Pierwsze zapisy nazwy miasta kształtują się następująco: Lcuhs (1257), Hilcus (1262), Helcus (1301), Ylcus (1314), Elcus (1409), Olkusch (1462). Jeszcze w XVIII w. miasto nazywane było niekiedy Ilkuszem[7]. Wskazuje to na pochodzenie jego nazwy od imienia Hilke (inaczej Hilcus, Hildebrand) i udział kolonistów niemieckich w lokacji miasta. Spolonizowana forma Hilkusz przeobraziła się ostatecznie w dzisiejszy Olkusz.[potrzebny przypis]
Na terenie Olkusza już we wczesnym średniowieczu rozwinęło się górnictwo, ze względu na płytko położone pokłady srebra. Początkowo osadnictwo rozwijało się na zachód od obecnego miasta, lecz w połowie XIII wieku gród został przeniesiony tuż nad rzekę Babę. Przed 1299 rokiem miasto zostało lokowane na prawie niemieckim (akt lokacyjny miasta zaginął, niemożliwe jest ustalenie dokładnej daty). Od tego momentu następuje intensywny rozwój Olkusza.
W XV wieku wyczerpaniu uległy położone płytko pokłady surowców mineralnych, wtedy to zostały wybudowane sztolnie umożliwiające wydobycie z pokładów umiejscowionych na znacznie większej głębokości.
W 1551 roku Zygmunt August ustanowił nowy statut dla kopalń w okolicach Olkusza.
W 1579 roku uruchomiono w kamienicy położonej na Rynku mennicę królewską, która działała do końca wieku (okres panowania króla Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy). Bito w niej głównie talary, szelągi, grosze i trojaki. Kres świetności miasta nastał wraz z nadejściem XVII wieku: wtedy to górnicy zaczęli podkopywać zabudowania miejskie, ponieważ uległy wyczerpaniu złoża kruszców. Do całkowitej klęski przyczynił się potop szwedzki – olkuscy gwarkowie zostali zabrani przez Szwedów do wykonania podkopów pod klasztor na Jasnej Górze, gdzie wszyscy zginęli. W dodatku zaniedbane i zamulone sztolnie spowodowały zalanie kopalń. Przez miasto kilkakrotnie wówczas przetaczały się pożary, które zniszczyły większość zabudowań[potrzebny przypis].
W wyniku III rozbioru Polski w 1795 roku Olkusz przeszedł pod panowanie austriackie, ale po pokoju w Schönbrunnie w 1809 roku miasto znalazło się w Księstwie Warszawskim, a od 1815 roku w Królestwie Polskim. Właśnie wówczas poczęto snuć plany odbudowy górnictwa w rejonie olkuskim. W 1814 roku otwarto pierwszą kopalnię rudy cynku. W pierwszej połowie XIX wieku miasto przeszło znaczną metamorfozę, choć można raczej powiedzieć „pierwszy etap” (kolejne pojawiały się w przyszłości) historyczno-strukturalnej defragmentacji – wyburzono stary ratusz, masywne mury miejskie, oraz jeden z najstarszych zabytków Olkusza – klasztor augustianów; z drugiej strony powstały wówczas gmachy starostwa (
Olkusz stał się wtedy siedzibą powiatu), dawnego i nieistniejącego dziś szpitala oraz „królewskiej mennicy” (inne kościoły „zniknęły” stopniowo), a z ratusza pozostały jedynie fundamenty, bo dalej nie opłaciło się rozbierać. W czasie powstania styczniowego na terenie Olkusza i całego Zagłębia Dąbrowskiego czynnie działały oddziały partyzanckie, w tym grupa żołnierzy włoskich dowodzonych przez płk. Francesco Nullo, który zginął w bitwie pod Krzykawką i dziś ma grób na olkuskim starym cmentarzu.
Po powstaniu powoli z upadku podźwignął się przemysł. Niebagatelne znaczenie miała budowa w latach 1883–1885 linii Dąbrowsko-Iwangrodzkiej, która znacznie przyczyniła się do integracji gospodarczej całego regionu i wyjątkowo ożywiła niespełna dwutysięczne miasteczko. Właśnie dzięki korzystnemu położeniu na szlakach komunikacyjnych w 1907 roku austriacki przemysłowiec Peter Westen założył Akcyjne Towarzystwo Tłoczonych i Emaliowanych Wyrobów "Westen" Spółka Akcyjna (Aktualnie Olkuska Fabryka Naczyń Emaliowanych "Emalia" SA, właściciel marki "Olkusz"[8]. Po I wojnie światowej miasto zaczęło szybko się rozwijać – powstały szkoły, znacznie poprawił się stan miejskiej infrastruktury. Olkusz liczył wówczas około 12 tysięcy mieszkańców, z czego niemalże 1/3 stanowili Żydzi. Istniała również znaczna mniejszość niemiecka. W latach 1918–1939 powiat olkuski znajdował się w ówczesnym województwie kieleckim. 10 lutego 1929 roku w Olkuszu zanotowano jedną z rekordowych niskich temperatur w Polsce: –40,4 °C.
