گجَُر ( گرجر، گوجر) اک قوم دا ناں اے، جو برصغیر وچ دور دور تک آباد اے۔۔ جو چھیويں صدی عیسوی وچ برصغیر وچ داخل ہوئے سن ۔ انہاں دی جسمانی خصوصیات ظاہر کردیاں نيں کہ ایہ خالص ہند آریائی نسل توں تعلق رکھدے نيں۔
گوجراں دا تعلق ہناں توں سی ایہ انہاں دے بعد برصغیر وچ آئے سن تے انہاں نے راجپوتانہ دا وڈا حصہ فتح کر ليا تے کئی صدیاں تک برصغیر دی تریخ وچ اہم کردار ادا کردے رہے۔ ڈی آر بھنڈارکر نے ثابت کیتا اے کہ گوجارے شمالی ہند وچ 550 عیسوی دے قریب سفید ہناں دے نال یا انہاں دے بعد داخل ہوئے سن ۔ انہاں دا ذکر سب توں پہلے پانا دی کتاب ’ہرش چرت‘ وچ آیا اے، جو انہاں نوں ہناں دی طرح ہرش دے باپ دا دشمن قرار دتا اے۔
گجر ناں دی اک قبیلی نسل ہے جو کہ بھارت، پاکستان تے افغانستان وچّ پائے جاندے ہن۔ بھارت وچ ایہہ جاداتر جموں تے ہماچل وچ پائے جاندے ہن۔ اتھوں ایہہ اج دے سمیں وچّ پرواش کرکے پنجاب ہریانہ تے ہور راجاں وچّ وی رہن لگّ گئے ہن۔ ایہناں دی اپنی اک وکھری گجری بولی ہے۔
کِتہ
ایہناں دا مکھ کِتہ مجھاں چارنا تے اوہناں دا دودھ ویچنا ہے۔ ایہہ سال دے چیتر (مارچ) توں لے کے کتک (اکتوبر) تکّ وکھ وکھ تھاں تے جا کے مجھاں چارن دا کم کردے ہن تے سرد رتّ دے چار مہینے اپنے گھراں وچّ رہندے ہن۔ ایہناں وچّ اک پریوار کول 10 توں لے کے 40 تکّ مجھاں ہندیاں ہن۔
رہن-سہن
ایہہ لوک پنجاب وچّ وکھ وکھ پنڈاں وچّ رہندے ہن۔ پنڈ وچّ ایہہ لوک وکھرے ہی رہندے ہن۔ ایہناں دے زیاداتر گھر پکی اٹاں دے بنے ہوئے ہندے ہن پر وچّ وچّ جھوپڑیاں وچّ وی رہندے ہن۔ پہلاں پہل ایہہ لوک پہراویں وچ مرد کڑتا تے چادرا پاؤندے سن پر اج دے سمیں وچ ایہہ کڑتے نال پجامے وی پاؤن لگّ گئے ہن تے عورتاں پہراویں وچ سُتّھن تے قمیص پاؤندیاں ہن۔پنجاب وچ ایہہ لدھیانہ، نواں شہر، ہشیارپور ضلعےآں دے پنڈاں رہندے ہن۔ پنجاب وچلے ایہناں لوکاں دا پچھوکڑ کانگڑے دا ہے۔ ایہناں دے بزرگ اج توں لگ بھگ 35-40 سال پہلا پنجاب وچ مجھاں چراؤن لئی ہی سردیاں دے ایہناں دناں وچّ آؤندے سی تے ہولی ہولی ایتھے ہی رہن لگّ پئے سن۔
تعلیم
ایہناں وچ تعلیم دا روزان بہت گھٹّ ہے۔ حالانکہ ہن دے سمیں وچّ لوک اپنے بچیاں دی سکھیا لئی سچیت ہوئے ہن تے اوہناں نوں پڑھا رہے ہن۔
ویاہ تے موت متعلقہ رسماں
