Wolin (miasto)

Wolin

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Panorama Wolina
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	zachodniopomorskie
Powiat	kamieński
Gmina	Wolin
Prawa miejskie	1278 (lubeckie)
Burmistrz	Ewa Grzybowska
Powierzchnia	14,47 km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	4859[1] 336 os./km²
Strefa numeracyjna	91
Kod pocztowy	72-510
Tablice rejestracyjne	ZKA
Położenie na mapie gminy Wolin Wolin
Położenie na mapie Polski Wolin
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego Wolin
Położenie na mapie powiatu kamieńskiego Wolin
53°50′29″N 14°36′41″E
TERC (TERYT)	3207064
SIMC	0980079
Urząd miejski ul. Zamkowa 23 72-510 Wolin
Strona internetowa

Wolin (dawniej Julin^[2], Wołyń^[3][4][5], niem. Wollin) – miasto w Polsce położone w północno-zachodniej części województwa zachodniopomorskiego, w powiecie kamieńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Wolin.

Według danych z 31 grudnia 2011 roku miasto miało 5023 mieszkańców^[6][7]. W Wolinie co roku odbywa się Festiwal Słowian i Wikingów.

Położenie

Mapa wyspy Wolin

Wolin znajduje się w północno-zachodniej części woj. zachodniopomorskiego, w południowej części powiatu kamieńskiego. Miasto położone jest na Pobrzeżu Szczecińskim, na południowym cyplu wyspy Wolin, nad cieśniną Dziwna. Granice administracyjne miasta obejmują półwysep Rów oraz wyspę Wolińska Kępa.

Według danych z 1 stycznia 2009 r. powierzchnia miasta wynosi 14,47 km²^[8].

Przez miasto przebiega droga ekspresowa S3 (Świnoujście – Szczecin) i linia kolejowa nr 401 Szczecin Dąbie – Świnoujście Port z przystankiem Wolin Pomorski.

Historia

Widok Wolina w X wieku. Wizerunek umieszczony jest na jednym z bloków mieszkalnych w centrum miasta.

Panorama miasta z Wielkiej Mapy Księstwa Pomorskiego Lubinusa (1618 r.)

Wolin z lotu ptaka (XX w.)

Wolin z lotu ptaka (widok z północy w 2021)

Początkiem wczesnośredniowiecznego Wolina była osada nad Dziwną. Dzięki dogodnemu położeniu i handlowi osada szybko się rozwijała. W średniowieczu stała się ośrodkiem kultu Świętowita^[9]. W sąsiedztwie miasta powstały cmentarzyska: Młynówka oraz Wzgórze Wisielców. Początkowo państwo-miasto prowadziło samodzielną politykę i walczyło z wojskami Mieszka I. Po zwycięstwie Mieszka I Wolin wraz z całym Pomorzem Zachodnim podlegał władcom Polski^[10]. Od początku XI do połowy XVII wieku należał do księstwa pomorskiego, w którym panował ród Gryfitów. W latach 1140–1175 był siedzibą biskupstwa pomorskiego. Po roku 1630 Wolin znalazł się pod panowaniem szwedzkim, pod którym pozostał do roku 1720^[10], gdy przeszedł pod panowanie Prus.

Od zakończenia II wojny światowej w 1945 leży w Polsce. Początkowo – od roku 1946 – w pierwszym województwie szczecińskim. Następnie po reformie administracyjnej kraju w latach 1975–1998, także należał do województwa szczecińskiego.

Toponimia

Nazwa miasta jest taka sama jak nazwa wyspy Wolin, na której jest położone. Pierwotne brzmienie nazwy jest trudne obecnie do odtworzenia. Na ogół nazwę wywodzi się z prasłowiańskiego rdzenia „vel”, „vol” („mokry”, „wilgotny”, „wodny”), mogła więc brzmieć Wołyń (identycznie jak na zabużańskim pograniczu polsko-ruskim). W źródłach niemieckich występuje też pod nazwami: Jumne, Jumneta, Julin, Wineta, w sagach – Jomsborg. Wszystkie te nazwy powstały na bazie nazwy pierwotnej, ulegając różnym przekształceniom w pisowni^[4][11].

