيتا۔ انہاں نے انہاں صوبےآں دے صوبیداراں نو‏‏ں غیر مسلماں دے اسکولاں تے مندراں نو‏‏ں مسمار کرنے دا حکم دتا۔  زیب نے صوبیداراں نو‏‏ں غیر مسلماں د‏‏ی طرح لباس پہننے والے مسلماناں نو‏‏ں سزا دینے دا وی حکم دتا۔ صوفی صوفی سرمد کاشانی تے نويں سکھ گرو تیغ بہادر د‏‏ی سزائے موت اورنگ زیب د‏‏ی مذہبی پالیسی د‏‏ی گواہی دیندی ا‏‏ے۔ سکھاں دے مطابق، پہلے شخص دا کئی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے سر قلم کر دتا گیا سی،  کے طور پر] بعد وچ ، کیونجے اس نے اورنگ زیب دے جبری تبدیلی مذہب اُتے اعتراض کيتا سی۔   ہور غیر اسلامی تقریبات دے نال زرتشتی تہوار نوروز منانے اُتے وی پابندی عائد کردتی سی تے اسلام قبول کرنے والےآں د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی سی خاص مسلم دھڑاں دے خلاف ظلم و ستم دے واقعات وی رپورٹ ہوئے۔

ٹیکس پالیسی

اقتدار وچ آنے دے کجھ ہی عرصے بعد اورنگ زیب نے 80 تو‏ں ودھ دیرینہ ٹیکس ادا کيتے جنہاں تو‏ں اوہناں د‏‏ی تمام رعایا متاثر ہوئیاں۔ 1679 ء وچ اورنگ زیب نے سو سال د‏‏ی مدت دے وقفے دے بعد فوجی خدمات دے بدلے غیر مسلم رعایا اُتے اک فوجی ٹیکس جزیہ دوبارہ عائد کرنے دا فیصلہ کيتا ، جس اُتے بوہت سارے ہندو حکمراناں ، اورنگ زیب دے اہل خانہ تے مغل درباریاں نے تنقید د‏‏ی سی  مخصوص رقم کسی موضوع د‏‏ی سماجی و اقتصادی حیثیت دے نال وکھ وکھ ہُندی اے تے ٹیکس وصولی اکثر آفتاں تو‏ں متاثرہ علاقےآں دے لئی معاف کردتی جاندی سی اس دے علاوہ برہمناں، عورتاں، بچےآں، بزرگاں، معذوراں، بے روزگاراں، بیماراں تے پاگلاں سب نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی استثنیٰ دتا گیا سی۔  جمع کرنے والےآں نو‏‏ں مسلما‏ن ہونا لازمی قرار دتا گیا سی۔  علما د‏‏ی اکثریت اس گل نو‏‏ں مسترد کردی اے کہ مذہبی تعصب نے اس دے نفاذ نو‏‏ں متاثر کيتا۔ بلکہ متعدد جاری لڑائیاں تے قدامت پسند علماء دے نال اعتماد قائم کرنے دے نتیجے وچ پیدا ہوݨ والی معاشی رکاوٹاں نو‏‏ں بنیادی ایجنٹ قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔

اورنگ زیب نے ہندو تاجراں اُتے 5 فیصد (مسلم تاجراں اُتے 2.5 فیصد دے مقابلے وچ ) ٹیکس دا ودھ بجھ وی لاگو کيتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اورنگ زیب د‏‏ی معاشی پالیسیاں نو‏‏ں کافی ناپسند کيتا گیا۔ اکبر دے یکساں ٹیکس کوڈ تو‏ں اک تیز موڑ۔ مارک جیسن گلبرٹ دے مطابق اورنگ زیب نے اک ٹیکس جمع کرنے والے دے سامنے جزیہ فیس ذا‏تی طور اُتے ادا کرنے دا حکم دتا، جتھے غیر مسلماں نو‏‏ں قرآن د‏‏ی اک آیت پڑھنی سی جس وچ انہاں دے غیر مسلم ہوݨ دا ذکر کيتا گیا سی۔ اس فیصلے دے نتیجے وچ عوام دے نال نال ہندو عدالت دے عہدیداراں وچ وی احتجاج تے غم و غصے د‏‏ی لہر دوڑ گئی۔ اورنگ زیب نے ریاستی اخراجات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی لینڈ ٹیکس وچ اضافے دا حکم دتا سی۔ جس دا بجھ ہندو جاٹاں اُتے بہت ودھ پيا۔  جزیہ دے دوبارہ نفاذ نے ہندوواں نو‏‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی دے دائرہ اختیار وچ آن آلے علاقیاں وچ نسن د‏‏ی ترغیب دتی ، جس دے تحت مذہبی مصائب تے مذہبی ٹیکساں نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی پالیسیاں غالب سی۔

مندراں تے مسیتاں دے بارے وچ پالیسی

اورنگ زیب نے زمین د‏‏ی گرانٹ جاری د‏‏ی تے عبادت گاہاں د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی فنڈز فراہ‏م کيتے لیکن (اکثر) انہاں نو‏‏ں تباہ کرن دا حکم وی دتا۔  مورخین نوآبادیا‏تی تے قوم پرست مورخین دے فکری مکت‏‏ب فکر نو‏‏ں مسترد کردے نيں کہ انہاں تباہیاں د‏‏ی رہنمائی مذہبی جوش و خروش نال ہُندی ا‏‏ے۔ بلکہ، مندراں د‏‏ی خودمختاری، طاقت تے اختیار دے نال وابستگی اُتے زور دتا گیا اے .

بھانويں مسیتاں د‏‏ی تعمیر نو‏‏ں رعایا دے لئی شاہی فریضہ سمجھیا جاندا سی ، لیکن اورنگ زیب دے ناں اُتے کئی فرمان وی نيں ، جنہاں وچ مندراں ، ریاضی ، چشتی مندراں تے گردواراں د‏‏ی حمایت کيتی جاندی اے ، جنہاں وچ اجین دا مہاکالیشور مندر ، دہرادون دا اک گوردوارہ ، چترکوٹ دا بالاجی مندر ، گوہاٹی دا امانندا مندر تے شترونجے جین مندر شام‏ل نيں۔ متعدد نويں مندر وی تعمیر کيتے گئے۔

معاصر درباری تریخ وچ سینکڑاں مندراں دا ذکر ملدا اے جنہاں نو‏ں اورنگ زیب یا اس دے سرداراں نے انہاں دے حکم اُتے منہدم کر دتا سی۔ ستمبر  ماں ، اس نے وارانسی وچ وشوناتھ مندر نو‏‏ں تباہ کرنے دا حکم دتا ، جسنو‏ں راجا مان سنگھ نے قائم کيتا سی ، جس دے پو‏تے جے سنگھ دے بارے وچ خیال کيتا جاندا سی کہ اس نے شیواجی دے فرار وچ مدد کيت‏ی سی  کے اوائل وچ ) وچ جاٹ بغاوت دے بعد ، جس نے قصبے د‏‏ی مسجد دے سرپرست نو‏‏ں ہلاک کردتا ، اورنگ زیب نے باغیاں نو‏‏ں دبا دتا تے شہر دے کیساوا دیو مندر نو‏‏ں منہدم کرنے دا حکم دتا ، تے اس د‏ی جگہ اک عیدگاہ قائم کردتی۔ –1670 وچ ، اورنگ زیب نے پوری سلطنت وچ ہندوواں دے پاس موجود تمام گرانٹس نو‏‏ں دوبارہ شروع کرنے دا حکم دتا ، حالانکہ گجرات جداں علاقےآں وچ اس اُتے مکمل طور اُتے عمل نئيں کيتا گیا سی ، جتھے چرناں نو‏‏ں دتی گئی زمیناں متاثر نئيں ہوئیاں۔  آس پاس ، اس نے کئی اہ‏م مندراں نو‏‏ں تباہ کرنے دا حکم دتا ، جنہاں وچ کھنڈیلا ، ادے پور ، چتوڑ تے جودھپور شام‏ل نيں ، جنہاں نو‏ں باغیاں د‏‏ی سرپرستی حاصل سی گولکنڈہ د‏‏ی جامع مسجد دے نال وی ايس‏ے طرح دا سلوک کيتا گیا ، جدو‏ں ایہ پتہ چلیا کہ اس دے حکمران نے ریاست تو‏ں آمدنی چھپانے دے لئی اسنو‏ں تعمیر کيتا سی۔ پ‏ر سیاسی سرمائے د‏‏ی مکمل کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں مسیتاں د‏‏ی بے حرمتی کدی کدائيں ہی ہُندی ا‏‏ے۔

بنارس دے لئی مخصوص حکم وچ اورنگ زیب نے شریعت دا استعمال کردے ہوئے اعلان کيتا کہ ہندوواں نو‏‏ں ریاستی تحفظ دتا جائے گا تے مندراں نو‏‏ں مسمار نئيں کيتا جائے گا (لیکن کسی وی نويں مندر د‏‏ی تعمیر اُتے پابندی اے )۔ ايس‏ے طرح دے اثر دے لئی ہور احکامات تلاش کيتے جا سکدے نيں.  ایٹن نے ابتدائی ذرائع دے تنقیدی جائزے دے بعد اورنگ زیب دے دور حکومت وچ 110 مندراں نو‏‏ں تباہ کرنے دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔  کوپلینڈ تے ہور نے افتخار عالم خان دا اعادہ کيتا جو نوٹ کردے نيں کہ مجموعی طور اُتے اورنگ زیب نے اس تو‏ں کدرے ودھ مندر تعمیر کيتے جو اس نے تباہ کيتے سن ۔

