Elorrio

Elorrio
Bizkaia, Euskal Herria
Elorrioko arkupea.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Bizkaia
Eskualdea	Durangaldea
Izen ofiziala	Elorrio
Alkatea	Julene Lazkano (Euskal Herria Bildu)
Posta kodea	48230
INE kodea	48032
Herritarra	elorriar
Kokapena
Koordenatuak	43°07′50″N 2°32′33″W
Azalera	37,40 km²
Distantzia	39 km Bilbora
Demografia
Biztanleria	7.292 (2023) −17 (2022)
3.738 (%51,3)   (%49,8) 3.634
Dentsitatea	189,67 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[1]	% 1,73
Zahartze tasa[1]	% 26,62
Ugalkortasun tasa[1]	‰ 45,48
Ekonomia
Jarduera tasa[1]	% 76,82 (2011)
Genero desoreka[1]	% 7,99 (2011)
Langabezia erregistratua[1]	% 8,5 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]	% 56,86 (2010)
Kaleko erabilera [2]	% 34.2 (2016)
Etxeko erabilera [3]	% 46.47 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera	1356. urtea
Webgunea	http://www.elorrio.net

Elorrio Bizkaiko hego-ekialdeko udalerri bat da, Gipuzkoarekin eta Arabarekin mugakide egiten duena. Bizkai osoko zaharrenen artean dago, Erdi Aroan fundatu zen-eta hiribildu gisa, eta 2016. urtean 7.350 biztanle zituen.

Ingurune natural ederra du, eta ondare historiko eta kultural aberatsa; hartara, 1964an hirigunea gune historiko-artistiko izendatu zuten. Jauregi eta armarridun etxe asko dago, bai eta ermitak ere.

Elorrioko udaletxea eta enparantza.

Geografia

Elorrio Bizkaiko hego-sortaldeko muturrean dago, Arabarekiko eta Gipuzkoarekiko mugan, Durangaldearen barruan. Udalatx mendiaren azpian dago, eta Elorrioren lurrak Gipuzkoa mugatzen duten mendietan zabaltzen dira.

Eskualdeko burua, Durango, 9 kilometrora dago; eta Bilbo, 39 kilometrora.

Ingurune naturala

Udalerriko ibai nagusia Udalatx inguruetan sortzen den Zumelegi da. Ibai hori Arrazolarekin lotzen da Atxondon, eta bien batzetik Ibaizabal sortzen da. Ibarra inguratzen duten mendietan Zumelegiraino doazen beste hainbat erreka sortzen dira: Intxorta, Larrarte, Mendraka...

Elorrio haranaren amaieran kokaturik, badirudi Anbotoko mendilerroko kareharrizko haitzak urrun daudela, baina mendilerrotik apur bat bananduta, 1.117 metroko Udalatx mendia dugu herriaren gainean. Landaretzaz estalitako hainbat mendik inguratzen dute udalerria, Intxorta (797 m.), Memaia (669 m.), Amitar, Santa Mañazar (679 m.) eta Erdella (660 m.), esaterako. Elorrion bertan ere badago Euskal Autonomia Erkidegoko hiru lurraldeek bat egiten duten mendia: Betsaide.

Mugakideak

Elorrioren mugakideak honakoak dira: iparraldean Berriz eta Zaldibar; hegoaldean Arrasate (Gipuzkoa) eta Aramaio (Araba); sortaldean Elgeta eta Bergara (Gipuzkoa); eta sartaldean Atxondo eta Abadiño.

Auzoak

Elorrio hainbat auzoz osatua dago. Hiriguneaz eta San Agustin lehengo elizateko hirigune txikiaz gain: honako auzoek osatzen dute hiribildua: Aidazua, Aldape, Arabio, Aruneta, Berrio, Berriozabaleta, Gazteeta, Gazeta, Iguria, Leanitz, Miota, Lekeriketa, Mendraka, Urkizuaran eta Zenita.