گجراں وچ ویاہ تے موت رسماں زیادہ اتر اوہ ہن جس دھرم نال سمبنندھت ہندے ہن اسے دھرم انوسار ہی ہندیاں ہن۔ ایہناں وچ ویاہ چھوٹی عمر وچّ کر دتے جاندے ہن۔ ویاہ ایہہ اکو پنڈ وچ ہی کر دندے ہن تے دوجے پنڈ وی کر دیندے ہن۔
لفظ گجر
محمد عبد المک نے ’شاہان گوجر‘ وچ لکھیا اے کہ دوسرے ملکاں وچ اس قوم نوں خزر، جزر، جندر تے گنور وی کہیا گیا اے۔ برصغیر وچ ایہ پہلے گرجر دی صورت فیر گوجر ہو گیا۔ ایہ لوک گرجساتان توں آئے سن ۔ بحیرہ خزر دا ناں شاید خزر پڑھ گیا کہ اس دے ارد گرد خزر یعنی گوجر آباد سن ۔ جو سھتین قبایل دی نسل توں نيں۔
شاہان گوجر وچ اگنی کل دی چاراں قوماں چوہان، چالوکیہ، پڑھیار تے پنوار دا ذکر گوجراں دے ضمن وچ کیہ اے۔
حسن علی چوہان نے ’تریخ گوجر‘ وچ لکھیا اے کہ رامائین وچ گوجر دے معنی غازی دے آئے نيں تے ایہ کشتری نيں جو بعد وچ گوجر کہلانے لگے۔ اس وچ سورج بنسی، چندر بنسی، چوہان، چالوکیہ، پڑھیار، پنوار تے راٹھوراں نوں وی گوجر کہیا گیا اے۔ مگر انہاں اقوام نے کدی گوجر ہونے دا دعویٰ نئيں کیتا تے نہ ہی گوجراں نے کدی انہاں اقوام توں اپنا نسلی تعلق ہونے دا دعویٰ کیتا اے۔ جدوں کہ جہانگیر دا کہنا اے کہ گوجر قوم دے لوک نوکری نئيں کردے نيں، انہاں دی گزر اوقات دُدھ دہی اُتے اے۔ جلال الدین اکبر نے اک قلعہ بنا کے اس وچ گوجراں نوں آباد کیتا سی جس دا ناں گجرات ہو گیا۔ اس توں ظاہر ہُندا اے کہ گوجر تے گجر دی اصل اک ہی اے۔
تریخ
گوجراں دی آبادی دا دور دور تک منتشر ہونا اس گل کيتی دلیل اے کہ انہاں دی فرمانروائی دا دائرہ کس قدر وسیع سی ۔ گوجر بیشتر گلہ باناں دی اک قوم سی جو جنگ و پیکار دی دلدادہ سی تے اج کل وی گوجراں وچ ایہ رجحانات پائے جاندے نيں۔ ایہ مستقل مزاج زراعت کاراں دی حثیت توں شہرت دے مالک نيں۔ اُتے انہاں نے عمومی حثیت توں اقامت دی زندگی اختیار کرلئی اے۔ ہند دے انتہاہی شمالی مغربی حصہ خاص کر کانگرہ تے سنجھال دے پہاڑاں دے بیرونی کنارےآں تا حال گوجر خانہ بدوش چرواہاں تے گلہ باناں دی زندگی بسر کر رہے نيں۔ انہاں دے ناں اُتے شمالی مغربی برصغیر وچ بہت ساریاں بستیاں، قبضے تے شہر آباد ہوئے جو ہن تک موجود نيں۔