Przez krótki okres tuż po II wojnie światowej^[12][13][14] w języku polskim używano nazwy Wołyń, mającej jeszcze tradycję przedwojenną^[4]. W 1946 r. ustalono urzędowo obecną nazwę miasta Wolin^[15].

Zapisy źródłowe^{[potrzebny przypis]} od wczesnego średniowiecza wymieniają:

• 967 – Yuloin
• 1124 – Yulin
• 1140 – Wulinensis civitas, Willin
• 1188 – Wołyń^{[potrzebny przypis]}
• 1185 – Wolin
• 1216 – Yolin
• 1217 – Wolin i zniemczone Wollin

Architektura

Kolegiata św. Mikołaja

Dom przy ul. Zamkowej 16. Instytut Archeologii i Etnologii PAN

Budynek poczty

Mury miejskie

Układ miejski tworzy 42 ulice^[16] oraz osiedle Robotnicze.

Zabytki

Zabytki chronione prawnie w Wolinie:

• teren Starego Miasta^[17],
• kolegiata św. Mikołaja z XV w.,
• wiatrak holenderski z 1850 r. (ul. Jaracza), znajdujący się na zachodnim krańcu Wolina, za cmentarzem. Ma 3 kondygnacje, zbudowany został na rzucie koła,
• ratusz w stylu neogotyckim z lat 1880–1881^[18] na miejscu zamku książęcego i późniejszego klasztoru cysterek. Usytuowany jest przy ulicy Zamkowej na północ od Rynku. Obecnie mieści się tu Urząd Miejski.
• ruiny kościoła św. Jerzego^[a]
• fragmenty murów obronnych z XIV–XV wieku, które zachowały się na długości ok. 50 metrów. Stoją za ratuszem, w północno-wschodniej części miasta. Mają wysokość 3 metrów i niejednolitą konstrukcję. Zbudowane są z kamienia.
• zabytkowe domy – znajdują się przy ul. Wojska Polskiego (nr 2, 4, 6, 8 i 10) oraz przy ul. Zamkowej (nr 4, 5, 16, 18, 19, 20), i pochodzą z XIX wieku. Te pierwsze, w zachodniej pierzei rynku, stoją jednak na miejscu znacznie starszej zabudowy. Widać to choćby po wąskich, szczytowych kamieniczkach, przykrytych naczółkowymi dachami,
• dom z początku XX wieku, obecnie budynek poczty (ul. Zamkowa 22),
• dwór z przełomu XVIII/XIX w. (ul. Zamkowa 23a),
• Muzeum Regionalne
• elewator zbożowy
• przykłady dobrze zachowanej zabudowy znaleźć można również na terenie dawnego przedmieścia rybackiego przy ulicach Konopnickiej, Niedamira, Mostowej i Rybackiej. Odmienny typ zabudowy, pochodzącej z przełomu wieków XIX i XX znajduje się w okolicy dworca kolejowego i przy ulicy Gryfitów.
• w południowej części starego miasta znajduje się grodzisko z X–XII w., przebudowane w XVII w. na bastion fortyfikacyjny (prawdopodobnie była tu pogańska świątynia poświęcona Trzygłowowi^{[potrzebny przypis]}).
• bastion na dawnym Wzgórzu Chyrowym, między ulicami Mostową i Konopnickiej. Bastion ma formę platformy górującej nad terenem. Pochodzi z wieku XVII, a zbudowany został przez Szwedów jako fortyfikacje. Zostały z niego jedynie ceglane resztki.
• bastion przy ulicy Ogrodowej. Jest on znacznie mniejszy. Zbudowany przez Szwedów w XVII wieku.
• Stanowiska archeologiczne wokół miasta:
  • na pagórku Młynówka, na zachód od grodziska, cmentarzysko szkieletowe i ciałopalne z IX–XII w.
  • na Gołogórze znane jako stanowisko Wzgórze Wisielców, nad Zalewem Szczecińskim, w skrajnie południowej części miasta, na tzw. osada i cmentarzysko kurhanowe ciałopalne z IX–X wieku.
  • Srebrne Wzgórze – na wzniesieniu nad Dziwną, pół km na północ od miasta znajdują się ślady grodziska (prawdopodobnie gród strażniczy) z IX–XII wieku, którego mieszkańcy kontrolowali ruch na Dziwnie. Zachowane wały ziemne do 3 m wysokości i fosa^[19].