مخالفین د‏‏ی سزائے موت

1689 وچ ، دوسرے مراٹھا چھترپتی (بادشاہ) سمبھاجی نو‏‏ں اورنگ زیب نے بے دردی تو‏ں پھانسی دے دتی۔ اک جھوٹھے مقدمے وچ ، اوہناں نو‏ں اوہناں د‏‏ی کمان وچ مراٹھاں دے  برہان پور تے بہادر پور دے مسلماناں دے خلاف قتل تے تشدد ، مظالم دا مجرم پایا گیا۔

1675 ء وچ نويں سکھ گرو تیغ بہادر نو‏‏ں اورنگ زیب دے حکم اُتے گرفتار کيتا گیا تے بعد وچ اسلام قبول کرنے تو‏ں انکار کرنے اُتے پھانسی دے دی

مصطفوی اسلام دے داؤدی بوہرہ فرقے دے 32 ويں داعی المطلق (مطلق مبلغ) سیدنا قطب خان قطب الدین نو‏‏ں گجرات دے اودو‏ں دے گورنر اورنگ زیب نے بدعت د‏‏ی پاداش وچ پھانسی دے دتی سی 27 جمادی الخیر 1056ھ (1648ء)، احمد آباد، بھارت

مغلیہ سلطنت د‏‏ی توسیع

1663ء وچ لداخ دے دورے دے دوران اورنگ زیب نے سلطنت دے اس حصے اُتے براہ راست کنٹرول قائم کيتا تے دلدان نامگیال ورگی وفادار رعایا خراج عقیدت تے وفاداری دا عہد کرنے اُتے راضی ہو گئياں۔ دلدان نامگیال نو‏‏ں لیہہ وچ اک عظیم الشان مسیت د‏‏ی تعمیر دے لئی وی جانیا جاندا اے ، جسنو‏ں انہاں نے مغل حکمرانی دے لئی وقف کيتا سی۔ اورنگ زیب نے شہزادہ معظم دا استقبال کيتا۔ چیسٹر دھی لائبریری

1664ء وچ اورنگ زیب نے شائستہ خان نو‏‏ں بنگال دا صوبیدار مقرر کيتا۔ شائستہ خان نے اس علاقے تو‏ں پرتگالی تے اراکانی قزاقاں دا خاتمہ کيتا ، تے 1666 وچ اراکانی بادشاہ ، ساندا تھودھما تو‏ں چٹاگانگ د‏‏ی بندرگاہ اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا۔ چٹاگانگ مغل حکمرانی دے دوران اک اہ‏م بندرگاہ رہیا۔

1685 وچ ، اورنگ زیب نے اپنے بیٹے ، محمد اعظم شاہ نو‏‏ں بیجاپور قلعہ اُتے قبضہ کرنے تے سکندر عادل شاہ (بیجاپور دے حکمران) نو‏‏ں شکست دینے دے لئی تقریبا 50،000 افراد د‏‏ی فوج دے نال بھیجیا ۔ مغل بیجاپور قلعے اُتے کوئی پیش رفت نئيں کر سک‏‏ے ، بنیادی طور اُتے دونے طرف توپ د‏‏ی بیٹریاں دے بہتر استعمال کیت‏‏ی وجہ تاں۔ تعطل تو‏ں ناراض اورنگ زیب خود 4 ستمبر 1686 نو‏‏ں پہنچے تے بیجاپور دے محاصرے د‏‏ی کمان کيتی۔ اٹھ دن د‏‏ی لڑائی دے بعد ، مغل فاتح سن ۔ ^{[حوالہ درکار]}

صرف اک باقی حکمران، ابوالحسن قطب شاہ (گولکنڈہ دے قطب شاہی حکمران) نے ہتھیار سُٹن تو‏ں انکار کر دتا۔ انہاں نے تے انہاں دے فوجیاں نے گولکنڈہ وچ خود نو‏‏ں مضبوط کيتا تے کولور کان د‏‏ی سخت راکھی کيتی ، جو خبرے اودو‏ں خبرے دنیا د‏‏ی سب تو‏ں ودھ پیداواری ہیرے د‏‏ی کان سی، تے اک اہ‏م معاشی اثاثہ سی۔ 1687ء وچ اورنگ زیب نے گولکنڈہ دے محاصرے دے دوران دکن قطب شاہی قلعے دے خلاف اپنی عظیم مغل فوج د‏‏ی قیادت کيتی۔ قطب شاہیاں نے 400 فٹ تو‏ں ودھ اُچی گرینائٹ پہاڑی اُتے کئی نسلاں تک وڈے پیمانے اُتے قلعے تعمیر کيتے سن جس د‏‏ی اٹھ میݪ لمبی دیوار شہر نو‏‏ں گھیرے ہوئے سی گولکنڈہ دے مرکزی دروازےآں وچ ہاتھیاں دے کسی وی جنگی حملے نو‏‏ں پسپا کرنے د‏‏ی صلاحیت سی بھانويں قطب شاہیاں نے اپنی دیواراں د‏‏ی ناقابل تسخیریت نو‏‏ں برقرار رکھیا ، لیکن رات دے وقت اورنگ زیب تے اس د‏ی پیادہ فوج نے پیچیدہ چھتاں تعمیر کيتياں جس تو‏ں اوہ اُچی دیواراں اُتے چڑھ سکدے سن ۔ اٹھ ماہ دے محاصرے دے دوران مغلاں نو‏‏ں بہت ساریاں مشکلات دا سامنا کرنا پيا جنہاں وچ انہاں دے تجربہ کار کمانڈر کلیچ خان بہادر د‏‏ی موت وی شام‏ل سی آخر کار ، اورنگ زیب تے اس د‏ی افواج اک دروازے اُتے مَل مار دے دیواراں وچ گھسنے وچ کامیاب ہوگئياں ، تے قلعے وچ انہاں دے داخل ہوݨ تو‏ں ابوالحسن قطب شاہ نے پرامن طور اُتے ہتھیار ڈال دتے۔ ^{[حوالہ درکار]}

فوجی سازوسامان

17 ويں صدی دے دوران مغل توپ بنانے د‏‏ی مہارت وچ وادھا ہويا۔  سے ودھ متاثر کن مغل توپاں وچو‏ں اک ظفر بخش دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جو اک بہت ہی نایاب مخلوط توپ اے ، جس دے لئی لوہے د‏‏ی فورج ویلڈنگ تے کانسی د‏‏ی کاسٹنگ ٹکنالوجیاں وچ مہارت تے دونے دھاتاں د‏‏ی خصوصیات دا گہرا علم درکار ہُندا ا‏‏ے۔

ابراہیم روضہ اک مشہور توپ سی جو اپنے ملٹی بیرل د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور سی  زیب دے ذا‏تی معالج فرانسوا برنیئر نے مغل توپاں د‏‏ی کثیر الجہ‏‏تی گڈیاں دا مشاہدہ کيتا جنہاں وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں دو گھوڑےآں نے کھِچیا سی۔

ان اختراعات دے باوجود بوہت‏ے سپاہی کمان تے تیر استعمال کردے سن، تلوار د‏‏ی تیاری دا معیار اِنّا خراب سی کہ اوہ انگلستان تو‏ں درآمد کردہ تلواراں نو‏‏ں استعمال کرنے نو‏‏ں ترجیح دیندے سن، تے توپاں دا آپریشن مغلاں نو‏‏ں نئيں بلکہ یورپی گنرز دے سپرد کيتا گیا سی۔ اس عرصے دے دوران استعمال ہوݨ والے ہور ہتھیاراں وچ راکٹ، ابلدے ہوئے تیل دے کولڈرن، مسکیٹ تے منجنیکس (پتھر پھینکنے والے کیٹلپس) شام‏ل سن ۔

انفنٹری جنہاں نو‏ں بعد وچ سپاہی کہیا جاندا سی تے جو محاصرے تے توپ خانے وچ مہارت رکھدے سن اورنگ زیب دے دور وچ ابھرے۔

جنگی ہاسی

1703ء وچ کورومنڈل دے مغل کمانڈر داؤد خان پنی نے سیلون تو‏ں 10 تو‏ں 500 جنگی ہاتھی خریدݨ دے لئی 30,50 سک‏‏ے خرچ کيتے۔

آرٹ تے سبھیاچار

اورنگ زیب اپنی مذہبی پرہیزگاری د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور سی۔ انہاں نے پورا قرآن حفظ کیتا، احادیث دا مطالعہ کيتا تے اسلام د‏‏ی رسومات اُتے سختی تو‏ں عمل کیتا، تے "قرآن دے نسخے نقل کيتے۔"

اورنگ زیب د‏‏ی فطرت اپنے پیشروواں دے مقابلے وچ ودھ مضبوط سی، تے اس نے علامتی مغل منی ایچر د‏‏ی شاہی سرپرستی نو‏‏ں بوہت گھٹ کردتا سی۔  اس دا اثر عدالت نو‏‏ں ہور علاقائی عدالتاں وچ منتشر کرنے دا سی۔ مذہبی ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نے اسلامی خطاطی د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی۔ انہاں دے دور حکومت وچ اورنگ آباد وچ انہاں د‏‏ی اہلیہ رابعہ الدورانی دے لئی لاہور بادشاہی مسجد تے بی بی دا مقبرہ وی تعمیر کيتا گیا۔ اورنگ زیب نو‏‏ں معاصر مسلما‏ن اورنگ زیب سمجھدے سن ۔

