ElorrioBizkaiko hego-ekialdeko udalerri bat da, Gipuzkoarekin eta Arabarekin mugakide egiten duena. Bizkai osoko zaharrenen artean dago, Erdi Aroan fundatu zen-eta hiribildu gisa, eta 2016. urtean 7.350 biztanle zituen.
Ingurune natural ederra du, eta ondare historiko eta kultural aberatsa; hartara, 1964an hirigunea gune historiko-artistiko izendatu zuten. Jauregi eta armarridun etxe asko dago, bai eta ermitak ere.
Eskualdeko burua, Durango, 9 kilometrora dago; eta Bilbo, 39 kilometrora.
Ingurune naturala
Udalerriko ibai nagusia Udalatx inguruetan sortzen den Zumelegi da. Ibai hori Arrazolarekin lotzen da Atxondon, eta bien batzetik Ibaizabal sortzen da. Ibarra inguratzen duten mendietan Zumelegiraino doazen beste hainbat erreka sortzen dira: Intxorta, Larrarte, Mendraka...
Elorrio haranaren amaieran kokaturik, badirudi Anbotoko mendilerroko kareharrizko haitzak urrun daudela, baina mendilerrotik apur bat bananduta, 1.117 metroko Udalatx mendia dugu herriaren gainean. Landaretzaz estalitako hainbat mendik inguratzen dute udalerria, Intxorta (797 m.), Memaia (669 m.), Amitar, Santa Mañazar (679 m.) eta Erdella (660 m.), esaterako. Elorrion bertan ere badago Euskal Autonomia Erkidegoko hiru lurraldeek bat egiten duten mendia: Betsaide.
Hiribilduaren ekonomia sektore industrialean oinarritzen da. Hala ere, nekazaritzak eta, batez ere, abeltzaintzak garrantzi aipagarria daukate udalerriko ekonomian.
Lehen sektorean nekazaritza-ustiapenek, gehienak txikiak, jarduera industrialeko diru-sarrerak osatzen dituzte gehienetan. Badira abeltzaintza-ustiapen garrantzitsuak, haragi eta esne ekoizpenean oinarrituak. Insignis pinuaren ustiapenak ere badu garrantzia.
Bigarren sektorea, esan bezala, garrantzitsuena da. Mota guztietako metal eraldaketan diharduten enpresak dira, galdategiak, burdindegiak eta tresna-makinako enpresak.
Zerbitzuen sektorea txikia da biztanleriaren eguneroko beharrak asetzeko, eta Durango eta Arrasate hurbil egoteak jendea erosketak bertan egitea errazten du.
San Agustin auzoan, Eroskik, kontsumo eta banaketa kooperatibak, bere egoitza ofiziala eta biltegiak dauzka.
Elizate guztiekin gertatu bezala, ezin da jakin noiz sortu zen San Agustin Etxebarria. Jatorria Bizkaiko lur lauaren historiari lotuta omen dago. Inguruko udalerrietan gizakiak bazirela frogatzen duten neolito aurreko garaiko giza aztarnak aurkitu dira.
Gaur egun Elorrio den eremuan hainbat hilobi eta hilarri aurkitu dira. Horietako batzuk Argiñetan bilduz joan ziren, Argiñetako nekropolia sortuz. Bertan 893ko piezak daude, kristautasuna ingurura sartu zeneko garaikoak. Hilarriak, berriz, hilobiak baino zaharragoak, aurrekristauak dira.
XVI., XVII. eta XVIII. mendeak hiribilduko Aro Berria izan ziren. Hainbat elorriarrek parte hartu zuten bete-betean Amerikekin komertzioan. Horrek hiribildura aberastasun handiak ekarri zituen, eta horren oroigarri dira Elorrioko armarridun (69 baino gehiago) etxe eta jauregiak (20 inguru). Bizkaiko handiena den eliza eraiki zen (1459 eta 1506 bitartean), herri iturriak egin ziren, muga-gurutze garrantzitsu eta ondo landuak... Garai hartan atxiki zitzaion elizatea hiriguneari.
XIX. mendeak hiribildu aberatsa aurkitu zuen, bainuetxeen moda bereganatuz zihoan nekazaritza-gizarte batekin (hiribilduan baziren bainuetxe batzuk: Galartzako bainuetxea edo Bainu Zaharrak eta Beleringo bainuetxea edo Bainu Berriak) eta hiribildua udaldiak igarotzeko erabiltzen zuen nobleziarekin.
Monumentu gunea Eremu Historiko-Artistiko izendatu zuten 1964an, jarduera turistikoari bidea zabalduz.
Demografia
XX. mendeko 60ko eta 70eko hamarkadetan Elorrioko populazioa bikoiztu egin zen. 1980tik aurrera biztanleria egonkortu eta apur bat jaitsi zen.
