W latach 1956–1957 był członkiem zespołu redakcyjnego tygodnika „Po prostu”. Napisał z Walerym Namiotkiewiczem i Jerzym Ambroziewiczem tekst Na spotkanie ludziom z AK (zamieszczony w tym czasopiśmie w wydaniu z 11 marca 1956), w którym autorzy wzywali do rehabilitacji żołnierzy Armii Krajowej. W swoich artykułach wskazywał nadużycia w sądownictwie i wymiarze sprawiedliwości, opisywał symbiozę aparatu partyjnego ze środowiskiem przestępczym na prowincji. Od 1957 miał utrzymywany przez dwa lata zakaz publikowania jako dziennikarz. Na początku lat 60. odbył aplikację adwokacką, podczas której jego patronem był Mieczysław Maślanko[10].
W latach 1956–1962 należał do Klubu Krzywego Koła, od 1958 do 1961 wchodził w skład zarządu tego klubu. Po rozwiązaniu tej organizacji uczestniczył w spotkaniach u Jana Józefa Lipskiego. Według pracy Ludwika Hassa Jan Olszewski został przyjęty do wolnomularstwa 1 maja 1962 w niezależnej loży „Kopernik” w Warszawie. W loży tej nadano mu w 1964 stopień mistrza, później miał być drugim dozorcą, mówcą i wielkim przysposobicielem Wielkiej Loży Narodowej Polski[11]. Jan Olszewski w wywiadzie-rzece Prosto w oczy twierdził, że reaktywowana loża „Kopernik” służyła jedynie jako kamuflaż dla kontynuowania pewnych wątków działalności Klubu Krzywego Koła w konspiracji[12].
W grudniu 1975 był inicjatorem, współautorem (wraz z Jackiem Kuroniem i Jakubem Karpińskim) oraz sygnatariuszem Listu 59, apelu do Sejmu PRL zawierającego protest przeciwko projektowanym zmianom w Konstytucji PRL oraz deklarację celów opozycji. W styczniu 1976 z Wojciechem Ziembińskim napisał skierowany do Sejmu PRL List 14, będącego kolejnym protestem przeciwko wprowadzeniu do konstytucji zapisu o nienaruszalności sojuszu ze Związkiem Radzieckim. Podpisał również oświadczenie 14 intelektualistów z czerwca 1976, solidaryzujące się z protestami robotniczymi.
W 1976 uczestniczył w zakładaniu Komitetu Obrony Robotników. Był współautorem jego Apelu do społeczeństwa i władz PRL z 23 września tegoż roku. Celowo nie umieszczono go na liście ujawnionych członków KOR, co ułatwiało mu udzielanie pomocy prawnej robotnikom represjonowanym i sądzonym po wydarzeniach czerwcowych. W październiku tego samego roku wraz z Anielą Steinsbergową i Józefem Rybickim rozważał powołanie Komitetu Obrony Praw Człowieka, który współpracowałby z podobnymi organizacjami spoza Polski. Od stycznia 1977 brał aktywny udział w rozmowach środowiska Nurtu Niepodległościowego z przedstawicielami KOR-u – Jackiem Kuroniem, Janem Józefem Lipskim, Antonim Macierewiczem i Piotrem Naimskim[13]. We wrześniu 1977 podpisał Deklarację Ruchu Demokratycznego, będącą dokumentem programowym środowiska KOR-u.
Działalność w latach 80.
We wrześniu 1980 włączył się w organizowanie niezależnego związku zawodowego w Warszawie. Na spotkaniu przedstawicieli niezależnych związków w Gdańsku 17 września tegoż roku wystąpił, obok Karola Modzelewskiego, z koncepcją, by wszystkie nowo powstałe związki zjednoczyły się w jedną strukturę ogólnopolską, co zostało zaakceptowane. Był doradcą Krajowej Komisji Porozumiewawczej (od października 1981 Komisji Krajowej) Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” oraz zarządu Regionu Mazowsze związku[14], a także jednym z autorów pierwszego statutu „Solidarności”. Prowadził następnie (wraz z Wiesławem Chrzanowskim) postępowanie rejestracyjne NSZZ „S” przed sądem w Warszawie, później także postępowanie rejestracyjne NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”. W grudniu 1980 współtworzył powołany przez KKP Komitet Obrony Więzionych za Przekonania. Od stycznia 1981 wchodził w skład rady programowo-konsultacyjnej Ośrodka Prac Społeczno-Zawodowych przy KKP. Wraz z mecenasem Władysławem Siłą-Nowickim opracował analizę sytuacji przedłożoną Komisji Krajowej „Solidarności” na ostatnim posiedzeniu przed wprowadzeniem 13 grudnia 1981 stanu wojennego[15].