Gospodarka

W mieście istniały Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Ludowego i Artystycznego „Cepelianka”, Wolińska Spółdzielnia Mleczarska (zatrudniała blisko 100 osób), Spółdzielnia Inwalidów „Pokój”, masarnia i elewator zbożowy, przetwórnia „Centrali Rybnej”^[20].

W mieście znajduje się piekarnia, mały młyn, tartak w ZGKiM w Wolinie, stolarnia, Zakłady Spożywcze Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”^[20]. W mieście są dwa sklepy wielkopowierzchniowe: Netto i Biedronka.

Według danych z 2007 r. w mieście działało 654 prywatnych podmiotów gospodarczych, z czego 564 stanowiły osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Działalność prowadziło 5 spółdzielni oraz 8 spółek handlowych z udziałem kapitału zagranicznego^[21]. W kwietniu 2008 r. 356 mieszkańców miasta było bezrobotnych.

Demografia

Dane historyczne
Data	Ludność	Zm., %
X/XI w.	9000	–
1540	350	−96,1%
1740	1621	363,1%
1794	2217	36,8%
1816	2524	13,8%
1857	4034	59,8%
1900	4679	16%
1925	4723	0,9%
1939	4807	1,8%
1946	2369	−50,7%
1955	1800	−24%
1970	3026	68,1%
1978	3453	14,1%
1988	4404	27,5%
1992	5034	14,3%
1995	5132	1,9%
2000	4950	−3,5%
2002	5180	4,6%
2004	5076	−2%
2007	4196	−17,3%
2012	4998	19,1%
Dane z 1540: Dane z 1970, 78, 88, 92, 2002 i 2004 z PLAN ROZWOJU LOKALNEGO GMINY WOLIN: Demografia i zatrudnienie oraz[22] Dane z 1995, 2000, 2007 BDR GUSu Dane z roku 2012: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym, Warszawa: GUS, 2012, s. 45, ISSN 1734-6118 [dostęp 2013-04-30]  (pol. • ang.). Inne dane^[potrzebny przypis]

Według danych z 30 czerwca 2012 roku miasto Wolin zamieszkiwało 4998 osób, z czego 2430 mężczyzn i 2568 kobiet^[23]

Struktura demograficzna mieszkańców miasta Wolin według danych z 31 grudnia 2007 r.^[21]:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
Jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
Populacja	4916	100	2524	51,34	2392	48,66
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat)	888	18,06	451	9,17	437	8,89
Wiek produkcyjny (18–65 lat)	3456	70,3	1664	33,85	1792	36,45
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat)	572	11,64	409	8,32	163	3,32

Ludność miasta Wolin od XVI wieku po lata dzisiejsze
Źródło:

• 2011 – Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 roku, Warszawa: GUS, 2012, s. 92, ISSN 1505-6716 [dostęp 2013-10-12]  (pol. • ang.).
• 2012 – Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym, Warszawa: GUS, 2012, s. 108, ISSN 1734-6118 [dostęp 2013-04-30]  (pol. • ang.).
• 2013 – Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2014 roku, Warszawa: GUS, 2014, s. 192, ISSN 1505-5507 [dostęp 2014-10-23]  (pol. • ang.).

• Piramida wieku mieszkańców Wolina w 2014 roku^[1].

Oświata

W Wolinie jest jedna szkoła podstawowa oraz dwie szkoły ponadpodstawowe^[20]. Do 1 września 2019 roku działało tu także publiczne gimnazjum.

Szkoła podstawowa

Publiczna Szkoła Podstawowa w Wolinie rozpoczęła swoją działalność 1 kwietnia 1946 r. Naukę w przywróconym do stanu użytkowania budynku przez napływających do miasta mieszkańców rozpoczęło 15 uczniów.

