Z osadnictwem czeskim niekiedy jest wiązana nazwa miasta, występująca w dokumentach od XIII wieku także w formie Czechou, Cechou, Cehiov. Według Długosza wśród najdawniejszych mieszkańców przeważali Niemcy, jeńcy wzięci do niewoli w czasie wojen Bolesława Chrobrego z Cesarstwem. Pierwotnie Czechów, tj. Chechow w 1230, Czechow w 1257, od XIV wieku ustala się postać fonetycznie zredukowana do Czchów (w 1333, w 1410 ts.). Według Kazimierza Rymuta i Stanisława Rosponda nazwa pochodzi od nazwy osobowej Czech (skrócenie od Czesław). Niezrozumiałość nazwy Czchów być może spowodowała nazwy alternatywne, łac.Alba Ecclesia w 1410 i Byaly Kosczol (Biały Kościół) u Długosza w XV wieku. Ludność miejscowa nazywała miejscowość ćkuf (Ćków) kojarząc z ćkaniem (ćkać = jeść, napychać się jedzeniem)[4][5].
Ślady najdawniejszego osadnictwa w rejonie miasta sięgają czasów państwa wielkomorawskiego. W roku 1280 odbyło się tu spotkanie księżnej Kingi z księciem Leszkiem Czarnym, w asyście biskupa krakowskiego i innych dostojników w celu rozwiązania konfliktu między książętami[6]. W wystawionym na tym zjeździe dokumencie Czchów określony jest jako wieś biskupa krakowskiego. Datowany na 1288 r. dokument przyznaje prawa do Czchowa benedyktynomtynieckim. Mimo iż dokument jest czasem uznawany za falsyfikat, to miejscowość rzeczywiście należała do benedyktynów w końcu XIII w., gdyż z ich rąk przeszła w ręce panującej dynastii na początku XIV w.
Nie jest pewne kiedy Czchów otrzymał prawa miejskie. W przytoczonym dokumencie zmiany prawa lokacyjnego wspomniane jest, że prawa miejskie miał już dawno. W czasie lustracji w 1765 r. wójt z burmistrzami zeznali, że odnośny dokument im zgorzał[8].
Prawdopodobnie w tym samym czasie powstał na wzgórzu wznoszącym się nad miastem niewielki zamek dla obrony tutejszej komory celnej i szlaku handlowego. Trzonem zamku w Czchowie była obronna wieża ostatecznej obrony (stołp), będąca najstarszym elementem założenia, zbudowana przypuszczalnie jeszcze pod koniec XIII wieku.
W 1357 król potwierdził miastu immunitet sądowy, wkrótce Czchów był już stolicą powiatu sądowego, kasztelanią mniejszą i starostwem niegrodowym. Tu odbywały się roki sądu ziemskiego krakowskiego i połączone z tym zjazdy szlachty. Sąd ziemski przetrwał do reformy sądowniczej przeprowadzonej przez zaborcę pod koniec XVIII wieku[9].
Według zachowanych rachunków świętopietrzaparafia w Czchowie istniała już w 1325 r., a niektóre źródła datują jej powstanie nawet na XII wiek[10]. Kościół został erygowany w 1346 (lub według innych źródeł 1349) pw. Piotra Apostoła. Prawdopodobnie jeszcze w XIV w. zmieniono patrona kościoła i do dziś pozostaje on pw. Narodzenia NMP. Budynek został wzniesiony z miejscowego białego wapienia, stąd dawniej powszechna druga nazwa miasta – Alba Ecclesia.
W 1433 Czchów otrzymał prawo urządzania jarmarku, w 1489 kolejnego, a w 1565 Zygmunt August wyznaczył Czchów na miejsce stałych jarmarków przygranicznych.
Korzystne położenie miasta przy głównych szlakach handlowych prowadzących z Czech i Węgier do Polski, przywileje królewskie i stałe jarmarki zapewniały rozwój miasta. O bogactwie dawnego Czchowa świadczyć może założenie w roku 1545, przy poparciu Tomasza z Bochni, komornika żup bocheńskich, miejskich wodociągów i kanalizacji[7].
Od połowy XVII w. rozpoczął się upadek znaczenia i bogactwa miasta. Przyczyną były zmiany szlaków handlowych, wylewy Dunajca, zwiększane świadczenia na rzecz króla i starostwa oraz klęski wojenne. W 1662 r. z 10 łanów, na których osadzone było miasto, pozostało po powodziach sześć, a liczba mieszkańców wynosiła 500 osób. W 1690 po zniszczeniach powodziowych pozostało 36 domów. Dawny zameczek stracił swe wojskowe znaczenie, pełniąc już tylko rolę więzienia.
Przejście Czchowa pod administrację cesarską po rozbiorach, a w 1781 w ręce prywatne (rodziny Benoe) nie zahamowało upadku miasta. W początkach XIX w. powstał tu zakład dobroczynny mający utrzymywać sześciu ubogich, z kapitału zakładowego, 5 mórg i 100 złotych reńskich.
Widok Czchowa w 1837 roku
W końcu XIX w. Czchów awansował do rangi dekanatu, w skład którego weszły parafie Bieszadszyny. W roku 1928 Czchów utracił prawa miejskie, a przez okres międzywojenny był miejscem stałych targów bydła.
6 sierpnia 1944 Gestapo, w odwecie za rozbrojenie przez oddział AK załogi przy zaporze wodnej, zamordowało 11 osób[11].
9 października 1942 roku oddano do użytku zaporę wodną na Dunajcu w Czchowie[12]
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich / praw miasteczka / praw osiedla; (2) wytłuszczono miasta/osiedla trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast; (4) OTP – osiedle typu miejskiego; (5) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 422, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 420, Dymitrow M., 2015, Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [in] Krzysztofik R., Dymitrow M. (Eds), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy, University of Gothenburg, Gothenburg, s. 61–63 / 65–115.
.jpg)
