Lanckorona była miastem królewskim położonym w końcu XVI wieku w tenucie lanckorońskiej w powiecie szczyrzyckim województwa krakowskiego[6].
Położenie
Zgodnie z regionalizacją fizycznogeograficzną Polski według Jerzego Kondrackiego Lanckorona znajduje się na Pogórzu Wielickim[7]. Położona jest w odległości 30 km na południe od Krakowa, na średniej wysokości 545 m n.p.m. Zabudowania i pola uprawne Lanckorony znajdują się w dolinie Skawinki, oraz na zboczach Lanckorońskiej Góry. Wieś zachowała oryginalną drewnianą zabudowę z drugiej połowy XIX wieku. Gmina Lanckorona wchodzi w skład powiatu wadowickiego, znajdującego się w województwie małopolskim. W skład gminy wchodzi pięć sołectw: Lanckorona, Izdebnik, Jastrzębia, Podchybie i Skawinki. Całkowita jej powierzchnia wynosi 40,5 km², w tym sama Lanckorona, położona na południowo-wschodnim stoku Lanckorońskiej Góry (545 m) zajmuje obszar 11,8 km².
Ulice
W Lanckoronie znajduje się 41 ulic: 3 Maja, 70-lecia Niepodległości Polski, Bańdury, Cegielnia, Cicha, Dębowa, Góralska, Gronowa, Jagiellońska, Jaworkowa, Józefa Piłsudskiego, Kalwaryjska, Kardynała Karola Wojtyły, Kazimierza Wielkiego, Kępa, Konfederatów Barskich, Kopań, Krakowska, Legionistów, Leśna, Łaśnicka, Ławki, Ogrodowa, Palecka, Piaskowa, Podgórska, Polna, Rynek, Słoneczne Tarasy, Spacerowa, Sportowa, Stefana Czarnieckiego, Szkolna, św. Jana, św. Marka, Świętokrzyska, Targowa, Tondyry, Widokowa, Zacisze, Zamkowa.
Formalnie większość nazw ulic wprowadzono uchwałą Rady Gminy Lanckorona z dnia 30 listopada 2016 r.[8] Przed 2016 r. uchwalono nadanie nazw ulic Kardynała Karola Wojtyły[9] i Słoneczne Tarasy[10]. Jednak część nazw ulic była już wcześniej w użyciu o czym świadczy choćby mapa topograficzna w skali 1:10 000 w układzie „1992”, na której zaznaczono ulice: 3 Maja, Cicha, Czarnieckiego, Jagiellońska, Kazimierza Wielkiego, Krakowska, Konfederatów Barskich, Legionistów, Rynek, Szkolna, św. Jana, Świętokrzyska, Targowa, Zacisze, Zamkowa oraz Os. 70-lecia Niepodległości.
Zabytkowa zabudowa rynkuRuiny zamkuKościół Narodzenia św. Jana Chrzciciela w LanckoronieCmentarna kaplica św. Krzyża w Lanckoronie w 2022 rokuK. Kaszewicz, Planta lanskoronskiego zamku, 1772Cafe Arka
Historia
Średniowiecze
Miejscowość Lanckorona (1361) lub Lanczkoruna (1360) (łac.Landiscorona)[11][a] powstała ze względu na częste odwiedziny bogatych terenów łowieckich przez Kazimierza III Wielkiego i bliską odległość od Wawelu (30 km). Ze źródeł pisanych, głównie manuskryptów Jana Długosza[12] wynika, że Zamek w Lanckoronie[13], łac.Landiscoronese castrum, został ufundowany przez Kazimierza III Wielkiego na początku jego panowania, a wykończony w połowie XIV wieku (1345–1355). Miasto królewskie zostało założone przez Kazimierza III Wielkiego na prawie magdeburskim pomiędzy 1361 a 1366 rokiem[14]. Od XV wieku przyjmować się zaczyna nazwa Lanckorona[15]. Zamek pełnił również funkcję strategiczną, chroniąc drogi do Krakowa. Twierdza strzegła granicy między Krakowem a księstwem oświęcimskim, którego władca Jan I Scholastyk złożył w 1327 r. hołd lennykrólowi Czech, Janowi Luksemburskiemu, stając się lennikiem korony czeskiej. Granica ta przebiegała wówczas u stóp Lanckorońskiej Góry, na zachód od wzniesienia. Dokumenty źródłowe nie podają dokładnych dat erekcji zamku. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1366 roku, kiedy zamek już był użytkowany przez urzędującego burgrabiego o imieniu Orzeszko. W późniejszym okresie zamek stanowił rezydencję starostów lanckorońskich i kilkakrotnie zmieniał właścicieli. Ruiny zamku do dziś znajdują się na szczycie Góry Lanckorońskiej. Już w 1361 r. Kazimierz Wielki zezwolił na lokację miasta, hojnie uposażając wójta poprzez nadanie mu 2 łanów frankońskich (czyli w przeliczeniu na obecne jednostki co najmniej 50 ha), a także liczne przywileje. Ostatecznie do samej lokacji doszło 31 marca 1366 roku. Kazimierz nadał dotychczasowej osadzie przywilej miejski na prawie magdeburskim. W przywileju tym zostały ustanowione cotygodniowe targi czwartkowe. Poza tym w akcie tym znajdowały się:
prawo handlu w Krakowie i innych miastach królewskich,
prawo wolnego wyrębu drzew w granicach miasta
prawo przywozu piwa dla mieszczan,
prawo składu,
a także obdarzył Lanckoronę prawami identycznymi, co miasto stołeczne Kraków.
Z pojedynczych zapisów wiadomo, że pierwszym burgrabią fortecy był Orzeszko, który pełnił tę funkcję w latach 1366–1375. Na zamku często pojawiał się fundator zamku i miasta, król Kazimierz III Wielki, który wykorzystywał niewielką odległość Lanckorony od Wawelu i bogate w zwierzynę tereny łowieckie. Pierwszym tenutariuszem Lanckorony (od 1391 r.) był Mikołaj Strasz herbu Odrowąż.
Spytko z Melsztyna był tenutariuszem Lanckorony w latach 1397–1399, a po jego śmierci w bitwie nad Worsklą 12 lub 16 sierpnia 1399[17], właścicielką tenuty stała się jego żona Elżbieta. Kolejnym właścicielem Lanckorony został w roku 1410 Zbigniew z Brzezia. Zbigniew szybko stał się jedną z najważniejszych postaci w państwie. Dochodząc do funkcji marszałka wielkiego koronnego, a także będąc członkiem 8-osobowej rady królewskiej, pierwszy z Zadorzyców na tenucie Lanckorońskiej nie dbał o swoje lanckorońskie włości, a zasłynął raczej jako dobrodziej krakowskiego klasztoru augustianów i sprawny polityk. Kolejnymi starostami aż do 1512 roku byli potomkowie Zbigniewa, którzy przyjęli nazwisko Lanckorońskich. Po Zbigniewie władze w Lanckoronie przejął jego syn Mikołaj, bliski współpracownik królów polskich: Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka, a także pełniący urząd marszałka koronnego. Mikołaj, podobnie jak ojciec, z braku czasu i z powodu zaangażowania w nurt wydarzeń politycznych nie zwracał większej uwagi na starostwo, jednak utrzymał tenutę w niezmienionych granicach, obejmującą ciągle od czasów Spytka 16 wsi. Prawdziwymi twórcami potęgi gospodarczej tenuty lanckorońskiej byli synowie Mikołaja: Jan i Stanisław. Bracia, dzięki posiadaniu bogatych królewszczyzn, zdobyli ogromne fortuny, stając się zarazem jednymi z najbogatszych możnych małopolskich.
Mikołaj Zebrzydowski – wojewoda krakowski i lanckoroński ufundował w 1602 roku budowę klasztoru i zespołu kaplic Dróg Męki Pańskiej na wzgórzu Żarek na wzór Kalwarii Jerozolimskiej.
Lanckorona w XV–XVIII w.