Pierwszym kierownikiem szkoły był Antoni Liczmański, a zakończenie pierwszego powojennego roku szkolnego odbyło się 1 lipca 1947 r. Wraz z nowym rokiem szkolnym zwiększyła się liczba uczniów i nauczycieli. Staraniem rodziców, nauczycieli i władz lokalnych 27 marca 1959 r. wbudowano kamień węgielny pod budowę sali gimnastycznej, którą oddano do użytku w 1964 r.

Podczas obchodów 1000-lecia przyłączenia Wolina do Polski 21 września 1967 r. szkoła otrzymała od społeczności wolińskiej sztandar. W tym też toku szkoła otrzymała imię Bolesława Krzywoustego. W roku 1971 – w 25-lecie istnienia – szkoła otrzymała Honorową Odznakę „Gryfa”, a w maju 1974 r. Medal Komisji Edukacji Narodowej za zasługi dla nauczycieli i uczniów. Od początku istnienia szkoły, funkcjonowała też podstawowa szkoła wieczorowa dla dorosłych oraz kursy eksternistyczne dla pracujących, a także filia liceum ogólnokształcącego.

14 maja 1996 r., w 50. rocznicę istnienia wolińskiej podstawówki, wmurowany został kamień węgielny pod rozbudowę szkoły. Nowe skrzydło – pierwotnie przeznaczone dla klas I-III – oddane zostało 11 marca 1998 roku. Nowe skrzydło po reformie edukacyjnej zostało w całości przeznaczone na szkołę podstawową, a pozostała część została przeznaczona na gimnazjum.

W roku szkolnym 2003/2004 szkoła otrzymała certyfikat Szkoły z Klasą.

W roku 2008 oddano do użytku nową salę gimnastyczną^[24].

Gimnazjum

Publiczne gimnazjum w Wolinie rozpoczęło działalność 1 września 1999 r. w wyniku reformy oświaty. W dniu 31 sierpnia 2019 roku zostało zlikwidowane w związku z kolejną reformą oświaty. Budynek został przekazany Publicznej Szkole Podstawowej im. Bolesława Krzywoustego w Wolinie. Gimnazjum miało swoją siedzibę przy ulicy Spokojnej 1 w przedwojennym budynku pełniącym wcześniej rolę szpitala. Znajdowało się w nim 15 sal lekcyjnych, pracownia informatyczna, sala gimnastyczna, aula, biblioteka, świetlica oraz gabinet pedagoga, pielęgniarki i stołówka. Ostatnim dyrektorem była mgr Joanna Wojtczak, a wicedyrektorem mgr Edyta Racka^[25].

Do szkoły uczęszczali uczniowie – absolwenci szkół podstawowych gminy Wolin: Publicznej Szkoły Podstawowej w Wolinie, Dargobądzu, Troszynie, Koniewie oraz Społecznej Szkoły Podstawowej w Ładzinie.

Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych

W Wolinie są dwie szkoły ponadgimnazjalne. Jedną z nich jest Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych, w skład którego wchodzi:

• Liceum Ogólnokształcące (Nachylenie wojskowe)
• Technikum Hotelarskie
• Technikum Architektury Krajobrazu
• Technik organizacji reklamy
• Technikum Budowlane

Skansen w Wolinie w czasie XV Festiwalu Słowian i Wikingów

Uczniowie wolińskich szkół prowadzą współpracę z ich niemieckimi rówieśnikami z Torgelow (Niemcy). Wspólną platformę zainteresowań znaleziono w tradycji wikingów. W Torgelow działa Towarzystwo Ukranenland, a Ukranen, to niemiecka nazwa plemienia Wkrzan zamieszkującego tamte ziemie^[20].

Kultura

Amfiteatr

Percival Schuttenbach w połączonym składzie z wolińskim zespołem Gędźba jako „Perciba”

Biblioteka Publiczna organizuje wydarzenia literackie, kulturalne i historyczne^[26].

Ośrodek Kultury Gminy Wolin^[27], który organizuje m.in. Festiwal Słowian i Wikingów i Dni Morza.

Muzeum Regionalne w Wolinie im. Andrzeja Kaubego posiada eksponaty dotyczących plemienia Wolinian, systemu obronnego miasta, rzemiosła, i wierzeń jego średniowiecznych mieszkańców. Od 2009 r. w muzeum działa małe kino.

