زبان‌های ایران مرکزی یا گویش‌های مرکز ایران[۱] به گروهی از زبان‌های ایرانی شاخهٔ شمال غربی گفته می‌شود که از قدیم در برخی از شهرها و روستاهای مرکز ایران (به‌ویژه در استان اصفهان و استان مرکزی) رایج بوده‌است. بیشتر این گویشها در صد سال اخیر منقرض شده‌است یا در حال انقراض است و در میان نسل جدید جای خود را به فارسی داده‌است.
پیشینه
بیشینه مردم اصفهان به این زبان‌ها سخن می‌گفته‌اند. روند فارسی شدن زبان این مناطق در دوران صفوی و با اعلام اصفهان به عنوان پایتخت به بیشترین سرعت خود دست یافت.[۲]
این روند هم‌چنان ادامه دارد و بسیاری از روستاهای محل سکونت گویشوران زبان‌های مرکز ایران که بیشتر در بخش خاوری استان اصفهان قرار دارند امروزه در معرض تغییر زبانی به سوی فارسی هستند.[۳] این گروه‌های زبانی بنظر می‌رسد دارای زبانی با اصل مشترک بوده‌اند. در گذشته در بسیاری شهرهای بزرگ ایران این گویشها رواج داشته که امروز جای خود را به فارسی سپرده‌اند. گویش قدیم کرمان و یزد که توسط زرتشتیان و یهودیان این دو شهر حفظ شده گویش قدیم اصفهان که در اشعار برخی شاعران مانند اوحدی اصفهانی نشانه‌هایی از آن بدست آمده توسط کلیمیان این شهر و روستاهای مجاور شهر مانند زاینده‌رود و گز باقی مانده‌است. این زبان مرکزی که گاهی زبان راجی نیز نامیده می‌شود در گذشته در شهرهای ری و قم و همدان نیز تکلم می‌شده‌است.[۴] چنانچه در آثار شمس قیس رازی آمده‌است که مردم ری و عراق عجم علاقه‌ای به اشعار فارسی ندارند و شعر محلی فهلوی خود را بیشتر می‌پسندند. در بروجرد و خرم‌آباد نیز این گویشها رواج داشته‌اند که امروزه تنها گروه‌های اقلیت مذهبی این شهر گویش کهن را حفظ کرده‌اند. بر پایه گزارشی که ابن مقفع از وضعیت زبان‌های رایج میان ایرانیان آورده، این گویشها در گذشته فهلوی و در زمان قدیمتر پهلوی نامیده می‌شدند.[۵]
حس قومی گویشوران زبان‌های ایران مرکزی همواره حس وابستگی قومی پارسی و حس تعلق آن‌ها در سطح ملی ایران بوده‌است.[۳]
دسته‌بندی گویش‌های مرکزی ایران
این گویشها به شش دسته عمده تقسیم می‌شوند؛ که چهار دسته آن‌ها چهار جهت جغرافیایی و دو دسته نیز به دلیل شباهت به این گویشها با آن‌ها در یک گروه قرار می‌گیرند:[۶]
گویش‌های شمال غربی: گویش‌هایی هستند که در غرب جاده قم-اصفهان رایج می‌باشند. از این دسته می‌توان به محلاتی، وانشانی و خوانساری اشاره نمود.
گویش‌های شمال شرقی:عمدتا در محدوده بین کاشان و نطنز رایج می‌باشند و شمار آن‌ها بسیار زیاد است. از مهمترین آن‌ها می‌توان به گویش کاشانی (کاشی)، گویش کلیمیان کاشان، گویش آرانی، قهرودی، جوشقانی، ابیانه ای، فریزندی، یرندی، میمه ای، سویی، کشه‌ای، طاری، نطنزی و گویش راجیابوزیدآبادی را می‌توان نام برد.
گویش‌های جنوب غربی:گویش‌های جنوب غربی گویش‌هایی هستند که در اصفهان و نواحی مجاور آن رواج دارند. از این گویشها می‌توان به جندانی (گندونی)،گویش گزی، سده‌ای، ورزنه‌ای، ولایتی یا جرقویه ای و گویش کلیمیان اصفهان اشاره نمود.
گویش‌های جنوب شرقی:در این دسته گویش‌های قدیم یزد و کرمان که اکنون تنها توسط زرتشتیان و کلیمیان این شهر صحبت می‌شوند و به گویش بهدینی و دری یا گبری نیز شهرت دارند نیز جای دارند. سایر گویش‌های این دسته شامل گویش نائینی، گویش انارکی، گویش اردستانی و گویش زفره‌ای می‌شود.
گویش‌های کویری: در منطقه‌ای درشرق ایران میان محل تلاقی دو کویر اصلی قرار دارند و میان خراسان و اصفهان واقع شده‌اند. این دسته شامل گویش‌های خوری وگویش فردوسی و فروی و مهرجانی می‌باشد.
گویش‌های تفرش: که در ناحیه‌ای در شرق همدان و جنوب ساوه رواج دارند و شامل گویش وفسی، گویش تفرشی، آشتیانی، کهکی، آمره‌ای، ویدری و الویری می‌گردد.