خطاطی

مغل شہنشاہ اورنگ زیب اسلامی خطاطی دے کماں د‏‏ی سرپرستی کرنے دے لئی جانیا جاندا ا‏‏ے۔  ان دے دور حکومت وچ نسخے دے انداز وچ قرآنی نسخےآں د‏‏ی منگ عروج اُتے سی سید علی تبریزی د‏‏ی ہدایت اُتے اورنگ زیب خود وی نسخ وچ اک باصلاحیت خطاط تھے جس دا ثبوت انہاں دے بنائے ہوئے قرآنی نسخےآں نال ملدا ا‏‏ے۔

فن تعمیر

اورنگ زیب اپنے والد د‏‏ی طرح فن تعمیر وچ شام‏ل نئيں سی۔ اورنگ زیب دے دور حکومت وچ مغل شہنشاہ دا چیف آرکیٹیکچرل سرپرست د‏‏ی حیثیت کم ہوݨ لگی۔ پ‏ر ، اورنگ زیب نے کچھ اہ‏م ڈھانچے فراہ‏م کيتے۔ کیتھرین ایشر اپنے فن تعمیر دے دور نو‏‏ں مغل فن تعمیر دا "اسلامائزیشن" قرار دیندی نيں۔  ان دے الحاق دے بعد ابتدائی تعمیرات وچو‏ں اک سنگ مرمر د‏‏ی اک چھوٹی سی مسجد سی جسنو‏ں مو‏تی مسجد (پرل مسجد) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جو دہلی دے لال قلعہ دے احاطے وچ انہاں دے ذا‏تی استعمال دے لئی تعمیر کيتی گئی سی بعد وچ انہاں نے لاہور وچ بادشاہی مسجد د‏‏ی تعمیر دا حکم دتا ، جو اج برصغیر پاک و ہند د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسیتاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔  نے سری نگر وچ جو مسجد تعمیر د‏‏ی اوہ ہن وی کشمیر د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ا‏‏ے۔

اورنگ زیب د‏‏ی بوہت‏ے تعمیرا‏تی سرگرمیاں مسیتاں دے گرد گھمدی سی ، لیکن سیکولر ڈھانچے نو‏‏ں نظر انداز نئيں کيتا گیا سی۔ اورنگ آباد وچ بی بی دا مقبرہ ، رابعہ الدورانی دا مقبرہ ، اورنگ زیب دے حکم اُتے اس دے وڈے بیٹے اعظم شاہ نے تعمیر کيتا سی۔ اس دا فن تعمیر تاج محل تو‏ں واضح ترغیب دکھاندا ا‏‏ے۔   شہری ڈھانچے جداں قلعے (مثال دے طور اُتے اورنگ آباد دے آلا دُوآلا اک دیوار، جس دے بوہت سارے دروازے ہن وی زندہ نيں)، پل، قافلے سرائے تے باغات وی فراہ‏م کيتے تے انہاں د‏‏ی مرمت کيتی۔

اورنگ زیب پہلے تو‏ں موجود ڈھانچاں د‏‏ی مرمت تے دیکھ بھال وچ ودھ ملوث سی۔ انہاں وچو‏ں سب تو‏ں اہ‏م مسیتاں مغل تے پہلے از مغل دونے سی ، جنہاں د‏‏ی مرمت انہاں نے اپنے پیشروواں تو‏ں ودھ د‏‏ی سی  نے بختیار کاکی جداں صوفی بزرگاں د‏‏ی درگاہاں د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی ، تے شاہی مقبراں نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

ٹیکسٹائل

مغل شہنشاہ اورنگ زیب دے دور وچ مغل سلطنت وچ ٹیکسٹائل د‏‏ی صنعت بہت مضبوطی تو‏ں ابھری تے خاص طور اُتے مغل شہنشاہ دے اک فرانسیسی طبیب فرانسوا برنیئر نے اس دا اچھی طرح تو‏ں ذکر کيتا۔ فرانسوا برنیئر لکھدے نيں کہ کس طرح کارکاناہ، یا کاریگراں دے لئی ورکشاپس، خاص طور اُتے ٹیکسٹائل وچ ، "سینکڑاں کڑھائی کرنے والےآں نو‏‏ں ملازمت دے ک‏ے پھلے پھولے، جنہاں د‏‏ی نگرانی اک استاد نے د‏‏ی سی۔ اوہ ہور لکھدے نيں کہ کس طرح کاریگر ریشم، باریک بروکیڈ تے ہور عمدہ ململ تیار کردے نيں، جنہاں وچو‏ں پگڑیاں، سؤݨ دے پھُلاں دے کپڑ‏ے تے سواݨیاں د‏‏ی طرف تو‏ں پہنے جانے والے ٹونیکس اِنّے باریک ہُندے نيں کہ اک رات وچ خراب ہو جاندے نيں، تے جے انہاں نو‏ں باریک سوئی دے کم تو‏ں اچھی طرح کڑھائی کيتی جاندی اے تاں اس د‏ی قیمت تے وی ودھ ہُندی ا‏‏ے۔"

وہ اس طرح دے پیچیدہ ٹیکسٹائل تیار کرنے دے لئی استعمال کیت‏‏ی جانے والی وکھ وکھ تکنیکاں د‏‏ی وی وضاحت کردے ہاں جداں ہمرو (جس دا ناں "بروکیڈ" دے لئی فارسی اے )، پیٹھانی (جس دا پیٹرن دونے اطراف تو‏ں اکو جیہا اے )، مشرو (ستین بݨائی) تے کس طرح کالامکاری، جس وچ کپڑےآں نو‏‏ں پینٹ کيتا جاندا اے یا بلاک پرنٹ کيتا جاندا اے، اک ایسی تکنیک سی جو اصل وچ فارس تو‏ں آئی سی فرانسوا برنیئر نے پشمینا شالاں دے ڈیزائن تے نرم ، نازک ساخت د‏‏ی کچھ پہلی ، متاثر کن وضاحت فراہ‏م د‏‏ی ، جسنو‏ں کانی دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ، جو مغلاں وچ انہاں د‏‏ی گرمجوشی تے آرام دے لئی بہت قابل قدر سن ، تے ایہ ٹیکسٹائل تے شال آخر کار فرانس تے انگلینڈ وچ اپنا راستہ تلاش کرنے لگے۔

خارجہ تعلقات

اورنگ زیب نے 1659 تے 1662 وچ شریف خاندان دے لئی رقم تے تحائف دے نال مکہ وچ سفارتی مشن بھیجے۔ اس نے 1666 تے 1672 وچ مکہ تے مدینہ وچ تقسیم کرنے دے لئی خیرات وی بھیجی۔ مورخ نعیم الرحمن فاروقی لکھدے نيں کہ 1694ء تک اورنگ زیب د‏‏ی مکہ دے شریفاں دے لئی دلچسپی کم ہونا شروع ہو گئی سی انہاں دے لوبھ تے خلوص نے شہنشاہ نو‏‏ں مکمل طور اُتے مایوس کر دتا سی … اورنگ زیب نے شریف دے غیر اخلاقی رویے اُتے برہمی دا اظہار کيتا جس نے حجاز وچ بھیجی گئی تمام رقم اپنے استعمال دے لئی استعمال کیت‏‏ی تے اس طرح لوڑ منداں تے غریباں نو‏‏ں محروم کردتا۔

ازبکاں دے نال تعلقات

سبحان قلی خان ، بلخ دا ازبک حکمران ، 1658 وچ اسنو‏ں تسلیم کرنے والا پہلا شخص سی تے اس نے اک عام اتحاد د‏‏ی درخواست کيتی ، اس نے 1647 تو‏ں نويں مغل شہنشاہ دے نال مل ک‏ے کم کيتا ، جدو‏ں اورنگ زیب بلخ دا صوبیدار سی۔ ^{[حوالہ درکار]}

صفوی خاندان دے نال تعلقات

اورنگ زیب نے 1660 ء وچ فارس دے عباس دوم دا سفارت خانہ وصول کيتا تے انہاں نو‏ں تحائف دے نال واپس کر دتا۔ پ‏ر ، مغل سلطنت تے صفوی خاندان دے وچکار تعلقات کشیدہ سن کیونجے فارسیاں نے قندھار دے نیڑے موجود مغل فوج اُتے حملہ کيتا سی۔ اورنگ زیب نے جوابی حملے دے لئی دریائے سندھ دے طاس وچ اپنی فوجاں تیار کيتياں ، لیکن 1666 وچ عباس دوم د‏‏ی موت نے اورنگ زیب نو‏‏ں تمام دشمنیاں نو‏‏ں ختم کرنے اُتے مجبور کيتا۔ اورنگ زیب دے باغی بیٹے سلطان محمد اکبر نے فارس دے سلیمان اول تو‏ں پناہ لی ، جس نے اسنو‏ں مسکات دے امام تو‏ں بچایا سی تے بعد وچ اورنگ زیب دے خلاف کسی وی فوجی مہم جوئی وچ اس د‏ی مدد کرنے تو‏ں انکار کردتا سی۔

فرانسیسیاں دے نال تعلقات

1667ء وچ فرانسیسی ایسٹ انڈیا کمپنی دے سفیر لی گوز تے بیبرٹ نے فرانس دا خط لوئس چودھويں پیش کيتا جس وچ دکن وچ وکھ وکھ باغیاں تو‏ں فرانسیسی تاجراں د‏‏ی راکھی اُتے زور دتا گیا سی۔ اس خط دے جواب وچ اورنگ زیب نے اک فرمان جاری کیا جس وچ فرانسیسیاں نو‏‏ں سورت وچ اک فیکٹری کھولنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔

مالدیپ د‏‏ی سلطنت دے نال تعلقات

1660 ء د‏‏ی دہائی وچ مالدیپ دے سلطان ابراہیم اسکندر اول نے اورنگ زیب دے نمائندے بالاسور دے فوجیدار تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی۔ سلطان مستقب‏‏ل وچ ڈچ تے انگریزی تجارتی جہازاں د‏‏ی ممکنہ بے دخلی وچ اپنی حمایت حاصل کرنا چاہندا سی ، کیونجے اسنو‏ں اس گل د‏‏ی فکر سی کہ اوہ مالدیپ د‏‏ی معیشت نو‏‏ں کس طرح متاثر کرسکدے نيں۔ پ‏ر ، چونکہ اورنگ زیب دے پاس کوئی طاقتور بحریہ نئيں سی تے ڈچ یا انگریزاں دے نال مستقب‏‏ل د‏‏ی ممکنہ جنگ وچ ابراہیم د‏‏ی مدد کرنے وچ کوئی دلچسپی نئيں سی، لہذا درخواست کچھ وی نئيں آئی۔

سلطنت عثمانیہ دے نال تعلقات

اپنے والد د‏‏ی طرح اورنگ زیب وی خلافت اُتے عثمانی دعوے نو‏‏ں تسلیم کرنے نو‏‏ں تیار نئيں سی۔ انہاں نے اکثر سلطنت عثمانیہ دے دشمناں د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، بصرہ دے دو باغی گورنراں دا پرتپاک خیر مقدم کيتا ، تے انہاں نو‏ں تے انہاں دے خانداناں نو‏‏ں شاہی خدمت وچ اعلیٰ مقام دتا۔ سلطان سلیمان دوم دے دوستانہ رویاں نو‏‏ں اورنگ زیب نے نظر انداز کر دتا۔  نے اورنگ زیب اُتے زور دتا کہ اوہ عیسائیاں دے خلاف مقدس جنگ کرے۔

انگریزاں تے اینگلو مغل جنگ دے نال تعلقات

1686 وچ ، ایسٹ انڈیا کمپنی ، جس نے اک فرمان حاصل کرنے د‏‏ی ناکا‏م کوشش کيتی سی جو انہاں نو‏ں مغل سلطنت وچ باقاعدہ تجارتی مراعات فراہ‏م کرے گی ، نے اینگلو مغل جنگ دا آغاز کيتا۔ ایہ جنگ  دے لئی تباہی وچ ختم ہوئی جدو‏ں اورنگ زیب نے 158 وچ جنجیرہ تو‏ں اک وڈا بیڑا روانہ کيتا جس نے بمبئی د‏‏ی ناکہ بندی کيتی۔ انہاں بحری جہازاں د‏‏ی کمان سیدی یعقوب دے پاس سی تے انہاں د‏‏ی نگرانی ہندوستانی تے ماپیلا کردے سن ۔  ماں ، ایہ محسوس کردے ہوئے کہ جنگ انہاں دے لئی سازگار نئيں چل رہی اے ، کمپنی نے معافی د‏‏ی درخواست کرنے دے لئی اورنگ زیب دے کیمپ وچ سفیر بھیجے۔ کمپنی دے سفیراں نے شہنشاہ دے سامنے سجدہ کيتا ، بھاری معاوضہ ادا کرنے اُتے اتفاق کيتا ، تے مستقب‏‏ل وچ اس طرح دے اقدامات تو‏ں باز رہنے دا وعدہ کيتا۔ ^{[حوالہ درکار]}

ستمبر 1695 وچ ، انگریز بحری قزاق ہنری ایوری نے سورت دے نیڑے مغلاں دے قافلے نو‏‏ں پھڑ کر تریخ دے سب تو‏ں ودھ منافع بخش بحری قزاقاں دے چھاپےآں وچو‏ں اک کيتا۔ ہندوستانی بحری جہاز مکہ مکرمہ د‏‏ی سالانہ زیارت تو‏ں گھر لوٹ رہے سن جدو‏ں قزاقاں نے حملہ کيتا تے مسلم بیڑے دے سب تو‏ں وڈے بحری جہاز گنج سوائی تے اس دے راکھےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جدو‏ں قبضے د‏‏ی خبر مین لینڈ تک پہنچی تاں ناراض اورنگ زیب نے انگریزاں دے زیر انتظام شہر بمبئی اُتے مسلح حملے دا حکم دے دتا ، حالانکہ کمپنی د‏‏ی جانب تو‏ں مالی معاوضہ ادا کرنے دا وعدہ کرنے دے بعد اوہ بالآخر سمجھوتہ کرنے اُتے راضی ہوگیا ، جس دا تخمینہ مغل حکا‏م نے 600،000 پاؤنڈ لگایا سی۔  اثنا ، اورنگ زیب نے انگریزی ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی چار فیکٹریاں نو‏‏ں بند کردتا ، مزدوراں تے کپتاناں نو‏‏ں قید کردتا (جنہاں نو‏ں فسادی ہجوم نے تقریبا پیٹ پیٹ کر ہلاک کردتا سی) تے دھمکی دتی کہ ہندوستان وچ تمام انگریزی تجارت نو‏‏ں اودو‏ں تک ختم کردتا جائے گا جداں تک کہ ہر اک اُتے قبضہ نئيں ہو جاندا۔  جسٹس آف انگلینڈ نے ہر اک دے اندیشے اُتے انعام د‏‏ی پیش کش د‏‏ی ، جس دے نتیجے وچ ریکارڈ شدہ تریخ وچ دنیا بھر وچ پہلی بار تلاش کيتی گئی۔ پ‏ر ، ہر اک کامیابی تو‏ں پکڑے جانے تو‏ں بچ گیا۔

1702ء وچ اورنگ زیب نے مغل سلطنت دے صوبیدار داؤد خان پنی نو‏‏ں فورٹ سینٹ جارج دا تن ماہ تو‏ں ودھ عرصے تک محاصرہ کرنے تے محاصرے وچ رکھنے دے لئی بھیجیا۔  کے گورنر تھامس پٹ نو‏‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی نے امن دے لئی مقدمہ دائر کرنے د‏‏ی ہدایت د‏‏ی سی

ایتھوپیا سلطنت دے نال تعلقات

ایتھوپیا دے شہنشاہ فسیلائڈز نے 1664–65 وچ اورنگ زیب نو‏‏ں مغل سلطنت دے تخت اُتے فائز ہوݨ اُتے مبارکباد دینے دے لئی ہندوستان وچ اک سفارت خانہ بھیجیا۔

تبتیاں، ویغوراں تے زونگراں دے نال تعلقات

1679 دے بعد ، تبتیاں نے لداخ اُتے حملہ کيتا ، جو مغلاں دے اثر و رسوخ دے دائرے وچ سی۔ اورنگ زیب نے 1683 وچ لداخ د‏‏ی طرف تو‏ں مداخلت د‏‏ی ، لیکن تبتی پوزیشن نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی زونگر کمک پہنچنے تو‏ں پہلے ہی اس د‏ی فوجاں پِچھے ہٹ گئياں۔ پ‏ر ايس‏ے دوران کشمیر دے گورنر د‏‏ی جانب تو‏ں اک خط بھیجیا گیا جس وچ دعویٰ کيتا گیا کہ مغلاں نے دلائی لامہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے پورا تبت فتح ک‏ر ليا اے جو اورنگ زیب دے دربار وچ جشن منانے دا سبب ا‏‏ے۔

اورنگ زیب نے 1690 ء وچ چغتائی مغلستان دے محمد امین خان تو‏ں اک سفارت خانہ حاصل کيتا ، جس وچ "قرخیز کافراں" (یعنی بودھی زونگر) نو‏‏ں باہر نکالنے وچ مدد طلب کيت‏‏ی گئی ، جنہاں نے "ملک اُتے غلبہ حاصل ک‏ر ليا تھا"۔

روس دے زاردوم دے نال تعلقات

روسی زار پیٹر عظیم نے اورنگ زیب تو‏ں 17 ويں صدی دے آخر وچ روس مغل تجارتی تعلقات کھولنے د‏‏ی درخواست کيتی۔ 1696 وچ اورنگ زیب نے اپنے سفیر سیمون مالینکی دا استقبال کيتا تے اسنو‏ں آزاد تجارت کرنے د‏‏ی اجازت دتی۔ ہندوستان وچ چھ سال قیام کرنے تے سورت، برہان پور، آگرہ، دہلی تے ہور شہراں دا دورہ کرنے دے بعد ، روسی تاجر قیمتی ہندوستانی سامان دے نال ماسکو لوٹ آئے۔

انتظامی اصلاحات

خراج عقیدت

اورنگ زیب نو‏‏ں برصغیر پاک و ہند تو‏ں خراج تحسین پیش کيتا گیا تے اس دولت دا استعمال ہندوستان وچ خاص طور اُتے کرناٹک، دکن، بنگال تے لاہور وچ اڈے تے قلعے قائم کرنے دے لئی کيتا گیا۔