Kolegiata św. Mikołaja, w której odbywają się koncerty chórów zarówno polskich, jak i zagranicznych.

Sport

Zawodnicy Vinety podczas meczu

Na terenie miasta działa Taneczny Klub Sportowy „Jantar”^{[potrzebny przypis]}, Uczniowski Klub Sportowy „Albatros” mający sekcję żeglarską i zapaśniczą^[28] oraz klub piłkarski Vineta Wolin^[29].

W miejscowości istnieje stadion^[30] ze 150 miejscami siedzącymi^[29] oraz zespół boisk wielofunkcyjnych – Orlik 2012 otwarty pod koniec września 2009^[31].

Infrastruktura

Statki cumujące nad Dziwną

Most drogowy nad cieśniną Dziwną w obwodnicy miasta Wolina na drodze krajowej nr 3

Most obrotowy

Transport

Przez Wolin przebiega droga krajowa nr 3. Od strony Świnoujścia biegnie ona obwodnicą Dargobądza, następnie przez nowy most w Wolinie i dalej do Parłówka i do Szczecina. Stanowi ona część międzynarodowej trasy E65 z Malmö w Szwecji na południe Europy. Najbliższe lotnisko to port lotniczy Szczecin-Goleniów, znajdujący się 44 km od miasta.

Przez przystanek kolejowy Wolin przebiega zelektryfikowana linia kolejowa nr 401 (Szczecin – Świnoujście). Na przystanku zatrzymują się jedynie regionalne pociągi osobowe relacji Szczecin Główny – Świnoujście łącznie z sezonowym pociągiem przyśpieszonym „Uznam”.

W Wolinie znajduje się port morski. W Porcie Wolin dokonywane są przeładunki głównie zboża oraz okresowo elementów budowlanych i innych. Pełni także funkcję portu rybackiego. Cieśniną Dziwną przechodzi morski tor wodny, łączący Zalew Kamieński z Zalewem Szczecińskim. Maksymalna długość statków mogących zawijać do portu wynosi 90 m, a maksymalna szerokość 10 m. Ruch statków w mieście przez cieśninę Dziwnę związany jest z czterema mostami łączącymi jej brzegi.

Gospodarka komunalna

W mieście działa oczyszczalnia ścieków. W Wolinie znajduje się ujęcie wody o wydajności 219 000 m³/rok^[32], z którego oprócz miasta korzysta Mokrzyca Mała i Mokrzyca Wielka.

Wolin korzysta z sieci napowietrznej 15 kV zasilającej lokalne stacje transformatorowe 15/0,4 kV. W mieście funkcjonuje sieć kablowa (centrum miasta) i na obrzeżach sieć napowietrzna. Większość stacji transformatorowych zasilanych z sieci kablowej pracuje w układzie pierścieniowym, mając możliwość dwustronnego zasilania^[33]. Operatorem elektroenergetycznym jest Enea.

Administracja

Ratusz

Miasto jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej oraz rady miejskiej składającej się z 15 radnych, dziewięciu z nich wybierają mieszkańcy terenów wiejskich gminy Wolin. Organem wykonawczym jest burmistrz. Siedzibą władz jest ratusz przy ul. Zamkowej. Burmistrzowie Wolina (po 1990 r.):

• Jacek Bońkowski (1990–1994)
• Mirosław Mielniczuk (1994–1998)
• Bogdan Wilkowski (1998–2002, 2002–2006^[34])
• Eugeniusz Jasiewicz (PSL) (2006–2010^[35], 2010–2014^[36], 2014–2018^[37])
• Ewa Grzybowska (od 2018 r.^[38])

Mieszkańcy Wolina wybierają parlamentarzystów z okręgu z komisją wyborczą w Szczecinie, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 13.

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół św. Stanisława

• Kościół rzymskokatolicki (dekanat Wolin):
  • parafia św. Mikołaja
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Wolin (Sala Królestwa ul. Poprzeczna 5)^[39].