گوجراں نے اپنی ریاست کوہ آبو دے قریب بھٹمل وچ قائم کيتی سی۔ اس خاندان دی اک ہور شاخ بروچ نے اک ہور ریاست قائم کيتی سی جو انہاں دے ناں توں بروچ کہلائی۔ اک ہور شاخ اونٹی دے ناں توں موسوم ہوئی اے۔ اس خاندان نے عرباں نوں جو گوجراں دے علاقہ تاراج کر رہے سن روکیا۔ انہاں دونے خانداناں وچ بالادستی دے لئی جنگ ہوئی۔ جس وچ اونٹنی خاندان نوں کامیابی ہوئی تے انہاں نوں اپنے اپنے طاقتور پڑوسییاں راشٹر کوٹاں تے پالاں توں جنگاں کرنی پڑاں۔ اونٹی راجا ناگاہ بھٹ دوم (800ء تا 825ء) نے مونگیر دے مقام اُتے دھرم پال نوں شکست دتی۔ اس نے کاٹھیاوار، مالوہ تے راجپوتانہ وچ کامیاب لڑائیاں لڑاں۔ اس دا بیٹا بھوج اک کامیاب تے قابل راجا سی ۔ شروع وچ اس نے پالاں تے راشٹر کوٹاں توں شکست کھادی مگر بالاآخر اس نے اپنے دشمناں نوں ہرا کر اپنے دشمناں نوں ہرا کر کھوئے ہوئے علاقے دوبارہ حاصل کرلئی۔
بروچ دے راجگڑھ قنوج اُتے گوجراں دی شاخ پرتی ہاراں دا قبضہ ہو گیا سی ۔ مگر راجا یشودومن توں پہلے دی تریخ دا علم نئيں اے۔ یشودرمن کشمیر دے راجا للیندا دے ہتھوں شکست کھا کر ماریا گیا۔ نويں صدی دے شروع وچ بنگال دے راجا دھرم پال نے قنوج دے راجا نوں تخت اُتے توں اتار کر اپنی پسند دے آدمی نوں تخت اُتے بٹھا دتا۔ اسنوں تقریباً 816ء وچ ناگابھٹ دوم نے کڈ باہر کیتا۔ اس دے بیٹے بھوج نے قنوج نوں اپنا پایا تخت بنایا۔ اس اک طویل عرصہ (840ء تا 890ء) تک اک وسیع علاقے اُتے حکومت کیتی۔ اس دا بیٹا مہندر پال (890ء تا 908ء) اپنے باپ دی وسیع مملکت نوں برقرار رکھنے وچ کامیاب ہو گیا۔ مگر اس دے بعد اس ریاست نوں ذوال آگیا تے اس دا بیٹا مہی پال اندر سوم دے ہتھوں جو دکن دے راشترکوٹیہ خاندان توں تعلق رکھدا سی شکست کھا گیا تے درلحکومت اُتے وی اندر سوم دا قبضہ ہو گیا۔ مہی پال نے اگرچہ قنوج اُتے دوبارہ قبضہ کر ليا لیکن اوہ ریاست دے شیرازے نوں بکھرنے توں نئيں بچا سکیا۔ پڑھیاراں دی اک ریاست رجپوتانہ وچ مندوری یا مندر دے مقام اُتے سی، جس نوں راٹھوراں نے کھو لی سی۔ عبد المک نے گوجراں دا خزر قوم دی باقیات ہونے دا دعویٰ محض اس وجہ توں کیتا اے کہ پاکستان دے شمالی حصہ یعنی شمالی پنجاب سرحد تے کشمیر دے گوجراں دا کہنا اے کہ اوہ ترکی النسل نيں۔
خزر جو اک ترکی قوم سی، جس نے نوشیروان عادل توں کچھ عرصہ پہلے عروج حاصل کر ليا سی تے غالباََ ایہی ترک سن، جنہاں دے خلاف دربند دی سداں تعمیر ہوئیاں۔ خزر نے ترکی خانہ بدوش سلطنت دی روایات نوں قائم رکھیا۔ قباد دی پہلی تخت بشینی دے وقت خزر قبیلے نے ایران اُتے یورشاں شروع کر دتیاں۔ قباد نے خزر حملہ آورں دا مقابلہ کیتا تے انہاں نوں شکست دے کے ملک توں باہر کڈیا۔
