Czarny Dunajec (miasto)

Czarny Dunajec

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ulica Piłsudskiego
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	nowotarski
Gmina	Czarny Dunajec
Prawa miejskie	1925–1934, 2023
Burmistrz	Marcin Ratułowski
Powierzchnia	37,98[1] km²
Wysokość	675 m n.p.m.
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość	3680[1] 96,9 os./km²
Strefa numeracyjna	18
Kod pocztowy	34-470[2]
Tablice rejestracyjne	KNT
Położenie na mapie gminy Czarny Dunajec Czarny Dunajec
Położenie na mapie Polski Czarny Dunajec
Położenie na mapie województwa małopolskiego Czarny Dunajec
Położenie na mapie powiatu nowotarskiego Czarny Dunajec
49°26′22″N 19°51′15″E
TERC (TERYT)	1211034
SIMC	0421629
Urząd miejski ul. Piłsudskiego 2 34-470 Czarny Dunajec
Strona internetowa
BIP

Czarny Dunajec (gór. Corny Donajec^[3]) – miasto w Polsce położone w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, siedziba gminy Czarny Dunajec.

Miasteczko w latach 1879–1896^[4], miasto od 1 stycznia 1925^[5] do 1 sierpnia 1934^[6], po czym włączony do nowo utworzonej gminy Czarny Dunajec^[7]. W latach 1954–1972 siedziba gromady Czarny Dunajec^[8], a od 1 stycznia 1973 reaktywowanej gminy Czarny Dunajec^[9]. Status miasta odzyskał 1 stycznia 2023 roku^[10].

Położenie

Wieś królewska Dunajec w II połowie XVI wieku była położona w powiecie sądeckim województwa krakowskiego i należała do tenuty nowotarskiej^[11].

Pod względem historycznym Czarny Dunajec leży w południowej Małopolsce. Etnograficznie stanowi także część Podhala. Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest w Kotlinie Nowotarskiej (część mezoregionu Kotliny Orawsko-Nowotarskiej)^[12].

Historia

XVIII-XX wiek

W okresie zaboru austriackiego miejscowość była siedzibą tzw. państwa czarnodunajeckiego.

Od 1879 do 1896 roku Czarny Dunajec był zaliczany do miasteczek^[4].
8 stycznia 1905 roku powstała tutaj spółdzielnia pod nazwą Towarzystwo Zaliczkowe, która nie tylko udzielała kredytów, ale również pomagała członkom w oszczędzaniu, sprawach finansowych i gospodarczych. W 1925 roku zmieniła nazwę na Bank Spółdzielczy. Obecnie jej tradycje kontynuuje Bank Spółdzielczy w Czarnym Dunajcu^[13].

W okresie międzywojennym stacjonował w miejscowości komisariat Straży Granicznej^[14] oraz funkcjonowało kolejowe przejście graniczne Czarny Dunajec-Suchá Hora. W latach 1925–1934 Czarny Dunajec posiadał prawa miejskie^[15].

8 września 1939 roku żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali 2 mieszkańców i spalili ogółem 36 budynków^[16][17].

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.

XXI wiek

W 2016 r. Czarny Dunajec uzyskał wraz z sołectwem Piekielnik w gminie Czarny Dunajec status obszaru ochrony uzdrowiskowej („Obszar Ochrony Uzdrowiskowej Czarny Dunajec”)^[18].

Odzyskanie praw miejskich (2023)

4 lutego 2021 roku radni gminy Czarny Dunajec zdecydowali o przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami w sprawie przywrócenia Czarnemu Dunajcowi statusu miasta^[19]. Konsultacje odbyły się pod koniec lata 2021 roku^[20]. 8 lipca 2021 roku gmina rozpoczęła kampanię informacyjną na ten temat^[21]. Konsultacje odbyły się w dniach od 1 do 30 września 2021 roku, a głosować mogli wszyscy mieszkańcy od 13 roku życia^[22]. Spośród 19 153 mieszkańców Gminy Czarny Dunajec uprawnionych do głosowania, w konsultacjach ważny głos oddały 5834 osoby (frekwencja 30,46%). Za nadaniem statusu miasta Czarnemu Dunajcowi oddano 3954 głosy (67,8% ważnych głosów), przeciwko było 1107 osób (19%), a 773 mieszkańców gminy wstrzymało się (13,2%). W Czarnym Dunajcu w konsultacjach oddano 1266 ważnych głosów, z czego 733 (57,9%) uczestników konsultacji opowiedziało się za nadaniem statusu miasta, 472 (37,3%) było przeciwnych, a 61 (4,8%) wstrzymało się od zajęcia jednoznacznego stanowiska^[23]. Podczas sesji w dniu 14 lutego 2022 roku Rada Gminy Czarny Dunajec podjęła uchwałę o wystąpieniu z wnioskiem o nadanie statusu miasta miejscowości Czarny Dunajec^[24]. 16 lutego 2022 roku Rada Gminy wystąpiła z wnioskiem do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji o nadanie Czarnemu Dunajcowi praw miejskich oraz o zmianę statusu gminy z wiejskiej na miejsko-wiejską^[25]. 27 lipca 2022 roku Rada Ministrów przyjęła rozporządzenie, na mocy którego od 1 stycznia 2023 roku Czarny Dunajec stał się oficjalnie miastem^[10].

Zabytki

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego^[26].

• Gmach dawnego Sądu Powiatowego, Mościckiego 12;
• synagoga, ul. Sienkiewicza 10.