Osoby związane z Wolinem

• Peter Bathke(inne języki) – niemiecki malarz i architekt (ur. 26 kwietnia 1935 w Wolinie);
• Fritz Beske(inne języki) – niemiecki lekarz, polityk zdrowia i doradca polityczny (ur. 12 grudnia 1922 w Wolinie);
• Marzena Cieślik – Miss Polonia 2006 (mieszkanka Wolina);
• Petrus Cimdars(inne języki) – niemiecki teolog;
• Dubslaff Christoph von Eickstedt(inne języki) (Dubisław) – radca dworski Księstwa Pomorskiego, starosta powiatowy i zarządca ziemski, a także kanonik kapituły katedralnej w Kamieniu (ur. 21 lipca 1588 w Wolinie);
• Harald Sinozęby – król Danii (zm. 1 listopada 987 w Jomsborgu);
• Heinz Haase(inne języki) – w latach 1958-1963 deputowany Izby Ludowej NRD (ur. 5 października 1909 w Wolinie);
• Gerhard Haenzel(inne języki) – niemiecki matematyk (ur. 5 marca 1898 w Wolinie);
• Rudolf Krull(inne języki) – niemiecki prawnik specjalizujący się w prawie administracyjnym i gospodarczym (ur. 22 czerwca 1886 w Wolinie);
• Gerhard Levy(inne języki) – niemiecko-amerykański farmakolog (ur. 12 lutego 1928 w Wolinie);
• Gustav Malkewitz(inne języki) – niemiecki właściciel drukarni, wydawca i polityk (ur. 15 maja 1861 w Wolinie);
• Gertrud Meißner(inne języki) – niemiecka medyk (ur. 16 kwietnia 1895 w Wolinie);
• Karl Martin Plümicke(inne języki) – niemiecki pisarz (ur. 26 marca 1749 w Wolinie);
• Heinrich Sahm – niemiecki i gdański polityk, przez pewien okres pracował jako aplikant sądowy w Wolinie;
• Lothar Engelbert Schücking(inne języki) – niemiecki prawnik, pisarz, polityk, pacyfista i badacz dziejów regionu (ur. 30 kwietnia 1873 w Wolinie).
• Johann Schack(inne języki) – niemiecki prawnik i profesor uczelni (ur. 12 maja 1661 r. w Wolinie);
• Erich Strack(inne języki) – niemiecki medyk i chemik (ur. 20 listopada 1897 w Wolinie);
• Samuel Tiefensee(inne języki) – niemiecki filolog, pisarz i pedagog (ur. 12 marca 1722 w Wolinie);
• Adrian Virginius(inne języki) – niemieckobałtycki teolog luterański (ur. 18 stycznia 1605 lub 1615 r. w Wolinie);
• Warcisław I – książę pomorski;
• Paul Weinrowsky(inne języki) – niemiecki dydaktyk fizyki na Akademii Pedagogicznej w Kilonii (ur. 24 sierpnia 1874 w Wolinie);
• Carl Friedrich von Wiebeking(inne języki) od 1808 Ritter von Wiebeking – niemiecki architekt, inżynier hydrotechniki i geodeta (ur. 25 lipca 1762 w Wolinie);
• Wojciech – biskup pomorski na Wolinie;
• Christoph Zastrow(inne języki) – niemiecki prawnik, dyrektor Sądu Dworskiego w Szczecinie w Pomorzu (ur. 20 września 1594 w Wolinie);
• Christian Zickermann(inne języki) – niemiecki ewangelicki pastor i badacz historyczny. Pisał o historii Pomorza (ur. 27 grudnia 1672 r. w Wolinie);

Miasta partnerskie

• Venansault
• Staffanstorp
• Usedom
• Kalkar

Zobacz też

• Woliński Park Narodowy
• Wyspa Wolin
• Cmentarz żydowski w Wolinie

Uwagi

1. pozostałości kościoła zniszczonego wiosną 1945 r. rozebrano na pocz. l. 60. XX w.; ruiny niezachowane