Po wprowadzeniu stanu wojennego (wraz z Wiesławem Chrzanowskim) bezskutecznie zabiegał o to, aby internowany Lech Wałęsa zaapelował do władz podziemnej „Solidarności” o odwołanie protestów planowanych na 31 sierpnia 1982[16]. W 1982 brał udział w panelowych dyskusjach organizowanych przez oficjalne stronnictwo katolickie PZKS[17]. Jako reprezentant sekretarza KEPBronisława Dąbrowskiego prowadził rozmowy z przedstawicielami władzy mające na celu doprowadzenie do zwolnienia z więzień i obozów internowania osób chorych. Brał udział w procesach przeciwko organizatorom strajków i podziemnym wydawcom. Był obrońcą m.in. Lecha Wałęsy, Zbigniewa Romaszewskiego oraz Zbigniewa Bujaka. Wiosną 1983 był inicjatorem wspólnego oświadczenia podziemnego NSZZ „Solidarność”, związków branżowych i autonomicznych, zawierającego protest przeciwko delegalizacji wszystkich związków zawodowych w Polsce. Został wówczas zatrzymany na 48 godzin, po czym – bezpośrednio po zwolnieniu – pojawił się na sali sądowej jako obrońca w procesie członków podziemnego Międzyzakładowego Robotniczego Komitetu „Solidarności”.
Z upoważnienia prymasaJózefa Glempa i rodziny księdza Jerzego Popiełuszki w 1984 i 1985 występował jako pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego w procesie zabójców duchownego[18]. W mowie oskarżycielskiej, transmitowanej wówczas przez radio, przedstawił swoją wersję wydarzeń, dowodząc, że morderstwo związanego z „Solidarnością” księdza było polityczną prowokacją, mającej na celu rozpętanie w kraju zamieszek.
Od 1990 należał do Porozumienia Centrum. Jesienią tego samego roku uczestniczył w przygotowaniu programu wyborczego Lecha Wałęsy i był jego mężem zaufania w Państwowej Komisji Wyborczej w wyborach prezydenckich. Został następnie członkiem komitetu doradczego przy prezydencie Lechu Wałęsie (1991).
W wyborach parlamentarnych w 1991 uzyskał mandat posła na Sejm I kadencji z listy Porozumienia Obywatelskiego Centrum. Zasiadał w Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego, a także w komisjach sejmowych: nadzwyczajnej do rozpatrzenia projektów ustaw konstytucyjnych, Komisji Sprawiedliwości oraz Komisji Administracji i Spraw Wewnętrznych. Ponadto brał udział w pracach Podkomisji podstaw ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego oraz Podkomisji organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i samorządu terytorialnego[25].
Jako premier deklarował spowolnienie prywatyzacji majątku państwowego, wspierał rolnictwo, wprowadzając ceny minimalne na produkowaną żywność i dopłaty do paliwa rolniczego[27], opowiadał się też za dekomunizacją w Ministerstwie Obrony Narodowej (obejmującą wszystkich żołnierzy i pracowników cywilnych Sił Zbrojnych RP i ministerstwa) oraz w MSW w tym Urzędzie Ochrony Państwa i Policji (obejmującą też pracowników cywilnych podległych MSW niebędących funkcjonariuszami), nie przygotowując w trakcie kierowania Radą Ministrów rozwiązań prawnych w tym zakresie. W maju 1992 wyraził swój sprzeciw koncepcji przekazywania baz opuszczanych przez wojska rosyjskie stacjonujące w Polsce w ręce międzynarodowych spółek polsko-rosyjskich. Uchwałą Sejmu z 5 czerwca 1992 Jan Olszewski został pozbawiony urzędu na skutek uchwalenia wotum nieufności. Głosowanie złożonego w maju wniosku o odwołanie rządu zostało przyspieszone w związku z działaniami ministra spraw wewnętrznych Antoniego Macierewicza w ramach wykonywania tzw. lustracyjnej uchwały Sejmu i sporządzeniem listy Macierewicza.