Ekonomia

Hiribilduaren ekonomia sektore industrialean oinarritzen da. Hala ere, nekazaritzak eta, batez ere, abeltzaintzak garrantzi aipagarria daukate udalerriko ekonomian.

Lehen sektorean nekazaritza-ustiapenek, gehienak txikiak, jarduera industrialeko diru-sarrerak osatzen dituzte gehienetan. Badira abeltzaintza-ustiapen garrantzitsuak, haragi eta esne ekoizpenean oinarrituak. Insignis pinuaren ustiapenak ere badu garrantzia.

Bigarren sektorea, esan bezala, garrantzitsuena da. Mota guztietako metal eraldaketan diharduten enpresak dira, galdategiak, burdindegiak eta tresna-makinako enpresak.

Zerbitzuen sektorea txikia da biztanleriaren eguneroko beharrak asetzeko, eta Durango eta Arrasate hurbil egoteak jendea erosketak bertan egitea errazten du.

San Agustin auzoan, Eroskik, kontsumo eta banaketa kooperatibak, bere egoitza ofiziala eta biltegiak dauzka.

Historia

Gaurko udalerria Elorrioko hiribilduak eta San Agustin Etxebarria elizateak osatzen dute. Hiribildua elizatearen lurretan sortu zuen Tello I.a Bizkaiko jaunak 1356an. Herri bien historiak 1635ean bildu ziren. Ordu arte, Elorriok ordezkapena zuen Gernikako Batzarretan (hiribilduen 13. jarlekua), eta San Agustinek Gerediagakoetan, 3.a, Durangoko merinaldeari baitzegokion. Bildu ostean, elizateak bertako ordezkapena galdu zuen eta hiribilduarekin batera izan zuen.

Elizate guztiekin gertatu bezala, ezin da jakin noiz sortu zen San Agustin Etxebarria. Jatorria Bizkaiko lur lauaren historiari lotuta omen dago. Inguruko udalerrietan gizakiak bazirela frogatzen duten neolito aurreko garaiko giza aztarnak aurkitu dira.

Gaur egun Elorrio den eremuan hainbat hilobi eta hilarri aurkitu dira. Horietako batzuk Argiñetan bilduz joan ziren, Argiñetako nekropolia sortuz. Bertan 893ko piezak daude, kristautasuna ingurura sartu zeneko garaikoak. Hilarriak, berriz, hilobiak baino zaharragoak, aurrekristauak dira.

1053ko otsailaren 11n San Agustin Etxebarriako monasterioa sortu zuten. XII. mendean aldaketa erromanikoa izan zuen eta XVI. mendean gotiko itxura hartu zuen, gaur egun ikus daitekeena.

1356an hiribildua sortzeak nobleen botereari aurre egitea eta aldi berean Jaurerria gipuzkoarrengandik babestea zuen helburu. Ahaide nagusien arteko gudu nagusietako bat izan zuten Elorrion. Gudu hura 1468an izan zen, eta Ibarra oinaztarrak eta eta Marzana ganboatarrak izan ziren aurrez aurre.^[4]

XVI., XVII. eta XVIII. mendeak hiribilduko Aro Berria izan ziren. Hainbat elorriarrek parte hartu zuten bete-betean Amerikekin komertzioan. Horrek hiribildura aberastasun handiak ekarri zituen, eta horren oroigarri dira Elorrioko armarridun (69 baino gehiago) etxe eta jauregiak (20 inguru). Bizkaiko handiena den eliza eraiki zen (1459 eta 1506 bitartean), herri iturriak egin ziren, muga-gurutze garrantzitsu eta ondo landuak... Garai hartan atxiki zitzaion elizatea hiriguneari.

XIX. mendeak hiribildu aberatsa aurkitu zuen, bainuetxeen moda bereganatuz zihoan nekazaritza-gizarte batekin (hiribilduan baziren bainuetxe batzuk: Galartzako bainuetxea edo Bainu Zaharrak eta Beleringo bainuetxea edo Bainu Berriak) eta hiribildua udaldiak igarotzeko erabiltzen zuen nobleziarekin.