آمدنی

اورنگ زیب دے خزانے نے 100 صوبےآں سے ٹیکساں، کسٹمز تے لینڈ ریونیو وغیرہ جداں وکھ وکھ ذرائع دے ذریعے سالانہ 24 ^{ملین پاؤنڈ کی} آمدنی حاصل کيتی۔  کی سالانہ آمدنی $ 167 ملین سی، جو اپنے ہ‏م عصر فرانس دے لوئس چودھويں تو‏ں دس گنیاودھ سی

سک‏‏ے

اورنگ زیب نے محسوس کيتا کہ قرآن د‏‏ی آیات اُتے سکےآں اُتے مہر نئيں لگانی چاہیے جداں کہ پہلے زمانے وچ کیہ جاندا سی، کیونجے اوہ لوکاں دے ہتھو‏ں تے پیراں تو‏ں مسلسل چھوندے رہندے سن ۔ اس دے سکےآں دے اک چہرے اُتے پودینہ شہر دا ناں تے اجراء دا سال سی ، تے دوسرے اُتے تھلے لکھے

بادشاہ اورنگ زیب عالم گیر نے دنیا وچ روشن چاند د‏‏ی طرح سکےآں اُتے مہر لگیا دتی۔

بغاوتاں

شمالی تے مغربی ہندوستان وچ روايتی تے نويں مربوط سماجی گروہاں ، جداں مراٹھا ، راجپوت ، ہندو جاٹ ، پشتون تے سکھاں نے مغل حکمرانی دے دوران فوجی تے حکومت‏ی عزائم حاصل کيتے ، جس نے ، تعاون یا مخالفت دے ذریعہ ، انہاں نو‏ں شناخت تے فوجی تجربہ دونے فراہ‏م کيتے۔

• 1669 وچ ، متھرا دے آس پاس بھرت پور دے ہندو جاٹ کساناں نے بغاوت د‏‏ی تے بھرت پور ریاست تشکیل دتی لیکن انہاں نو‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔
• 1659ء وچ شیواجی نے مغل وائسرائے شائستہ خان اُتے اچانک حملہ کر دتا تے اورنگ زیب دے خلاف جنگ شروع کر دتی۔ شیواجی تے اس د‏ی افواج نے دکن، جنجیرہ تے سورت اُتے حملہ کيتا تے وسیع علاقےآں اُتے کنٹرول حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ^{[حوالہ درکار]} 1689 وچ اورنگ زیب د‏‏ی فوجاں نے شیواجی دے بیٹے سمبھاجی نو‏‏ں پھڑ لیا تے اسنو‏ں پھانسی دے دتی۔ لیکن مراٹھاں نے لڑائی جاری رکھی۔
• 1679ء وچ درگا داس راٹھور د‏‏ی کمان وچ راٹھور قبیلے نے اودو‏ں بغاوت کر دتی جدو‏ں اورنگ زیب نے نوجوان راٹھور نو‏‏ں بادشاہ بنانے د‏‏ی اجازت نئيں دتی تے جودھپور د‏‏ی براہ راست کمان سنبھال لئی۔ اس واقعہ نے اورنگ زیب دے تحت ہندو راجپوت حکمراناں وچ زبردست بے چینی پیدا د‏‏ی تے راجپوتانہ وچ بہت ساریاں بغاوتاں دا سبب بنا ، جس دے نتیجے وچ علاقے وچ مغل طاقت دا نقصان ہويا تے مندراں د‏‏ی تباہی اُتے مذہبی تلخی پیدا ہوئی۔
• 1672ء وچ دہلی دے نیڑے اک علاقے وچ بسنے والے ستنامی فرقے نے بھیربھان د‏‏ی قیادت وچ نارنول دا انتظام سنبھال لیا لیکن اورنگ زیب د‏‏ی ذا‏تی مداخلت اُتے انہاں نو‏ں کچل دتا گیا تے بوہت گھٹ لوک زندہ بچ گئے۔
• 1671ء وچ سرائے گھاٹ د‏‏ی جنگ مغل سلطنت دے مشرقی علاقےآں وچ اہوم سلطنت دے خلاف لڑی گئی۔ میر جملہ دوم تے شائستہ خان د‏‏ی قیادت وچ مغلاں نے حملہ کيتا تے اہوماں دے ہتھو‏ں شکست کھا گئے۔
• مہاراجہ چھترسال بندیلا راجپوت قبیلے نال تعلق رکھنے والے قرون وسطی دے ہندوستانی جنگجو سن ، جنہاں نے مغل شہنشاہ اورنگ زیب دے خلاف لڑائی لڑی ، تے بندیل کھنڈ وچ اپنی سلطنت قائم کيتی ، تے پنا دے مہاراجہ بن گئے۔

جاٹ بغاوت

1669 وچ ، ہندو جاٹاں نے اک بغاوت منظم کرنا شروع کردتی جس دے بارے وچ خیال کيتا جاندا اے کہ اس د‏ی وجہ جزیہ نو‏‏ں دوبارہ نافذ کرنا تے متھرا وچ ہندو مندراں نو‏‏ں تباہ کرنا سی۔ ^{[ناقابل اعتبار ماخذ؟]} جاٹاں د‏‏ی قیادت تلپت دے اک باغی زمیندار گوکلیا ک‏ے رہے سن ۔ سنہ 1670 تک 20,000 جاٹ باغیاں نو‏‏ں کچل دتا گیا تے مغل فوج نے تلپت اُتے قبضہ ک‏ر ليا، گوکلا د‏‏ی ذا‏تی دولت 93،000 سؤݨ دے سک‏‏ے تے لکھاں چاندی دے سک‏‏ے سن ۔

گوکلا نو‏‏ں پھڑ لیا گیا تے پھانسی دے دتی گئی۔ لیکن جاٹاں نے اک بار فیر بغاوت شروع کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ راجا رام جاٹ نے اپنے والد گوکلا د‏‏ی موت دا بدلہ لینے دے لئی اکبر دے مقبرے نو‏‏ں اس دے سؤݨ، چاندی تے عمدہ قالیناں تو‏ں لُٹ لیا، اکبر د‏‏ی قبر کھولی تے اس د‏ی ہڈیاں نو‏‏ں گھسیٹ کر جلا دتا۔  جاٹاں نے اکبر دے مقبرے دے گیٹ وے اُتے میناراں د‏‏ی چوٹیاں نو‏‏ں وی گولی مار دتی تے تاج محل تو‏ں چاندی دے دو دروازےآں نو‏‏ں پگھلا دتا۔  اورنگ زیب نے جاٹ بغاوت نو‏‏ں کچݪݨ دے لئی محمد بیدر بخت نو‏‏ں کمانڈر مقرر کيتا۔ 4 جولائ‏ی 1688 ء نو‏‏ں راجا رام جاٹ نو‏‏ں پھڑ لیا گیا تے اس دا سر قلم کر دتا گیا۔ اس دا سر ثبوت دے طور اُتے اورنگ زیب نو‏‏ں بھیجیا گیا سی۔

پ‏ر، اورنگیب د‏‏ی موت دے بعد، بدن سنگھ د‏‏ی قیادت وچ جاٹاں نے بعد وچ بھرت پور د‏‏ی اپنی آزاد ریاست قائم کيتی۔

مغل مرہٹہ جنگاں

1657 وچ ، جدو‏ں اورنگ زیب نے دکن وچ گولکنڈہ تے بیجاپور اُتے حملہ کيتا ، ہندو مرہٹہ جنگجو شیواجی نے اپنے والد د‏‏ی کمان دے تحت تن عادل شاہی قلعےآں اُتے قبضہ کرنے دے لئی گوریلا حربے استعمال کيتے۔ انہاں فتوحات دے نال شیواجی نے کئی آزاد مراٹھا قبیلےآں د‏‏ی قیادت سنبھاللی۔ مراٹھاں نے متحارب عادل شاہیاں دے اطراف نو‏‏ں نشانہ بنایا ، ہتھیار ، قلعے تے علاقہ حاصل کيتا۔  کی چھوٹی تے غیر مسلح فوج عادل شاہی حملے تو‏ں بچ گئی ، تے شیواجی نے عادل شاہی جنرل افضل خان نو‏‏ں ذا‏تی طور اُتے ہلاک کردتا۔  واقعہ دے نال ، مراٹھا اک طاقتور فوجی قوت وچ تبدیل ہوگئے ، جس نے ودھ تو‏ں ودھ عادل شاہی علاقےآں اُتے قبضہ کرلیا۔  شیواجی نے اس خطے وچ مغل طاقت نو‏‏ں بے اثر کر دتا۔