W 1992 wystąpił z Porozumienia Centrum, został założycielem Ruchu dla Rzeczypospolitej, w którym objął funkcję przewodniczącego (po rozłamie w 1993 został honorowym przewodniczącym RdR Stanisława Węgłowskiego). Razem m.in. z Partią Wolności Kornela Morawieckiego i Akcją Polską Antoniego Macierewicza zawiązał przed wyborami parlamentarnymi w 1993 Koalicję dla Rzeczypospolitej, która z wynikiem 2,7% nie przekroczyła progu wyborczego. On sam, kandydując do Sejmu z okręgu warszawskiego, uzyskał 39 071 głosów.
Po utracie mandatu poselskiego brał udział w różnych inicjatywach integrujących pozaparlamentarne ugrupowania prawicowe (m.in. w ramach Konwentu Świętej Katarzyny). W wyborach prezydenckich w 1995 zajął czwarte miejsce, uzyskując 6,86% poparcia (1 225 453 głosów). W II turze nie poparł żadnego z kandydatów.
Po uzyskaniu tego wyniku założył nową partię pod nazwą Ruch Odbudowy Polski, która w 1996 w sondażach uzyskiwała nawet kilkanaście procent poparcia. Pozycja nowego ugrupowania zaczęła słabnąć w związku z powstaniem Akcji Wyborczej Solidarność, do której przystąpiła znacząca większość pozasejmowych partii. W wyborach w 1997 ROP odniósł względną porażkę, uzyskując 5,56% głosów i otrzymując sześć mandatów poselskich w Sejmie III kadencji. Jeden z nich przypadł Janowi Olszewskiemu, który został członkiem Komisji Spraw Zagranicznych oraz Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka.
Ponownie zarejestrował się jako kandydat na urząd prezydenta w wyborach w 2000. Wycofał się jednak przed dniem głosowania, udzielając poparcia Marianowi Krzaklewskiemu. Wcześniej – w sierpniu tego samego roku – doznał obrażeń w wypadku samochodowym, w którym zginął członek władz ROP Waldemar Grudziński. W wyborach parlamentarnych w 2001 po raz trzeci został posłem z okręgu warszawskiego, tym razem z listy Ligi Polskich Rodzin (zdobywając 13 255 głosów). Ponownie brał udział w pracach Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka. Nie przystąpił do klubu LPR, pozostając posłem niezrzeszonym. 27 sierpnia 2002 współtworzył z dwoma innymi posłami Koło Poselskie ROP.
Wraz z Antonim Macierewiczem i Gabrielem Janowskim przed wyborami parlamentarnymi w 2005 stworzył federacyjną partię pod nazwą Ruch Patriotyczny, która w wyborach do Sejmu uzyskała 1,05% głosów. Sam Jan Olszewski w tych wyborach bez powodzenia ubiegał się o mandat senatora w okręgu warszawskim, uzyskując około 123 tys. głosów (16,22%) i zajmując 6. miejsce.
W latach 2005–2006 ponownie był zastępcą przewodniczącego Trybunału Stanu. Od 10 kwietnia 2006 był doradcą prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego do spraw politycznych. W wyborach parlamentarnych w 2007 miał kandydować do Senatu z ramienia Prawa i Sprawiedliwości, jednak za jego kandydaturą nie zebrano wymaganej liczby podpisów[28]. 9 listopada tego samego roku objął stanowisko szefa komisji weryfikacyjnej Wojskowych Służb Informacyjnych, zastępując na tym stanowisku Antoniego Macierewicza. 20 stycznia 2011 zrezygnował z funkcji przewodniczącego Ruchu Odbudowy Polski (który 23 czerwca 2012 uległ samorozwiązaniu).