Przypisy

1. Wolin w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
2. Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski obejmujący dokumenta tak już drukowane, jak dotąd nie ogłoszone, sięgające do roku 1400, t. 4, Poznań 1881 – Mapa Wielkopolski, autor Dr. T. Szulc.
3. MAPSTER: Mapa Taktyczna Polski 1:100 000 /1924 - 1939/ WOLLIN_(WOLYN)_1937, igrek.amzp.pl, 1937 [dostęp 2023-08-28]  (pol. • niem.).
4. ks. Stanisław Kozierowski: Atlas nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej. T. Zeszyt I. Poznań: 1934. Brak numerów stron w książce
5. Antoni Rehman: Niżowa Polska opisana pod względem fizycznogeograficznym. Lwów: Drukarnia Ludowa, 1904, s. 352.
6. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 roku, Warszawa: GUS, 2012, s. 92, ISSN 1505-6716 [dostęp 2013-10-12]  (pol. • ang.).
7. Stan w dniu 31 XII 2009 r.. „Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym”, 2010-06-11. Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1734-6118. brak numeru strony
8. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 26 lipca 2013, ISSN 1505-5507 . Brak numerów stron w książce
9. ŚladamiŚ. Średniowiecza ŚladamiŚ., Świętowit woliński - bóstwo o czterech twarzach [online], Archeologia Żywa, 31 grudnia 2019 [dostęp 2022-10-26]  (pol.).
10. Rys historyczny. W: Danuta Jeżowska, Krzysztof Próchniewicz: Wolin – miasto i gmina. zdjęcia Bogdan Jakuczun. Wołczkowo: Oficyna In Plus, 1996, s. 7–9. ISBN 83-906309-0-7.
11. Wollin (Wołyń) 1:100 000 Wojskowy Instytut Geograficzny Sztabu Generalnego W.P., Warszawa 1937 [1].
12. Ustalona granica w rejonie Swinoujście – Gryfin. „Kurier Szczeciński”. 1 (I), s. 1, 1945-10-07. 
13. Mapa Polski 1:1000 000 Wojskowy Instytut Geograficzny Sztabu Generalnego W.P., Warszawa 1945 [2].
14. Koleje Pomorza Przyodrzańskiego 1:1000 000 Dyr. Okręg. Kolei Państw. w Szczecinie, 1946 [3].
15. Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85, s. 2).
16. Liczb ulic według TERYT.
17. Zachodniopomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków, nr rej. 68 z 29.10.1955.
18. Turystyczne szlaki gminy Wolin. W: Danuta Jeżowska, Krzysztof Próchniewicz: Wolin – miasto i gmina. zdjęcia Gogdan Jakuczun. Wołczkowo: Oficyna In Plus na zlecenie Urzędu Miasta i Gminy Wolin, 1996, s. 43. ISBN 83-906309-0-7.
19. CzesławC. Piskorski CzesławC., Pomorze Zachodnie, mały przewodnik, Warszawa: Wyd. Sport i Turystyka Warszawa, 1980, s. 308-309, ISBN 83-217-2292-X, OCLC 8032482 .
20. Danuta Jeżowska, Krzysztof Próchniewicz: Wolin – miasto i gmina. Łódź: „In Plus”: na zlec. Urzędu Miasta i Gminy w Wolinie, 1996. ISBN 83-906309-0-7. Brak numerów stron w książce
21. Bank Danych Regionalnych – Strona główna. GUS. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
22. 1.5. Warunki społeczne. W: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Wolin. Wolin: UM w Wolinie. (pol.). Brak numerów stron w książce
23. Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym, Warszawa: GUS, 2012, s. 108, ISSN 1734-6118 [dostęp 2013-04-30]  (pol. • ang.).
24. Urszula Wołowicz. Publiczna Szkoła w Wolinie. „Informator Rady Miejskiej w Wolinie i Burmistrza Wolina”. Październik 2006. nr 5(18)/2006. s. 9–10. (pol.). 
25. Oświadczenie Majątkowe, Gmina Wolin, 31 sierpnia 2017 [zarchiwizowane 2022-09-11] .
26. Biblioteka Publiczna Gminy Wolin
27. BIP Ośrodka Kultury Gminy Wolin. bip.osrodek-kultury.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-03)]..
28. UKŻ ALBATROS WOLIN. zozz.org. [dostęp 2023-06-10]. (pol.).
29. Stowarzyszenie Ludowy Klub Sportowy Vineta Wolin w bazie 90minut.pl
30. Stadion LKS Vineta. pomorzezachodnie.travel. [dostęp 2023-06-10]. (pol.).
31. RadosławR. Drożdżewski RadosławR., Otwarto 55. Orlika w województwie [online], mm.swinoujscie.pl, 27 września 2009 [dostęp 2023-06-10]  (pol.).
32. 6.1.5 Zaopatrzenie w wodę. W: Krzysztof Dąbrowski: Program Ochrony Środowiska Okres dla gminy Wolin (2005-2008). Związek Gmin Wyspy Wolin. Międzyzdroje: BIP UM w Wolinie, wrzesień 2005, s. 44. (pol.).
33. 11.3 Pozostałe problemy analizowane w mniejszym stopniu szczegółowości. W: Krzysztof Dąbrowski: Program Ochrony Środowiska Okres dla gminy Wolin (2005-2008). Związek Gmin Wyspy Wolin. Międzyzdroje: BIP UM w Wolinie, wrzesień 2005, s. 106. (pol.).
34. Wybory wójta, burmistrza i prezydenta miasta 2002: wyniki głosowania i wyniki wyborów w II turze – gmina Wolin. pkw.gov.pl. [dostęp 2015-09-21]. (pol.).
35. Wybory samorządowe 2006 – głosowanie ponowne w dn. 26.11.2006, gm. Wolin. pkw.gov.pl. [dostęp 2015-09-21]. (pol.).
36. Wybory Samorządowe 2010 – Geografia wyborcza – Województwo zachodniopomorskie – Powiat kamieński – gm. Wolin. wybory2010.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-09-14].
37. [https://web.archive.org/web/20160305042225/http://szczecin.pkw.gov.pl/g2/oryginal/2014_12/a7ae21f30f8b23dfa9f19f27b04a91b3.pdf þÿ�Z�a�B���c�z�n�i�k� �n�r� �2] [online], pkw.gov.pl [dostęp 2024-04-26] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-05] .
38. Ewa Grzybowska nowym Burmistrzem Wolina! | Kamienskie.info [online], kamienskie.info [dostęp 2020-05-11] .
39. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-25] .