Espainiako Gerra Zibila izan eta gero, bainuetxeen moda ahaztuta, Elorrio Euskal Herriaren eta Durangaldearen industrializazioari lotu zitzaion. Hainbat industria bertan kokatzeak biztanle kopurua handitu egin zuen, harik eta 1980ko hamarkadan 8.000 ingurura iritsi arte.

Monumentu gunea Eremu Historiko-Artistiko izendatu zuten 1964an, jarduera turistikoari bidea zabalduz.

Elorrioko ikuspegi orokorra.

Demografia

XX. mendeko 60ko eta 70eko hamarkadetan Elorrioko populazioa bikoiztu egin zen. 1980tik aurrera biztanleria egonkortu eta apur bat jaitsi zen.

Elorrioko biztanleria

Politika

2011ko maiatzaren 22ko udal hauteskundeetan Bildu koalizioak jaso zituen boto gehien, eta bigarren EAJ alderdia izan zen boto-kopuruen distantzia laburrera. Alkatea Idoia Buruaga da.

Bildu koalizioak 6 zinegotzi lortu zituen, EAJ alderdiak beste 6, eta PP alderdiak zinegotzi bat eskuratu zuen. 2011ko ekainaren 11n egindako inbestidura ekitaldian EAJko Ana Otadui hautatu zuten alkate, bere alderdiaren 6 botoei eta PP alderdiko Carlos García zinegotziaren botoari esker.^[5]

	2007	2011
Alderdia	Botoak	Botoak
EAE-ANV	1.672 (%40,69)	-
Bildu	-	1.741 (%41,96)
EAJ-PNV	1.245 (%30,30)	1.505 (%36,27)
EHA-ACE	477 (%11,61)	-
PSE-EE	373 (%9,08)	223 (%5,37)
PP	249 (%6,06)	276 (%6,65)
EA	93 (%2,26)	Bildu koalizioan
EB-B	-	161 (%3,38)
Abstentzioa	1.799 (%29,84)	%28,62

Elorrioko udalbatza
Alderdia		2011ko maiatzaren 22
		Zinegotziak	Boto kopurua
	Bildu	6 / 13	1.741 (% 42,41)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	6 / 13	1.505 (% 36,66)
	Alderdi Popularra (PP)	1 / 13	276 (% 6,72)
	Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE))	0 / 13	223 (% 5,43)
	Aralar	0 / 13	199 (% 4,85)
	Ezker Batua - Berdeak (EB-B)	0 / 13	161 (% 3,92)
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

Azpiegiturak

Komunikazioek udalerria zeharkatzen duen BI-634 (Durango - Arrasate - Beasain) errepidea daukate ardatz. Errepide hori Durangon lotzen zaie N 634 eta AP-8 errepideei, Bilbo eta Donostia uztartuz; eta Arrasaten lotzen zaio Araba eta Deba Ibarra uztartzen dituen AP-1 errepideari. Elorrion hasten dira Elgeta eta Bergarara doan BI-2632 errepidea eta Berrizera doan BI-3321 errepidea.

XX. mendearen erdialdera arte tren geltokia izan zuen, baina 1960ko hamarkadan itxi egin zuten.

Kanpazarko mendateak lotzen du Arrasaterekin, errepidez.

Kultura

Euskara

Elorrioko hiztunen testigantzekin osatutako bideoa, Euskal Herriko Ahotsak^[6][7] proiekturako egina, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.

Tokiko euskaran, herriaren izena Elorrixo ahoskatzen da.

Elorrioko euskara mendebaldeko euskaretako bat da, zehatzago, Durangaldeko euskarari dagokiona. Besteak beste, Durango, Abadiño, Atxondo, Berriz, Iurreta eta Zaldibar herrietako ezaugarri da Durangaldeko euskara.^[7][8]

Ondare zibila

Zearsolo jauregia.

Urkizu jauregia.