Śmierć i pogrzeb
Uroczystości pogrzebowe w archikatedrze warszawskiej Kondukt żałobny w drodze do sanktuarium Matki Bożej Łaskawej na Starym Mieście Pożegnanie byłego premiera pod pomnikiem Powstania WarszawskiegoGrób Jana Olszewskiego na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie
W 2011 doznał udaru mózgu, od tego czasu zmagał się z ciężką chorobą. W listopadzie 2018 w wyniku zasłabnięcia trafił do jednego z warszawskich szpitali, gdzie 7 lutego 2019 zmarł[29][30]. Po jego śmierci wyłożono księgi kondolencyjne w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, a także w urzędach miejskich (np. w Gdańsku i Kołobrzegu) oraz w urzędach wojewódzkich (w tym w Krakowie i Lublinie)[31][32][33][34][35]. 14 lutego uchwałę upamiętniającą Jana Olszewskiego przyjął Senat[36][37]. Dzień później hołd premierowi oddała Komisja Europejska, na znak żałoby flagi Unii Europejskiej w Brukseli opuszczono do połowy masztu[38][39].
Uroczystości pogrzebowe o charakterze państwowym odbyły się 15 i 16 lutego 2019. Na te dni została przez prezydenta Andrzeja Dudę zarządzona żałoba narodowa[40][41]. Pierwszego dnia trumna z ciałem byłego premiera została wystawiona w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów[42]. Później w kościele św. Aleksandra na placu Trzech Krzyży pod przewodnictwem biskupa pomocniczego warszawskiego Michała Janochy (siostrzeńca Jana Olszewskiego) odprawiona została msza święta żałobna w intencji zmarłego; po niej kondukt żałobny z trumną wyruszył z KPRM do sanktuarium Matki Bożej Łaskawej na Starym Mieście[43].
Przerwana premiera. Z Janem Olszewskim rozmawiają Radosław Januszewski, Jerzy Kłosiński, Jan Strękowski, „Tygodnik Solidarność”, Warszawa 1992.
Prosto w oczy. Z Janem Olszewskim rozmawia Ewa Polak-Pałkiewicz, Inicjatywa Wydawnicza Ad Astra, Warszawa 1997, ISBN 83-87538-35-3.
Odznaczenia i wyróżnienia
Pomnik Jana Olszewskiego przed KPRM w Warszawie Odsłonięcie popiersia Jana Olszewskiego w Sejmie
Ordery i odznaczenia
W 2009, w uznaniu znamienitych zasług dla Rzeczypospolitej Polskiej, a w szczególności dla przemian demokratycznych i wolnej Polski, za działalność państwową i publiczną, został przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego odznaczony Orderem Orła Białego[56]. Był później członkiem kapituły tego orderu.
Jan Olszewski stał się również jednym z głównych bohaterów powieści Marcina Wolskiego Alterland (W.A.B., Warszawa 2003)[64]. Jest bohaterem powstałego w 2017 fabularyzowanego filmu dokumentalnego pt. Prawnik w czasach bezprawia w reżyserii Jolanty Kessler[65]. Poświęcono mu też zredagowaną przez Jerzego Urbanowicza i Elżbietę Urbanowicz książkę Racja stanu. Janowi Olszewskiemu (Zysk i S-ka, Poznań 2011, ISBN 978-83-7506-649-4). W 2019 ukazała się książka Justyny Błażejowskiej pt. Ta historia wciąż trwa. Wspomnienia Jana Olszewskiego (Zysk i S-ka, IPN, Poznań 2019, ISBN 978-83-8116-667-6)[66].
Jego wizerunek znalazł się na awersie monety o nominale 10 zł (2021)[77] oraz na wyemitowanym przez Pocztę Polską w nakładzie 100 tysięcy sztuk okolicznościowym znaczku pocztowym o nominale 4,5 zł (2022)[78].
↑Justyna Błażejowska: Jan Olszewski. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2021, s. 8, seria: Bohaterowie Niepodległej. ISBN 978-83-8229-198-8. [dostęp 2022-05-09].