Elorrioko biztanleria
Politika
2011ko maiatzaren 22ko udal hauteskundeetan Bildu koalizioak jaso zituen boto gehien, eta bigarren EAJ alderdia izan zen boto-kopuruen distantzia laburrera. Alkatea Idoia Buruaga da.
Bildu koalizioak 6 zinegotzi lortu zituen, EAJ alderdiak beste 6, eta PP alderdiak zinegotzi bat eskuratu zuen. 2011ko ekainaren 11n egindako inbestidura ekitaldian EAJko Ana Otadui hautatu zuten alkate, bere alderdiaren 6 botoei eta PP alderdiko Carlos García zinegotziaren botoari esker.[5]
Komunikazioek udalerria zeharkatzen duen BI-634 (Durango - Arrasate - Beasain) errepidea daukate ardatz. Errepide hori Durangon lotzen zaie N 634 eta AP-8 errepideei, Bilbo eta Donostia uztartuz; eta Arrasaten lotzen zaio Araba eta Deba Ibarra uztartzen dituen AP-1 errepideari. Elorrion hasten dira Elgeta eta Bergarara doan BI-2632 errepidea eta Berrizera doan BI-3321 errepidea.
Ondare zibila ikusgarria da Elorrion, batez ere arkitekturari dagokionez. Behin XV. mendean leinuen arteko gerrak atzean utzita, Elorrio aldatu egin zen: apurtu egin zen hiribilduaren harresia, eta herria errebaletara zabaldu zen, jarduera ekonomikoa bizkortu egin zen eta, ondorioz, “aberats berriak” agertu. XVI, XVII eta XVIII. mendeetan Elorrioko zenbait familia Sevillara joan eta buru-belarri sartu ziren Mundu Berriko merkataritzan —burdin fabrikatuen salerosketan bereziki—, eta horrek dirua barra-barra ekarri zuen herrira, batez ere familia horien eskuetara. Eta familia horiek diruaren zati bat inbertitu zuten eraikin ikusgarriak egiteko.
Horrek markatzen du, dudarik gabe, Elorrioko arkitektura zibilaren urrezko aroa, zeinak hartzen baititu XVI, XVII eta XVIII. mendeak batez ere. Bigarren aro aipagarria XIX. mendean gertatu zen, Elorriok bi bainuetxe sortu eta jasotzen hasi zenean jende diruduna bainu terapeutikoak hartzera. Horrek piztu egin zuen herria, zeina garai hartan batik bat nekazaritzatik bizi baitzen. Neoklasizismoaren garaia zen.
Horra Elorrioko eraikin zibil nabarmenen zerrenda bat, mendeen arabera banatuta:
XV. mendea
Kanpokaleko Atea. Elorrioren harresiak zituen sei ateetatik hauxe da geratzen diren bietarik bat.
Urkizu-Tola jauregia. Barrokoa. Oinplano karratua du eta lau ertzetan, pinakuluak.
Zearsolo jauregia. Barrokoa. Casajara izenaz ere ezagutzen da. Loggia ederra dauka eta balkoietako burdinaren eta teilatu-hegaleko zuraren lanketak arreta berezia eskatzen du.
Beleringo bainuetxea. 1936a arte iraun zuen. Gaur egun Betsaide fundizioak daude bertan.
Berriozabaletako iturria. Neoklasikoa. Manuel Plazido Berriozabalbeitia epaile elorriarrak agindu zuen iturria egitea bere auzokideen bizi-egoera hobetzeko.
Galartzako bainuetxea. Neoklasikoa. Bazituen beste bi izen: Isasi-Olabezarreko bainuetxea edo Bainu zaharrak.
Domingotarren Komentua[9], Santa Ana komentua ere deitua[10]. Bertan herriko-seme izandako Balendin Berriotxoa santuari eskainitako museo txiki bat dute.
Sortzez Garbiaren basilika. XV. mendekoa, gotiko berantiarra eta berpizkunde estiloan egina. Dorre barroko bat du, 53,34 metro garai, Bizkaiko bigarrena garaieran. Haren barruan San Balendin Berrio-Otxoaren hilobia daukagu, zeina Japonian hil baitzuten misiolari lanetan zebilela. Hori dela eta, eraiki zen erretaula berezi bat, asiar estilokoa.
1998a ezkero, udaro eta hilabetez, Arriola Kultura Elkarteak Musikaire, Udako Jaialdiak Elorrion musika jaialdia antolatzen du aire zabalean, aprobetxatuta Elorriok dituen paraje ikusgarriak.
Iraileko lehen igandean Ferixa Nausikoak izaten dira, astebeteko herriko jai nagusiak, dantza, berbena, kirol eta herri kirol lehiaketa, kultura jarduera eta abarrekin.
Urriko lehen igandean Errebonbilloak izeneko jaia izaten da, alarde itxurakoa. Jatorria udalerriak defentsa edota gerrarako zeuzkan milizietan omen dago, nahiz eta elezaharrak Lepantoko guduarekin lotu.