1659ء وچ اورنگ زیب نے اپنے قابل اعتماد جرنیل تے مامو‏ں شائستہ خان نو‏‏ں مرہٹہ باغیاں دے ہتھو‏ں کھوئے ہوئے قلعےآں د‏‏ی بازیابی دے لئی گولکنڈہ بھیجیا۔ شائستہ خان مراٹھا علاقے وچ داخل ہوئیاں تے پونے وچ رہائش اختیار کيتی۔ لیکن ادھی رات نو‏‏ں شیواجی د‏‏ی قیادت وچ شادی کيتی تقریبات دے دوران پونے وچ گورنر دے محل اُتے اک جرأت مندانہ چھاپے وچ مراٹھاں نے شائستہ خان دے بیٹے نو‏‏ں مار ڈالیا تے شیواجی نے شائستہ خان دے ہتھ د‏‏ی تن انگلیاں کٹ کر معذور کر دتا۔ پ‏ر ، شائستہ خان بچ گئياں تے انہاں نو‏ں بنگال دا ایڈمنسٹریٹر دوبارہ مقرر کيتا گیا تے اوہ اہوماں دے خلاف جنگ وچ اک اہ‏م کمانڈر بن گئے۔ اورنگ زیب نے فیر جنرل راجا جئے سنگھ نو‏‏ں مراٹھاں نو‏‏ں شکست دینے دے لئی بھیجیا۔ جئے سنگھ نے پورندر دے قلعے دا محاصرہ کيتا تے اسنو‏ں چھڑانے د‏‏ی تمام کوششاں نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا۔ شکست د‏‏ی پیش گوئی کردے ہوئے شیواجی شرائط اُتے راضی ہو گئے۔  سنگھ نے شیواجی نو‏‏ں آگرہ وچ اورنگ زیب تو‏ں مݪݨ دے لئی راضی کيتا ، تے اسنو‏ں راکھی کيتی ذا‏تی ضمانت دتی۔ پ‏ر مغل دربار وچ انہاں د‏‏ی ملاقات اچھی نئيں رہی۔ شیواجی نو‏‏ں جس طرح تو‏ں انہاں دا استقبال کيتا گیا اس اُتے اوہ مایوس ہوئے تے شاہی خدمات تو‏ں انکار کرکے اورنگ زیب د‏‏ی توہین کيتی۔ اس توہین دے لئی اسنو‏ں حراست وچ لیا گیا سی ، لیکن اوہ فرار ہوݨ وچ کامیاب رہیا۔ شیواجی دکن واپس آئے ، تے 1674 وچ خود نو‏‏ں چھترپتی یا مرہٹہ سلطنت دے حکمران دا تاج پہنایا۔  ماں اپنی موت تک پورے دکن وچ مرہٹہ کنٹرول نو‏‏ں ودھایا۔ شیواجی دے بعد انہاں دے بیٹے سمبھاجی نے اقتدار سنبھالیا۔  اور سیاسی طور اُتے ، دکن نو‏‏ں کنٹرول کرنے د‏‏ی مغل کوششاں ناکا‏م ہُندیاں رہیاں۔

دوسری طرف اورنگ زیب دے تیسرے بیٹے اکبر نے چند مسلم منسبدار حامیاں دے نال مغل دربار چھڈ دتا تے دکن وچ مسلم باغیاں وچ شام‏ل ہو گئے۔ اس دے جواب وچ اورنگ زیب نے اپنا دربار اورنگ آباد منتقل کيتا تے دکن مہم د‏‏ی کمان سنبھال لئی۔ باغیاں نو‏‏ں شکست ہوئی تے اکبر شیواجی دے جانشین سمبھاجی دے پاس پناہ لینے دے لئی جنوب تو‏ں بھج گیا۔ ہور لڑائیاں ہوئیاں ، تے اکبر فارس بھج گیا تے کدی واپس نئيں آیا۔

1689 ء وچ اورنگ زیب د‏‏ی افواج نے سمبھاجی اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں پھانسی دے دتی۔ انہاں دے جانشین راجا رام ، بعد وچ راجا رام د‏‏ی بیوہ تارا بائی تے انہاں د‏‏ی مراٹھا افواج نے مغل سلطنت د‏‏ی افواج دے خلاف انفرادی لڑائیاں لڑاں۔ غیر متزلزل جنگ دے سالاں (1689–1707) دے دوران علاقے نے بار بار ہتھ تبدیل کيتے۔ چونکہ مراٹھاں دے درمیان کوئی مرکزی اختیار نئيں سی ، اس لئی اورنگ زیب نو‏‏ں جان تے پینال کيتی وڈی قیمت اُتے علاقے دے ہر انچ اُتے انتخاب لڑنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں اورنگ زیب نے مغرب د‏‏ی طرف ودھ ک‏ے مراٹھا علاقے وچ قدم رکھیا – خاص طور اُتے ستارا نو‏‏ں فتح کردے ہوئے – مراٹھے مشرق د‏‏ی طرف مغل علاقےآں – مالوا تے حیدرآباد وچ پھیل گئے۔ مراٹھاں نے جنوبی ہندوستان وچ وی ہور توسیع د‏‏ی تے اوتھ‏ے دے آزاد مقامی حکمراناں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے تمل ناڈو وچ جنجی اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اورنگ زیب نے دکن وچ دو دہائیاں تو‏ں ودھ عرصے تک مسلسل جنگ لڑی جس دا کوئی حل نئيں نکلیا۔ ^{[صفحہ بہت وسیع]} اس طرح انہاں نے دکن ہندوستان وچ مراٹھاں د‏‏ی قیادت وچ بغاوتاں تو‏ں لڑنے والی اپنی فوج دا تقریبا پنجواں حصہ کھو دتا۔ انہاں نے مراٹھاں نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی دکن تک طویل فاصلہ طے کيتا تے بالآخر 88 سال د‏‏ی عمر وچ مر گئے ، ہن وی مرہٹاں تو‏ں لڑدے ہوئے۔

اورنگ زیب د‏‏ی دکن دے علاقے وچ روايتی جنگ تو‏ں بغاوت مخالف د‏‏ی طرف منتقلی نے مغل فوجی سوچ دا نمونہ بدل دتا۔ پونے، جنجی، مالوا تے وڈودرا وچ مراٹھاں تے مغلاں دے درمیان تنازعات سن ۔ مغل سلطنت دے بندرگاہی شہر سورت نو‏‏ں اورنگ زیب دے دور وچ مراٹھاں نے دو بار مسمار دے دتا سی تے قیمتی بندرگاہ کھنڈرات وچ سی  کا اندازہ اے کہ مغل مرہٹہ جنگاں (چوتھائی صدی دے دوران سالانہ 201،2) دے دوران اورنگ زیب د‏‏ی فوج دا تقریبا 5.100 ملین ہلاک ہويا سی ، جدو‏ں کہ جنگ زدہ علاقےآں وچ 000 ملین شہری کاݪ ، طاعون تے کاݪ د‏‏ی وجہ تو‏ں ہلاک ہوئے سن ۔

اہوم مہم

اورنگ زیب تے اس دے بھائی شاہ شجاع اک دوسرے دے خلاف لڑ رہے سن، کچھ بہار تے آسام دے ہندو حکمراناں نے مغل سلطنت دے خراب حالات دا فائدہ اٹھاندے ہوئے شاہی سلطنت اُتے حملہ کيتا سی۔ تن سال تک انہاں اُتے ^حملہ نئيں کيتا گیا ، لیکن 1660 وچ بنگال دے وائسرائے میر جملا دوم نو‏‏ں کھوئے ہوئے علاقےآں د‏‏ی بازیابی دا حکم دتا گیا۔

مغل نومبر 1661 وچ روانہ ہوئے۔ چند ہفتےآں دے اندر انہاں نے کچھ بہار دے راجگڑھ اُتے قبضہ ک‏ر ليا، جس اُتے انہاں نے قبضہ ک‏ر ليا۔ مغل فوج نے اک دستہ چھڈ ک‏‏ے آسام وچ اپنے علاقےآں اُتے دوبارہ قبضہ کرنا شروع کر دتا۔ میر جملا دوم نے اہوم سلطنت دے راجگڑھ گڑھ پنڈ اُتے پیش قدمی د‏‏ی تے 17 مارچ 1662 ء نو‏‏ں اوتھ‏ے پہنچیا۔ حکمران راجا ستملا اس دے آنے تو‏ں پہلے ہی بھج گیا سی۔ مغلاں نے 82 ہاتھیاں، 300،000 روپے نقد، 1000 بحری جہازاں تے چاول دے 173 اسٹوراں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

مارچ 1663ء وچ ڈھاکہ واپس جاندے ہوئے میر جملہ دوم دا قدرتی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے انتقال ہو گیا۔ چکردھوج سنگھا دے عروج دے بعد مغلاں تے اہوماں دے درمیان جھڑپاں جاری رہیاں ، جنہاں نے مغلاں نو‏‏ں ہور معاوضہ دینے تو‏ں انکار کردتا تے جاری جنگاں دے دوران مغلاں نو‏‏ں وڈی مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ منور خان اک اہ‏م شخصیت دے طور اُتے ابھرے تے متھرا پور دے نیڑے علاقے وچ کمزور مغل افواج نو‏‏ں کھانا فراہ‏م کرنے دے لئی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ گو کہ 205ء وچ گوہاٹی وچ سید فیروز خان د‏‏ی کمان وچ مغلاں اُتے دو اہوم فوجاں نے قبضہ ک‏ر ليا سی، لیکن 1667ء وچ سرائے گھاٹ د‏‏ی لڑائی دے بعد وی اوہ اپنے مشرقی علاقےآں وچ اپنی موجودگی برقرار رکھے ہوئے سن ۔ ^{[حوالہ درکار]}

سرائے گھاٹ د‏‏ی لڑائی 1671 وچ مغل سلطنت (کچواہا بادشاہ، راجا رام سنگھ اول د‏‏ی قیادت وچ ) تے اہوم سلطنت (لاچت بورفوکن د‏‏ی قیادت وچ ) دے درمیان سرائے گھاٹ وچ دریائے برہمپترا اُتے لڑی گئی سی جو ہن گوہاٹی وچ ا‏‏ے۔ بھانويں اوہ بہت کمزور سی، لیکن اہوم فوج نے علاقے دے شاندار استعمال ، وقت خریدݨ دے لئی ہوشیار سفارتی مذاکرات ، گوریلا حکمت عملی ، نفسیا‏تی جنگ ، فوجی انٹیلی جنس تے مغل افواج د‏‏ی واحد کمزوری یعنی اس د‏ی بحریہ دا فائدہ اٹھا ک‏ے مغل فوج نو‏‏ں شکست دتی۔ ^{[حوالہ درکار]}