Na początku września 1939 roku miasto zostało w wyniku działań wojennych zajęte przez Wehrmacht (nad pobliską Żuradą ppor. Władysław Gnyś strącił pierwsze niemieckie samoloty podczas tej wojny) i wkrótce wcielone do III Rzeszy. Rządy objęła mniejszość niemiecka, miasto przemianowano najpierw na Olkusch, a w 1941 na Ilkenau[9], utworzono także getto żydowskie. W okolicznych lasach działały wówczas partyzanckie oddziały Armii Krajowej, co spotykało się z gwałtownymi odpowiedziami okupanta. 16 lipca 1940 roku rozstrzelano 20 osób, a 31 lipca 1940 setki innych Polaków i Żydów maltretowano na miejskich placach, w wyniku czego zginęło kilka osób. Do połowy 1942 roku zlikwidowano olkuskie getto, a jego mieszkańców w liczbie około 3 tys. osób wywieziono do obozu zagłady Auschwitz II – Birkenau. Miasto zostało zdobyte przez oddziały 5 Armii Pancernej Gwardii i 59 Armii 1 Frontu Ukraińskiego 20 stycznia 1945 roku. W walkach o miasto zginęło ok. 1100 żołnierzy radzieckich[10].
Olkusz sfotografowany przez amerykańskiego satelitę wywiadowczego, marzec 1968.
Po wojnie nastąpił dalszy rozwój Olkusza. W latach 60. rozpoczęto budowy kopalni „Olkusz” oraz osiedli mieszkaniowych przeznaczonych dla pracowników zagłębiowskich zakładów przemysłowych, przede wszystkim Huty „Katowice” w pobliskiej Dąbrowie Górniczej. Rozbudowano fabrykę naczyń oraz postawiono ogromne hale nowej wytwórni wentylatorów. Dzięki temu liczba mieszkańców wzrosła z 10 tysięcy w latach powojennych do 40 tysięcy obecnie. Rozwój przemysłu niekorzystnie odbił się na środowisku naturalnym. Dziś w rejonie miasta częstym zjawiskiem są poważne szkody górnicze, zaburzona została również równowaga hydrologiczna (zanik źródeł rzeki Baby)[potrzebny przypis].
Olkusz to jeden z ośrodków górnictwa rud cynkowo-ołowiowych w Polsce (kopalnia Olkusz – Pomorzany, nieopodal w BukownieZakłady Górniczo-Hutnicze „Bolesław”), istnieją drobny przemysł i rzemiosło; lokalny ośrodek handlowy i kulturalny. Działają tu Centrum Handlowe Atrium, a także sklepy znanych sieci spożywczych.
Od 2015 roku działa miejska strefa aktywności gospodarczej[16]. Do największych pod względem zatrudnienia należą:
Oddział firmy Creaton Polska, produkcja dachówek[17]
IMI Hydronic Engineering, produkcja zaworów, regulatorów oraz urządzeń pomiarowych[18].
Szkoła Podstawowa nr 1 im. M. Kopernika, ul. Kantego 5
Szkoła Podstawowa nr 2 im. J. Iwaszkiewicza, ul. Kochanowskiego 2
Szkoła Podstawowa nr 3 im. Marcina Biema, ul. Hardego 11 a
Szkoła Podstawowa nr 4 im. Fr. Nullo, ul. Fr. Nullo 36
Szkoła Podstawowa nr 5 im. M. Bylicy, ul. Cegielniana 24
Szkoła Podstawowa nr 6 im. F. Chopina, ul. Długa 67
Specjalna Szkoła Podstawowa nr 8 ul. Kochanowskiego 2
Szkoła Podstawowa nr 9 im. ppłk. Stanisława Skarżyńskiego, ul. Kosynierów 14
Szkoła Podstawowa nr 10 im. K. Makuszyńskiego, ul. Żeromskiego 1[potrzebny przypis]
Szkoły ponadpodstawowe
Licea
I Liceum Ogólnokształcące im. K.K. Wielkiego, ul. Polna 8
II Liceum Ogólnokształcące im. Ziemi Olkuskiej, ul. Żeromskiego 1
III Liceum Ogólnokształcące im. A. Kocjana, ul. Fr. Nullo 32
IV Liceum Ogólnokształcące im. K.K. Baczyńskiego, ul. Korczaka 7
Technika
Technikum nr 1 w Zespole Szkół nr 1 im. Stanisława Staszica ul. Górnicza 12
Technikum nr 2 w Zespole Szkół nr 2 ul. Partyzantów 8
Technikum nr 3 w Zespole Szkół nr 3 im. A. Kocjana, ul. Fr. Nullo 32