↑ abGrzegorz Nowik: Straż nad Wisłą. T. III: Blok „Bazylika” Okręg Szarych Szeregów Warszawa-Praga 1944. Warszawa: Rytm, 2002, s. 1652. ISBN 83-88794-55-8.
↑Marcin Zaborski. „Ludowy” adwokat i obrońca wojskowy. Rzecz o Mieczysławie Maślanko (1903–1986). „Miscellanea Historico-Iuridica”. Nr 2. Tom 15, s. 391, 2015. ISSN1732-9132.
↑Ludwik Hass: Wolnomularze polscy w kraju i na świecie 1821–1999. Słownik biograficzny. Warszawa: Rytm, 1999, s. 352. ISBN 83-87893-52-8.
↑Prosto w oczy. Z Janem Olszewskim rozmawia Ewa Polak-Pałkiewicz. Warszawa: Ad Astra, 1997, s. 119–121. ISBN 83-87538-35-3.
↑Jan Skórzyński. Apel do społeczeństwa polskiego i geneza ROPCiO. „Pamięć i Sprawiedliwość”. Nr 2(13), s. 317–318, 2008.
↑Akt notarialny ustanawiający Polską Fundację Katyńską, 6 czerwca 1990. Warszawa: Niezależny Komitet Historyczny Badania Zbrodni Katyńskiej i Polska Fundacja Katyńska, 2007, s. 209–210, seria: „Zeszyty Katyńskie” nr 22.
↑Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 lutego 2019 r. upamiętniająca mecenasa Jana Olszewskiego – Prezesa Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej (M.P. z 2019 r. poz. 188).
↑Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 31 października 1991 r. o wynikach wyborów do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, przeprowadzonych w dniu 27 października 1991 r. (M.P. z 1991 r. nr 41, poz. 288).
↑Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 7 listopada 1995 r. o wynikach głosowania i wyniku wyborów Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, zarządzonych na dzień 5 listopada 1995 r. (Dz.U. z 1995 r. nr 126, poz. 604).
↑Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 25 września 1997 r. o wynikach wyborów do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 21 września 1997 r. (M.P. z 1997 r. nr 64, poz. 620).
↑Pierwsze nadanie Medalu Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej 8 kwietnia 2008 r. Warszawa: Niezależny Komitet Historyczny Badania Zbrodni Katyńskiej i Polska Fundacja Katyńska, 2008, s. 253–255, seria: „Zeszyty Katyńskie” nr 24. ISBN 83-917780-6-1.
↑Zarządzenie nr 25/2021 Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 28 września 2021 r. w sprawie ustalenia wzoru, próby, masy i wielkości emisji monety o wartości nominalnej 10 zł, upamiętniającej 30-lecie pierwszych wolnych wyborów parlamentarnych (M.P. z 2021 r. poz. 899).
Przerwana premiera. Z Janem Olszewskim rozmawiają Radosław Januszewski, Jerzy Kłosiński, Jan Strękowski. Warszawa: „Tygodnik Solidarność”, 1992. Brak numerów stron w książce
Jacek Kurski, Piotr Semka: Lewy czerwcowy. Mówią: Kaczyński, Macierewicz, Parys, Glapiński, Kostrzewa-Zorbas. Warszawa: Editions Spotkania, 1993. ISBN 83-85195-88-2. Brak numerów stron w książce
Justyna Błażejowska: Jan Olszewski. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2021, s. 8, seria: Bohaterowie Niepodległej. ISBN 978-83-8229-198-8. [dostęp 2022-05-09].
Jan Skórzyński (red. nacz.): Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956–89. T. 1. Warszawa: Ośrodek Karta, 2000, s. 274–276. ISBN 83-88288-65-2.
Wojciech Reszczyński: Wygrać prezydenta. Rozmowy Wojciecha Reszczyńskiego z kandydatami na Urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (wybory'95). Warszawa: Wydawnictwo Von Borowiecky, 1995, s. 145–162. ISBN 83-904286-0-1.
.jpg)
_10.jpg)
.jpg)
.jpg)
_02.jpg)