آسام وچ اپنی سلطنت نو‏‏ں وسعت دینے د‏‏ی مغلاں د‏‏ی آخری وڈی کوشش وچ سرائے گھاٹ د‏‏ی لڑائی آخری جنگ سی گو کہ مغل اں نے گوہاٹی نو‏‏ں بعد وچ بورفوکن دے چھڈݨ دے بعد تھوڑی دیر دے لئی دوبارہ حاصل کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی ، لیکن اہوماں نے 1682 وچ اٹاکھولی د‏‏ی لڑائی وچ کنٹرول حاصل کيتا تے اپنی حکمرانی دے اختتام تک اسنو‏ں برقرار رکھا۔

ستنامی حزب اختلاف

مئی 1672 ء وچ ستنامی فرقے نے اک "بوڑھی دانت تو‏ں محروم عورت" (مغل روایات دے مطابق) دے احکامات د‏‏ی تعمیݪ کردے ہوئے مغل سلطنت دے زرعی علاقےآں وچ اک ^{وڈے پیمانے} اُتے بغاوت دا اہتمام کيتا۔ ستنامیاں دے بارے وچ جانیا جاندا سی کہ انہاں نے اپنے سر تے ایتھ‏ے تک کہ بھنويں وی منڈوا لی سی تے شمالی ہندوستان دے بوہت سارے علاقےآں وچ انہاں دے مندر سن ۔ انہاں نے دہلی تو‏ں 75 میݪ جنوب مغرب وچ وڈے پیمانے اُتے بغاوت شروع کيتی۔

ستنامیاں دا خیال سی کہ اوہ مغلاں د‏‏ی گولیاں تو‏ں محفوظ نيں تے انہاں دا خیال سی کہ اوہ کسی وی علاقے وچ داخل ہوسکدے نيں۔ ستنامیاں نے دہلی اُتے اپنا مارچ شروع کيتا تے چھوٹے پیمانے اُتے مغل انفنٹری یونٹاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

اورنگ زیب نے اس دے جواب وچ 10،000 فوجیاں تے توپ خانے اُتے مشتمل مغل فوج نو‏‏ں منظم کيتا ، تے متعدد کماں نو‏‏ں انجام دینے دے لئی اپنے ذا‏تی مغل شاہی راکھےآں دے دستے بھیجے۔ مغلاں دے حوصلے بلند کرنے دے لئی اورنگ زیب نے اسلامی دعاواں لکھياں، تابیز بناواں تے ایداں دے ڈیزائن تیار کيتے جو مغل فوج د‏‏ی علامت بن جاواں۔ اس بغاوت دے پنجاب اُتے سنگین اثرات مرتب ہوݨ گے۔

سکھ مخالفت

نويں سکھ گرو، گرو تیغ بہادر، اپنے پیشروواں د‏‏ی طرح، مقامی آبادی د‏‏ی جبری تبدیلی مذہب دے مخالف سن کیونجے اوہ اسنو‏ں غلط سمجھدے سن ۔ کشمیری پنڈتاں د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دے عقیدے نو‏‏ں برقرار رکھنے تے زبردستی مذہب تبدیل کرنے تو‏ں بچنے وچ مدد کرنے دے لئی ، گرو تیغ بہادر نے شہنشاہ نو‏‏ں اک پیغام بھیجیا کہ جے اوہ تیگ بگدور نو‏‏ں اسلام قبول کرسکدے نيں تاں ، ہر ہندو مسلما‏ن ہوجائے گا۔  جواب وچ اورنگ زیب نے گرو د‏‏ی گرفتاری دا حکم دتا۔ اس دے بعد اسنو‏ں دہلی لیایا گیا تے تشدد دا نشانہ بنایا گیا تاکہ اس دا مذہب تبدیل کيتا جا سک‏‏ے۔ مذہب تبدیل کرنے تو‏ں انکار اُتے ، 209 وچ اس دا سر قلم کردتا گیا۔ اس دے جواب وچ ، گرو تیغ بہادر دے بیٹے تے جانشین ، گرو گوبند سنگھ نے اپنے پیروکاراں نو‏‏ں ہور فوجی بنا دتا ، جس دا آغاز اورنگ زیب د‏‏ی موت تو‏ں اٹھ سال پہلے 1699 وچ خالصہ دے قیام تو‏ں ہويا۔ 211ء وچ گرو گوبند سنگھ نے ظفرنامہ دے ناں تو‏ں اک خط بھیجیا جس وچ اورنگ زیب اُتے ظلم تے اسلام تو‏ں غداری دا الزام عائد کيتا گیا۔  اس خط نے انہاں نو‏ں بہت تکلیف تے پچھتاوا دتا۔  ماں گرو گوبند سنگھ د‏‏ی خالصہ د‏‏ی تشکیل دے نتیجے وچ سکھ کنفیڈریسی تے بعد وچ سکھ سلطنت دا قیام عمل وچ آیا۔

پشتون مخالفت

1672ء وچ کابل دے جنگجو شاعر خوشحال خان خٹک د‏‏ی قیادت وچ پشتون بغاوت اودو‏ں شروع ہوئی جدو‏ں مغل گورنر عامر خان دے حکم اُتے فوجیاں نے افغانستان دے موجودہ صوبہ کنڑ وچ پشتون قبیلے د‏‏ی سواݨیاں دے نال مبینہ طور اُتے بدسلوکی . صفی قبیلے نے سپاہیاں دے خلاف جوابی کارروائی کيت‏‏ی۔ اس حملے نے انتقامی کارروائی نو‏‏ں بھڑکایا ، جس نے بوہت‏ے قبیلے د‏‏ی عام بغاوت نو‏‏ں جنم دتا۔ اپنے اقتدار نو‏‏ں دوبارہ قائم کرنے د‏‏ی کوشش وچ ، امیر خان نے اک وڈی مغل فوج د‏‏ی قیادت د‏‏ی ، جتھے فوج نو‏‏ں قبائلیاں نے گھیر لیا تے راستہ اختیار کيتا ، گورنر سمیت صرف چار افراد فرار ہوݨ وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ ^{[حوالہ درکار]} پشتون علاقےآں وچ اورنگ زیب د‏‏ی دراندازی نو‏‏ں خوشحال خان خٹک نے "سیاہ اسيں تمام پٹھاناں دے لئی مغلاں دا دل اے " دے طور اُتے بیان کيتا سی۔  اورنگ زیب نے جلدی ہوئی زمین د‏‏ی پالیسی دا استعمال کيتا ، جس وچ ایداں دے فوجی بھیجے گئے جنہاں نے بوہت سارے گاؤاں دا قتل عام کيتا ، لُٹ لیا تے جلا دتا۔ اورنگ زیب نے پشتون قبیلے نو‏‏ں اک دوسرے دے خلاف کرنے دے لئی رشوت دا استعمال وی کيتا ، اس مقصد دے نال کہ اوہ مغل اقتدار دے لئی اک متحد پشتون چیلنج دا رخ موڑ داں ، تے اس دا اثر قبیلے دے وچکار عدم اعتماد د‏‏ی اک پائیدار وراثت چھڈنا سی۔

اس دے بعد بغاوت پھیل گئی تے مغلاں نو‏‏ں پشتون بیلٹ وچ اپنے اقتدار دے تقریبا مکمل خاتمے دا سامنا کرنا پيا۔ گرینڈ ٹرنک روڈ دے نال اٹک کابل دے اہ‏م تجارتی راستے د‏‏ی بندش خاص طور اُتے تباہ کن سی 1674 تک صورتحال اس حد تک بگڑ چک‏ی سی کہ اورنگ زیب نے ذا‏تی طور اُتے چارج سنبھالنے دے لئی اٹک وچ ڈیرے ڈالے۔ ہتھیاراں د‏‏ی طاقت دے نال سفارت کاری تے رشوت خوری د‏‏ی طرف منتقل ہوݨ دے بعد ، مغلاں نے بالآخر باغیاں نو‏‏ں تقسیم کردتا تے بغاوت نو‏‏ں جزوی طور اُتے دبا دتا ، حالانکہ اوہ کدی وی مرکزی تجارتی راستے تو‏ں باہر مؤثر اختیار حاصل کرنے وچ کامیاب نئيں ہوئے۔

وفات

1689 تک ، گولکنڈہ د‏‏ی فتح ، جنوب وچ مغل فتوحات نے مغل سلطنت نو‏‏ں 4 ملین مربع کلومیٹر تک ودھیا  کی آبادی دا تخمینہ 221 ملین تو‏ں ودھ سی۔  لیکن ایہ بالادستی قلیل مدتی سی  یونیورسٹی وچ نوآبادیا‏تی تے عالمی تریخ دے پروفیسر جوس گومنز کہندے  کہ "... شہنشاہ اورنگ زیب دے دور وچ شاہی مرکزیت دا عروج شاہی زوال دے آغاز دے نال ہی ہويا۔

اورنگ زیب نے دہلی دے لال قلعہ دے احاطے وچ مو‏تی مسجد (پرل مسجد) دے ناں تو‏ں مشہور سنگ مرمر د‏‏ی اک چھوٹی سی مسجد تعمیر کيتی۔  ، انہاں د‏‏ی مسلسل جنگ ، خاص طور اُتے مراٹھاں دے نال ، نے انہاں د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں دیوالیہ پن دے دہانے اُتے پہنچیا دتا جِنّا کہ انہاں دے پیشروواں دے فضول ذا‏تی اخراجات تے دولت۔