Technikum nr 4 w Zespole Szkół nr 4 im. Komisji Edukacji Narodowej, ul. Legionów Polskich 1
Szkoły Branżowe I Stopnia
Szkoła Branżowa I Stopnia nr 1 w Zespole Szkół nr 1 im. Stanisława Staszica ul. Górnicza 12
Szkoła Branżowa I Stopnia nr 2 w Zespole Szkół nr 2 ul. Partyzantów 8
Szkoła Branżowa I Stopnia nr 3 w Zespole Szkół nr 3 im. A. Kocjana, ul. Fr. Nullo 32
Szkoła Branżowa I Stopnia nr 4 w Zespole Szkół nr 4 im. Komisji Edukacji Narodowej, ul. Legionów Polskich 1
Szkoła Branżowa I Stopnia nr 5 w Zespole Szkół Specjalnych, ul. Kochanowskiego 2
Szkoły dla Dorosłych
Szkoła dla Dorosłych nr 1 w Zespole Szkół nr 1 im. Stanisława Staszica ul. Górnicza 12
Szkoła dla Dorosłych nr 3 w Zespole Szkół nr 3 im. A. Kocjana, ul. Fr. Nullo 32
Szkoła dla Dorosłych nr 4 w Zespole Szkół nr 4 im. Komisji Edukacji Narodowej, ul. Legionów Polskich 1[potrzebny przypis]
Szkoły artystyczne
Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia w Olkuszu, ul. Fr. Nullo 6
Szkoły wyższe
Społeczna Akademia Nauk w Łodzi, ul. Fr. Nullo 32
Akademia WSB – Wydział Zamiejscowy w Olkuszu, ul. Polna 8
Instytucje tzw. użyteczności publicznej
Komenda Powiatowa Policji w OlkuszuDawny budynek poczty w Olkuszu
Prokuratura Rejonowa w Olkuszu, ul. Fr. Nullo 6
Urząd Skarbowy w Olkuszu, ul. Budowlanych 2
Komenda Powiatowa Policji w Olkuszu, ul. Jana Pawła II 32 (poprzednia Komenda mieściła się przy ul. Króla Kazimierza Wielkiego 60. Aktualnie komenda liczy 127 policjantów)
Sąd Rejonowy w Olkuszu, ul. Króla Kazimierza Wielkiego 45 (w sądzie orzeka 13 sędziów i 5 referendarzy sądowych)
Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Olkuszu, al. Tysiąclecia 2c (wraz z dwoma Jednostkami Ratowniczo-Gaśniczymi: w Olkuszu i w Wolbromiu. Komenda liczy łącznie 94 strażaków oraz 2 pracowników cywilnych, w tym w JRG w Olkuszu pełni służbę 44 strażaków, w JRG w Wolbromiu 35 strażaków, a pozostałych 15 strażaków i 2 pracowników w samej komendzie)
Ochotnicza Straż Pożarna w Olkuszu, ul. Floriańska 5 (wpisana do Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego)
Powiatowy Inspektorat Nadzoru Budowlanego w Olkuszu, al. 1000-lecia 15a
Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Olkuszu (Sanepid), al. Tysiąclecia 13 A (za szpitalem)
Straż Miejska w Olkuszu, Rynek 3, poprzednio straż mieściła się w głównym budynku urzędu miasta, a wcześniej przy ul. Floriańskiej. W 2019 roku przeniesiono straż z głównego budynku urzędu miasta do budynku znajdującego się vis-à-vis Bazyliki Mniejszej pw. św. Andrzeja Apostoła[potrzebny przypis].
↑AndrzejA.RichlingAndrzejA. i inni red., Regionalna geografia fizyczna Polski: praca zbiorowa, Poznań : [Warszawa]: Bogucki Wydawnictwo Naukowe ; na zlecenie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, 2021, s 375, 385, ISBN 978-83-7986-381-5 [dostęp 2024-11-05].
↑Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 13.
↑Jarosław Widawski: Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1973, s. 319.
↑Das Schlesienbuch. Handbuch für die Provinzen Niederschlesien u. Oberschlesien, 1. Jahrgang mit ausführlichen Ortsverzeichnissen der Provinzen Niederschlesien und Oberschlesien, Dresden: Kurt Gruber Verlag Wirtschaft – Recht, 1942, 5. Teil, s. 104 (Olkusch), 6. Teil, s. 14 (Ilkenau).
↑Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 300.
_satellite_(1968-03-25).png)