Ondare zibila ikusgarria da Elorrion, batez ere arkitekturari dagokionez. Behin XV. mendean leinuen arteko gerrak atzean utzita, Elorrio aldatu egin zen: apurtu egin zen hiribilduaren harresia, eta herria errebaletara zabaldu zen, jarduera ekonomikoa bizkortu egin zen eta, ondorioz, “aberats berriak” agertu. XVI, XVII eta XVIII. mendeetan Elorrioko zenbait familia Sevillara joan eta buru-belarri sartu ziren Mundu Berriko merkataritzan —burdin fabrikatuen salerosketan bereziki—, eta horrek dirua barra-barra ekarri zuen herrira, batez ere familia horien eskuetara. Eta familia horiek diruaren zati bat inbertitu zuten eraikin ikusgarriak egiteko.

Horrek markatzen du, dudarik gabe, Elorrioko arkitektura zibilaren urrezko aroa, zeinak hartzen baititu XVI, XVII eta XVIII. mendeak batez ere. Bigarren aro aipagarria XIX. mendean gertatu zen, Elorriok bi bainuetxe sortu eta jasotzen hasi zenean jende diruduna bainu terapeutikoak hartzera. Horrek piztu egin zuen herria, zeina garai hartan batik bat nekazaritzatik bizi baitzen. Neoklasizismoaren garaia zen.

Horra Elorrioko eraikin zibil nabarmenen zerrenda bat, mendeen arabera banatuta:

XV. mendea

• Kanpokaleko Atea. Elorrioren harresiak zituen sei ateetatik hauxe da geratzen diren bietarik bat.

XVI. mendea

• Aldapebeitiatxikia jauregia. Errenazentista.
• Arabio jauregia. Errenazentista. Fatxadan armarri ikusgarria du, marmol zuriz egina. Hegoaldeko fatxadan loggia bikoitza dauka.
• Ibarguen-Urkizu jauregia. Errenzentista.
• Iturbe jauregia. Errenazentista.
• Larreategi jauregia. Errenazentista. Karaktere gotikoz idatziriko harria du horma ertzean, 1542koa.
• San Fausto errebaleko etxea. San Fausto errebaleko zaharrena seguruenik.
• San Fausto errebaleko jauregia. Errenazentista.
• Suso errebaleko jauregitxoa. Errenazentista.

XVII. mendea

• Aldapebeitia jauregia. Barrokoa.
• Altzerreka-Mendiola jauregia. Barrokoa.
• Arespakotxaga-Andueza jauregia. Barrokoa. Txintxirri izenaz ere ezagutzen da.
• Arespakotxaga-Azkarraga jauregia. Barrokoa.
• Arespakotxaga-Mendibil jauregia. Barrokoa. Eredutzat hartu zen herriko beste jauregi batzuk egiteko.
• Arriola jauregia. Barrokoa.
• Elorrioko udaletxea. Barrokoa
• Iturri jauregia. Barrokoa.
• Lariz jauregia. Barrokoa.
• Lekerika-Otsa jauregia. Barrokoa.
• Urkizu etxea. Barrokoa.
• Urkizu-Iturbe jauregia. Barrokoa.
• Urkizu-Tola jauregia. Barrokoa. Oinplano karratua du eta lau ertzetan, pinakuluak.
• Zearsolo jauregia. Barrokoa. Casajara izenaz ere ezagutzen da. Loggia ederra dauka eta balkoietako burdinaren eta teilatu-hegaleko zuraren lanketak arreta berezia eskatzen du.

XVIII. mendea

• Esteibar-Arauna jauregia. Barrokoa.
• Otsa jauregia. Barrokoa.
• Urkizu jauregia. Barrokoa.

XIX. mendea

• Beleringo bainuetxea. 1936a arte iraun zuen. Gaur egun Betsaide fundizioak daude bertan.
• Berriozabaletako iturria. Neoklasikoa. Manuel Plazido Berriozabalbeitia epaile elorriarrak agindu zuen iturria egitea bere auzokideen bizi-egoera hobetzeko.
• Galartzako bainuetxea. Neoklasikoa. Bazituen beste bi izen: Isasi-Olabezarreko bainuetxea edo Bainu zaharrak.
• Olazabal jauregia. Neoklasikoa. Modet izenarekin ere ezaguna.