Bibliografia

• Danuta Jeżowska, Krzysztof Próchniewicz, Wolin – miasto i gmina, Wyd. Oficyna In Plus, Łódź, 1996, ISBN 83-906309-0-7.
• Władysław Filipowiak: Wolin – największe miasto Słowiańszczyzny Zachodniej. W: pod redakcją Gerarda Labudy: Szkice z dziejów Pomorza. redaktorzy: L. Baumgarten i M. Cywińska, redaktor techniczny: Stanisław Szczerek, korektor: M. Filipowska. Warszawa: Książka i Wiedza, grudzień 1958. Brak numerów stron w książce
• Ważniejsze ośrodki wczesnośredniowiecznej Polski. W: Aleksander Gardawski, Jerzy Gąssowsk: Polska starożytna i średniowieczna. redaktor naczelny Lech Leciejewicz. Cz. Aneks. Warszawa: Państwowe Wydanie Wydawnictw Szkolnych, 1961. Brak numerów stron w książce
• Cnotliwy E., Umocnienia obronne wczesnośredniowiecznego Wolina, [w:] (red.) B. Stanisławski, W. Filipowiak, Wolin wczesnośredniowieczny, cz. 2, Warszawa 2014
• Kiersnowski R., Kamień i Wolin, Przegląd Zachodni, R. 7, 1951, z. 9–10, s. 178–225
• Wolinianie – plemię pomorskie czy wieleckie?, [w:] (red.) G. Labuda, S. Tabaczyński, Studia nad etnogenezą Słowian i kultury Europy wczesnośredniowiecznej, t. II, Wrocław- -Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1988, s. 65–76

Linki zewnętrzne

Zobacz multimedia związane z tematem: Wolin

Zobacz kolekcję cytatów o Wolinie w Wikicytatach

• Strona oficjalna miasta
• BIP. bip.wolin.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-01-28)].
• Wolin, niem. Wollin (2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 836 .

Kontrola autorytatywna (miasto):

• VIAF: 142032198
• LCCN: n91041553
• GND: 5058838-2
• BnF: 16974696g
• NKC: ge1125002
• J9U: 987007565234605171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: place/Wolin-Poland
• БРЭ: 1926008