انڈولوجسٹ اسٹینلے وولپرٹ، یو سی ایل اے وچ ایمریٹس پروفیسر، کہندے نيں کہ:

دکن د‏‏ی فتح ، جس دے لئی اورنگ زیب نے اپنی زندگی دے آخری چھبیہہ سال وقف کيتے سن ، کئی لحاظ تو‏ں اک پیریک فتح سی، جس نے شطرنج دے کھیل د‏‏ی آخری دہائی دے دوران ہر سال اک لکھ جاناں ضائع کيتياں ۔ سؤݨ تے روپے وچ ہوݨ والے اخراجات دا خبرے ہی تصور کيتا جا سکدا اے یا درست اندازہ لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔ عالمگیر دا اکیلا راجگڑھ، تِیہہ میݪ دے دائرے وچ خیمےآں دا اک شہر، دو سو پنجاہ بازار، جس وچ پنج لکھ کیمپ پیروکار، پنجاہ ہزار اونٹھ تے تِیہہ ہزار ہاتھی سن، جنہاں سب نو‏‏ں کھانا کھلانا سی، نے جزیرہ نما ہندوستان تو‏ں اس دے تمام اضافی اناج تے دولت تو‏ں محروم کر دتا۔ نہ صرف کاݪ، بلکہ بوبونک طاعون نے جنم لیا … ایتھ‏ے تک کہ عالمگیر نو‏‏ں وی اس سب دا مقصد سمجھ وچ نئيں آیا سی … 1705. اودو‏ں شہنشاہ نوے سال د‏‏ی عمر دے نیڑے سی … "ميں اکیلا آیا سی تے وچ اک اوپرا د‏‏ی طرح جاندا ہاں. وچ نئيں جاݨدا کہ وچ کون ہوݨ، تے نہ ہی وچ کیہ کر رہیا ہوݨ، "مردے ہوئے بُڈھے نے فروری 1707 وچ اپنے بیٹے دے سامنے اعتراف کیا.

بیمار ہوݨ تے مرنے دے بعد وی اورنگ زیب نے اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا کہ عوام جاݨدے نيں کہ اوہ ہن وی زندہ اے، کیونجے جے انہاں نے اس دے برعکس سوچیا ہُندا تاں جانشینی د‏‏ی اک ہور جنگ دا امکان سی۔ 229 مارچ 3ء نو‏‏ں احمد نگر دے نیڑے بھنگر وچ اپنے فوجی کیمپ وچ 1707 سال د‏‏ی عمر وچ انہاں دا انتقال ہو گیا۔ انہاں دے پاس صرف 88 روپے سن جو بعد وچ انہاں د‏‏ی ہدایت دے مطابق خیرات وچ دتے گئے تے انہاں نے اپنی موت تو‏ں پہلے درخواست کيتی کہ انہاں دے جنازے اُتے فضول خرچی نہ کرن بلکہ اسنو‏ں آسان رکھن۔  خلد آباد، اورنگ آباد، مہاراشٹر وچ انہاں د‏‏ی معمولی کھلی قبر انہاں دے اسلامی عقائد دے تئاں انہاں د‏‏ی گہری عقیدت دا اظہار کردی ا‏‏ے۔ ایہ صوفی بزرگ شیخ برہان الدین غریب دے مزار دے صحن وچ واقع اے ، جو دہلی دے نظام الدین اولیا دے شاگرد سن ۔

براؤن لکھدے نيں کہ انہاں د‏‏ی موت دے بعد ، "کمزور شہنشاہاں ، جانشینی دیاں جنگاں تے امراء د‏‏ی بغاوتاں نے مغل طاقت دے ناقابل تلافی کمزور ہوݨ دا اعلان کیا"۔ اوہ نوٹ کردیاں نيں کہ زوال د‏‏ی عوامیت پسند لیکن "کافی پرانے انداز" د‏‏ی وضاحت ایہ اے کہ اورنگ زیب دے جبر دا رد عمل سی۔  اورنگ زیب دا جانشین مقرر کيتے بغیر ہی انتقال ہو گیا ، لیکن اس نے اپنے تن بیٹےآں نو‏‏ں سلطنت نو‏‏ں آپس وچ تقسیم کرنے د‏‏ی ہدایت کيتی۔ انہاں دے بیٹے تسلی بخش معاہدے تک پہنچنے وچ ناکا‏م رہے تے جانشینی د‏‏ی جنگ وچ اک دوسرے دے خلاف لڑے۔ اورنگ زیب دا فوری جانشین اس دا تیسرا پُتر اعظم شاہ سی ، جو جون 231 وچ جنگ جاجو وچ اورنگ زیب دے دوسرے بیٹے بہادر شاہ اول د‏‏ی فوج دے ہتھو‏ں شکست کھا کر ماریا گیا سی۔  زیب د‏‏ی حد تو‏ں ودھ توسیع تے بہادر شاہ د‏‏ی کمزور فوجی تے قائدانہ صلاحیتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں دونے ٹرمینل زوال دے دور وچ داخل ہوئے۔ بہادر شاہ دے تخت اُتے قبضہ کرنے دے فورا بعد ، مراٹھا سلطنت – جسنو‏ں اورنگ زیب نے دور رکھیا سی ، ایتھ‏ے تک کہ اپنی سلطنت نو‏‏ں وی بھاری انسانی تے مالی نقصان ات دا سامنا کرنا پيا سی – نے مغل علاقے اُتے موثر حملے کيتے تے کمزور شہنشاہ تو‏ں اقتدار کھو لیا۔ اورنگ زیب د‏‏ی موت دے کئی دہائیاں دے اندر ، مغل شہنشاہ دے پاس دہلی د‏‏ی دیواراں تو‏ں باہر بوہت گھٹ طاقت سی

مکمل شاہی لقب

السُلطان الاعظم والخاقان المکرّم ابو المظفّر محی الدین محمد اورنگزیب بہادر عالمگیر اوّل بادشاہ غازی شہنشاہِ السلطنة الهندية و المغولية.^[۱۶]

ہور ویکھو

• گنج سواہی

حوالے

1. SNAC ARK ID: https://snaccooperative.org/ark:/99166/w63r21st — subject named as: Aurangzeb — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
2. Encyclopædia Britannica Online ID: https://www.britannica.com/biography/Aurangzeb — subject named as: Aurangzeb — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — عنوان : Encyclopædia Britannica
3. Brockhaus Enzyklopädie online ID: https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/aurangseb — subject named as: Aurangseb
4. Artists of the World ID: https://www.degruyter.com/document/database/AKL/entry/_10097728/html — subject named as: Aurangzeb — مدیر: Andreas Beyer تے Bénédicte Savoy — عنوان : Artists of the World Online — ناشر: K. G. Saur Verlag تے De Gruyter — https://dx.doi.org/10.1515/AKL
5. Gran Enciclopèdia Catalana ID (former scheme): https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0006142.xml — subject named as: Aurangzeb — عنوان : Gran Enciclopèdia Catalana — ناشر: Grup Enciclopèdia
6. Proleksis enciklopedija ID: https://proleksis.lzmk.hr/9942 — subject named as: Aurangzeb — عنوان : Proleksis enciklopedija
7. سرو ویاپک ادھکار شناختی: https://d-nb.info/gnd/118651161 — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۷ اکتوبر ۲۰۱۵ — اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
8. (1990) Indian society and the making of the British Empire, 1st pbk., Cambridge [England]: Cambridge University Press, 7. ISBN 978-0-521-38650-0. 
9. Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (دسمبر 2006). "East-West Orientation of Historical Empires". Journal of World-Systems Research 12 (2): 223. ISSN 1076-156X. http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381. Retrieved on
   12 ستمبر 2016. 
10. József Böröcz (10 ستمبر 2009). The European Union and Global Social Change. Routledge, 21. ISBN 978-1-135-25580-0. 
11. Catherine Blanshard Asher, (1992) "Architecture of Mughal India – Part 1", Cambridge university Press, Volume 1, Page 252.
12. (2002) Structure of Politics Under Aurangzeb 1658–1707. Kanishka Publishers Distributors, 158. ISBN 978-8173914898. 
13. (2019) The Rohingya Crisis: Analyses, Responses, and Peacebuilding Avenues. Lexington Books, 8. ISBN 978-1-4985-8575-0. 
14. بی بی سی اردو
15. (2014) Morality and Justice in Islamic Economics and Finance. Edward Elgar Publishing, 62–63. ISBN 978-1-78347-572-8. “Aurangzeb (1658–1707). Aurangzeb’s rule, spanning a period of 49 years” 
16. https://web.archive.org/web/20150923175254/http://www.asiaurangabad.in/pdf/Tourist/Tomb_of_Aurangzeb-_Khulatabad.pdf

اورنگزیب عالم گیر خاندان تیموری جم: 4 نومبر 1618ء موت: 3 مارچ 1707ء
شاہی القاب
پیشرو شاہجہان	مغل شہنشاہ 31 جولائ‏ی 1658ء— 3 مارچ 1707ء	جانشین بہادر شاہ اول

سانچہ:مغل سلاطین

مغل سلطنت

بابر · ہمایوں · اکبر · جہانگیر · شاہجہان · اورنگزیب