XX. mendea

• Urkizu Aldatsekua jauregia.

Eliza ondarea

Sortzez Garbiaren basilika.

• Domingotarren Komentua^[9], Santa Ana komentua ere deitua^[10]. Bertan herriko-seme izandako Balendin Berriotxoa santuari eskainitako museo txiki bat dute.

Elizak

• San Agustin Etxebarria eliza, euskal estilo gotikoan egina, gaur egungoa XV. mendekoa da, baina jatorrizkoa 1053an eraiki zen.
• Sortzez Garbiaren basilika. XV. mendekoa, gotiko berantiarra eta berpizkunde estiloan egina. Dorre barroko bat du, 53,34 metro garai, Bizkaiko bigarrena garaieran. Haren barruan San Balendin Berrio-Otxoaren hilobia daukagu, zeina Japonian hil baitzuten misiolari lanetan zebilela. Hori dela eta, eraiki zen erretaula berezi bat, asiar estilokoa.

Gurutzeak

• Gurutzeagako gurutze gotikoa.
• Santa Anako gurutze berpizkunde estilokoa.
• Gurutzebarri gurutzea, estilo platereskokoa.

Ermitak

Elorriok 20 ermita ditu, auzoetan banatuta:

San Joan Bataiatzailea, Aldape auzoan. San Jorge, Aldapen. Santiago, Aldapen. Santa Eugenia, Arabion. Santa Eufemia, Araunetan.

San Esteban, Berrion. San Urbano, Berrion. Santa Katalina, Berriozabaletan. San Martin Tourskoa, Gasteetan. Andre Maria Gazetakoa, Gazetan.

Santa Katalina, Igurian. Santa Luzia, Igurian. San Lorentzo, Leanizen. San Tomas, Mendrakan. San Bartolome, Miotan.

San Antonio, Urkizuaranen. San Jose, Urkizuaranen. San Roke, Urkizuaranen. San Adrian Argiñetakoa, Argiñetan. San Fausto, San Fausto kalean.

Arriola Kultur Aretoa

Arriola Kultur Aretoa herriaren erdiguenan dago, Arespakotxaga-Azkarraga jauregia eta Sortzez Garbiaren basilika artean. 1989an sortu zen, asmo batekin: antzerkia, zinema eta beste kultura ekitaldi batzuk eskaintzea.

Musikaire, Udako Jaialdiak Elorrion

1998a ezkero, udaro eta hilabetez, Arriola Kultura Elkarteak Musikaire, Udako Jaialdiak Elorrion musika jaialdia antolatzen du aire zabalean, aprobetxatuta Elorriok dituen paraje ikusgarriak.

Jaiak

Errebonbilloak, euren omenezko estatuaren ondoan

• Uztailaren 4an Bizkaiko patroia den Balendin Berri-Otxoaren omenezko jaia ospatzen da.
• Iraileko lehen igandean Ferixa Nausikoak izaten dira, astebeteko herriko jai nagusiak, dantza, berbena, kirol eta herri kirol lehiaketa, kultura jarduera eta abarrekin.
• Urriko lehen igandean Errebonbilloak izeneko jaia izaten da, alarde itxurakoa. Jatorria udalerriak defentsa edota gerrarako zeuzkan milizietan omen dago, nahiz eta elezaharrak Lepantoko guduarekin lotu.

Auzoetan honako jaiak izaten dira:

• Gazeta, urtarrilaren 6an: Asuntzioa.
• Argiñeta, abuztuko lehen larunbata, Adrian Deuna.
• Miota, abuztuaren 24an: Bartolome Deuna.
• San Agustin, abuztuaren 28an: Agustin Deuna.

Ikastetxeak

• Elorrioko Herri Eskola.
• Txintxirri ikastola: 1968an abiatua.
• Lourdes Ikastetxea.
• Maria Bitartekaria.