Inne zabytki

• Cmentarz żydowski w Czarnym Dunajcu z 2. poł. XIX w.
• Kościół Przenajświętszej Trójcy z 1871.
• Była stacja kolejowa z 1904.

Klimat

Czarny Dunajec leży w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego, średnia temperatury w bieżącym stuleciu wynosi średnio 5,3 °C. Najwyższa temperatura, jaką zanotowano wynosiła 33,9 °C^[27], a najniższa temperatura wynosiła –42 °C^[28] (10 lutego 1929). 3 lutego 2012 roku temperatura spadła do –34,8 °C. Średnia roczna suma opadów wynosi 743 mm^[29].

Torfowiska (szczególnie Puścizna Rękowiańska) w Czarnym Dunajcu są jednym z najchłodniejszych miejsc w Polsce. Nawet latem, w lipcu i sierpniu temperatura przy bezchmurnym niebie potrafi spadać poniżej zera. Przykładowo 8 lipca 2016 zanotowano –1,9 °C, a 8 stycznia 2017 –39,8 °C^[30][31].

Sport

W mieście Czarny Dunajec istnieją dwa kluby piłkarskie AP Wisła Czarny Dunajec oraz Czarni Czarny Dunajec. W miejscowości istnieje klub sportowy TS Podhalański Czarny Dunajec (Towarzystwo Sportowe Podhalański), utworzony w 2010. W chwili obecnej prowadzi sekcję piłki siatkowej. Debiut w rozgrywkach IV Ligi Piłki Siatkowej w sezonie 2011/2012 przyniósł drużynie 3 miejsce.

TS Podhalański posiada boiska do siatkówki plażowej oraz boisko do piłki nożnej plażowej.

Przyroda

• Torfowisko Baligówka

Ludzie związani z Czarnym Dunajcem

• Stanisław Łętowski – sołtys z Czarnego Dunajca, przywódca powstania chłopów podhalańskich w połowie XVII w.

Czarny Dunajec jest miejscem urodzenia Karola Zająca, Józefa Rafacza oraz Stanisława Cikowskiego.

Przypisy

1. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23]  (pol.).
2. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 175 [zarchiwizowane 2022-10-26] .
3. AndrzejA. Stopka AndrzejA., Sabała, Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 67, Cytat: Roz wybralimy sie z nieboscýke ojce na jarmak do Cornego Donajca,[...]  (pol.).
4. Karpiniec J 1932. Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka. In Bujak F & Rutkowski J (eds). Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych, 2, 1–37.
5. Dz.U. z 1925 r. nr 8, poz. 57.
6. Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294.
7. Dz.U. z 1934 r. nr 68, poz. 594.
8. Uchwała Nr 27/IV/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 6 października 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu nowotarskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 17 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 4 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 29 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 50).
9. Uchwała Nr XVIII/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie krakowskim oraz ustalenia siedzib gminnych rad narodowych (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 8 grudnia 1972 Nr 18, poz. 268).
10. Dz.U. z 2022 r. poz. 1597.
11. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 97
12. Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. [online], warmaz.pl, 2018 [dostęp 2023-08-25]  (pol.).
13. GrzegorzG. Jaworek GrzegorzG., » Historia Banku [online], Bombel4Design [dostęp 2022-02-12] .
14. Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 28. ISBN 83-87424-77-3.
15. Czy Czarny Dunajec stanie się znów miastem? [online], radiokrakow.pl [dostęp 2022-02-18]  (pol.).
16. Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1981, s. 241.
17. Rozstrzelani to Jan Gliściński i Władysław Ogrodny
18. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 maja 2016 r. w sprawie nadania statusu obszaru ochrony uzdrowiskowej sołectwu Czarny Dunajec i sołectwu Piekielnik położonym na obszarze gminy Czarny Dunajec (Dz.U. z 2016 r. poz. 755).
19. Czarny Dunajec chce znowu być miastem. Zdecydują mieszkańcy.
20. “Czarny Dunajec chce się bardzo mocno rozwijać”. Stąd starania o odzyskanie praw miejskich
21. Warto być miastem. Fakty, a nie plotki
22. Czarny Dunajec chce być miastem. Teraz czas, by mieszkańcy powiedzieli, czy chcą takich zmian
23. Wyniki konsultacji.
24. Uchwała XLII/418/2022
25. 24.pl, Wójt: „Czarny Dunajec zaczyna być miejscowością widmo”. Dlatego powinien zostać miastem – podhale24.pl [online], podhale24.pl [dostęp 2022-02-18] .
26. Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-15] .
27. Gmina Czarny Dunajec Geografia, klimat [online], czarny-dunajec.pl [dostęp 2017-10-24] [zarchiwizowane z adresu 2017-10-25]  (pol.).
28. JerzyJ. Michalczewski JerzyJ., Zagadnienia Klimatyczne Kotliny Podhalańskiej, s. 55, 1962 . Brak numerów stron w książce
29. Czarny Dunajec | Klimat. [dostęp 2009-12-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-01-05)].
30. Zastoisko mrozowe w Cz. Dunajcu- klimat.
31. –39,8 °C i –38,9 °C – Pogoda i Klimat, „Pogoda i Klimat”, 8 stycznia 2017 [dostęp 2017-10-24]  (ang.).

Linki zewnętrzne

• Czarny Dunajec (miasto), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 765 .
• Historia Żydów w Czarnym Dunajcu na portalu Wirtualny Sztetl
• Strona klubu TS Podhalański

Kontrola autorytatywna (miasteczko):

• VIAF: 313012024
• LCCN: n99046537
• GND: 4534491-7
• NKC: ge1123510
• J9U: 987007496515605171