بحیرہ خزر دے مشرقی علاقےآں وچ ساسانیاں نے اپنے ترک ہمسایاں دے خلاف مدافعتی قلعے تعمیر کیتے۔ صوبہ جرجان دی حفاظت دے لئی آجری سد بنائی گئی۔ لیکن ایہ ترکاں دے فاتحانہ حملےآں دی روک تھام نہ کرسکن۔ جرجان تے طبرستان دے درمیانی سرحد اُتے اک ہور اس لئی دیوار تعمیر کيتی گئی سی کہ صوبہ جرجان ہتھ توں نکل گیا سی ۔
نوشیروان نے533ء وچ قیصر روم توں اک معاہدہ کر ليا۔ اس معاہدہ دے تحت رومی حکومت نے اک وڈی رقم دینے دا وعدہ کیا، جس دے بدلے نوشیرواں نے دربند تے کوہ کاف دے دوسرے قلعےآں دی حفاظت کيتی ذمہ داری لئی۔ نوشیروان عادل (531 تا 579) ساسانی حکمران نے مغربی ترکاں توں جنہاں دا حکمران ایل خان سی دوستانہ تعلقات قائم کیتے تے انہاں دی مدد توں افغانستان وچ ہناں نوں شکست دتی تے اس دے بعد خزر قبیلے اُتے فوج کشی دی تے انہاں دی طاقت نوں پارہ پارہ کے دتا۔ خزر قوم تریخ دے صفحات توں غائب ہو گئی۔ اس توں وی ترکاں دی طاقت وچ خاطر اضافہ ہويا تے افغانستان وچ ہناں دے خالی کردہ علاقےآں اُتے ترک براجمان ہو گئے۔ ایہی وجہ اے سی جس دے سبب ترکاں تے نوشیروان وچ اختلاف پیدا ہو گیا۔
بہر حال گوجراں دے ترکی النسل ہونے وچ تاں سانوں کوئی اختلاف نئيں اے۔ لیکن اس اُتے اختلاف اے کہ گوجر خزر النسل نيں۔ کیوں کہ ترکاں دی مغربی سلطنت جس دی علمبرداری افغانستان دے علاقےآں اُتے وی سی اوہ خزراں دی دشمن سی اس لئی خزر قوم دا برصغیر دی طرف آنے دا سوال ہی پیدا نئيں ہُندا اے۔
جو ترک قبیلے ساسانی سرحداں دے قریبی ہمسائے سن ۔ انہاں وچ اک قبیلہ غز سی تے اسی نسبت توں ترک قبیلے نوں غز وی کہیا جاندا سی ۔ ایہ قبیلہ غز دے علاوہ غزر وی پکاریا جاندا سی تے ایہ کلمہ ترکاں دے ناواں وچ وی آیا اے۔ مثلاً غزر الدین مشہورخلجی التتمش دے دور وچ گزریا اے۔ غرز جو ترک سن ہناں دی شکست دے بعدبرصغیر وچ داخل ہوئے۔ ایہ نہ صرف بہترین لڑاکے، خانہ بدوش تے گلہ بان سن ۔ غالب امکان ایہی اے کہ غرز ہند آریائی لہجہ وچ گجر ہو گیا۔ کیوں کہ ہند آریا وچ ’غ‘ ’گ‘ توں تے ’ز‘ ’ج‘ توں بدل جاندا اے تے گجر دا معرب گوجر اے۔
پاکستان وچ گجر شخصیتاں
مآخذ
- گوجر۔ معارف اسلامیہ
- ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی
- حسن علی چوہان، تریخ گوجر
- نور الدین جہانگیر، تزک جہانگیری
- جیمزٹاڈ۔ تاریخ راجستان جلد اول
- ڈاکٹر معین الدین، اقدیم مشرق جلد دؤم
حوالے