Zerbitzuak

• Elorrioko anbulatorioa.
• Anboto Irratia.
• Txantxibiri irratia.

Elkarteak

• Eme Elorrioko merkatarien elkartea.
• Erdella mendi elkartea.
• Elorrio Txirrindulari taldea.
• Gaztetxea.
• Barriketan euskara elkartea
• Intxorta Asti Elkartea
• Besaide Dantza Taldea

Elorrio Rugby Taldea

Lagunarte gastronomikoak

• Lagun Toki.
• Pitxar.
• Alkartu.
• Buzkantz
• Lagunarte

Elorriar ospetsuak

• Juan Arezpakotxaga, Filipe IV.a Espainiakoaren estatu-idazkaria.
• Balentin Berriotxoa (1827–1861), Bizkaiko santu zaindaria.
• Alejandro Goikoetxea (1895-1984), ingeniaria, TALGOren diseinatzailea. Gerra Zibilean, Francori eman zizkion Bilboren defentsako planoak.
• Jaime Kerexeta (1918-1998), idazle eta itzultzailea.
• Hilario Azkarate (1935-2012), esku huskako pilotaria. 6 aldiz izan zen buruz buruko txapelduna.
• Jose Antonio Ardanza (1941-2024), Eusko Jaurlaritzako lehendakaria 1985. eta 1999. urteen bitartean.
• Juan Jose Pujana (1943-), Eusko Legebiltzarreko lehendakaria 1980an. EAJ eta EA alderdietan ibilia.
• Iñigo Agirre (1942-), EAJko diputatua Espainiako Kongresuan (1977-1984), Eusko Legebiltzarreko parlamentaria (1984-1990) eta Deustuko Unibertsitateko irakaslea (1979-2007).
• Alberto Leanizbarrutia (1963-), txirrindularia.
• Mikel Basabe (1966-), politikaria, Aralar alderdikoa.
• Anne Igartiburu (1969-), telebistako aurkezlea.
• Mikel Garaizabal (1972-), enologoa eta ardo-kulturaren dibulgatzailea.
• Ireide Arriolabengoa (1972) Udako Euskal Unibertsitateko aholkulari pedagogikoa eta online irakaskuntzako arduraduna.
• Ana Otadui (1976-), Bizkaiko Batzar Nagusietako lehendakaria.

Erreferentziak

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
3. «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).
4. Gartzia Salazar, Lope. (XV. mendea). Ana María Marín Sánchez ed. Istoria de las bienandanças e fortunas. .
5. EAJko Ana Otadui izango da alkate^{[Betiko hautsitako esteka]}. Anboto.org, 2011ko ekainaren 12an kontsultatua
6. «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-06-01).
7. ↑ «Elorrio - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-06-01).
8. «Durangaldekoa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-06-01).
9. «Domingotarren Komentua. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2023-11-18).
10. (Gaztelaniaz) ioxoi.com, hamael com. «Convento de Santa Ana (Dominicos), Elorrio» www.catolia.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-18).

Bibliografia

• Agirre, I. (1992) Elorrio. Herri monografia hurbilketa. Bizkaiko Foru Aldundia. Bilbo.
• Arregi, G. (1987) Ermitas de Bizkaia. Labayru Institutua. Bilbo.
• Dyca, S.L. (2006) Elorrio, topalekua / Elorrio, punto de encuentro. Elorrioko Udala. Bilbo.
• Fernandez de Arroiabe, G. & Lizarralde, E. (2002) Elorrioko gurutze, baseliza eta jauregiak. Elorrio.
• Pagadigorria, S. (1979) La villa de Elorrio. Col. Temas vizkaínos, 57. zenb. Bizkaiko Aurrezki Kutxa. Bilbo.

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Bizkaia

• Elorrioko Udalaren webgunea
• Durangaldea
• Arriola Kultur Aretoaren webgunea
• Elorrioko ikastola^{[Betiko hautsitako esteka]}

• Datuak: Q1242382
• Multimedia: Elorrio / Q1242382
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Elorrio