Mapa Abrahama Orteliusa z 1603 i Landskron
Zgony Stanisława w 1489 i Jana w 1496 roku rozpoczynają okres schyłkowy panowania rodu Lanckorońskich w Starostwie. Po śmierci Jana panami na włościach lanckorońskich zostają 3 synowie Stanisława (Jan był bezpłodny lub w ogóle nie posiadał żony): Stanisław (junior), Mikołaj i Przecław. Dwaj starsi bracia stosunkowo szybko przestali interesować się wyżej wspomnianą tenutą. Stanisław tylko raz wymieniany jest jako starosta lanckoroński (w 1504 roku). W 1508 roku osiadł w Kamieńcu Podolskim, piastując urząd starosty kamieńskiego, a później wojewody podolskiego. Podczas pobytu na kresach południowo-wschodnich brał udział w bitwach z Tatarami, m.in. pod Wiśniowcem i Trembowlą. Stanisław był gorącym zwolennikiem ułożenia dobrych stosunków polsko-mołdawskich. Ostatecznie umarł w 1535 roku, w ukochanym przez siebie Kamieńcu Podolskim. Mikołaj natomiast związał swoją karierę z dworem, piastując stanowisko burgrabiego krakowskiego. Najmłodszy z braci, Przecław (lub Krzesław), najdłużej rezydował w Lanckoronie, bo aż do 1511 lub 1512 roku. Za 200 florenów wydzierżawił tenutę lanckorońską z 15 wsiami Mikołajowi Jordanowi z Zakliczyna, a rok później na dobre sprzedał miasteczko ze wszystkimi włościami Spytkowi z Jarosławia.
Okres największego dobrobytu Tenuty Lanckorońskiej przypada na czas rządów na Lanckoronie rodu Wolskich. Kolejni starostowie z tego rodu doprowadzili do rozkwitu miasta i jego zaplecza. Na terenie królewszczyzny trwała akcja kolonizacyjna, która doprowadziła do zwiększenia liczby wsi z 15 do 22; powstały wówczas, między innymi, takie osady jak Baczyn czy Podchybie. Także w 1537 roku, kiedy dobrami lanckorońskimi zarządzał Mikołaj Wolski herbu Połkozic, król Zygmunt Stary potwierdził przywileje Lanckorony i nadał jej prawo organizowania dwóch jarmarków na św. Jana (czerwiec) i św. Bartłomieja (sierpień), a dodatkowo przeniósł targi z czwartku na niedzielę. To właśnie za Wolskich tenuta lanckorońska stała się potężnym i złotodajnym latyfundium. Dobrobyt starostwa nie trwa długo. Już w 1574 roku Olbracht Łaski zdobył zamek lanckoroński – co prawda ostatniej z Wolskich udało się odzyskać w 1576 roku utracone włości, to jednak nie zapobiegło to zmianom, które w przyszłym stuleciu zaowocowały upadkiem gospodarczym tenuty (szczególnie przyczynił się do tego potop szwedzki).
Na początku XVII wieku Lanckorona była własnością wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego, który obrażony na Zygmunta III przebywał na tamtejszym zamku, układając plany pamiętnego rokoszu. Podczas konfederacji barskiej zamek lanckoroński służył konfederatom jako punkt oparcia. Tu 21 maja 1771 r. wojska rosyjskie Aleksandra Suworowa pobiły w bitwie konfederatów dowodzonych przez zdrajcę[18], generała Dumourieza. Po przegranej bitwie 8 czerwca 1772 r. konfederaci poddali zamek lanckoroński wojskom austriackim. 17 marca 1774 r. starostwo lanckorońskie zostało podzielone na trzy klucze (lanckoroński, myślenicki i makowski), następnie sprzedane. 17 stycznia 1777 r. klucz lanckoroński został nabyty przez księżnę KurlandiiFranciszkę Krasińską za sumę 464 662 zł. 18 marca 1797 roku cesarz Franciszek II potwierdził przywileje grodzkie Lanckorony, ustanowił magistrat oraz nadał miastu herb, w którym wieniec laurowy zwieńczony koroną został otoczony napisem Sigillum regiae civitatis Landskoronensis.
Bitwy konfederatów barskich w Lanckoronie
Modlitwa konfederatów barskich przed bitwą pod Lanckoroną.
Pierwsza bitwa zwana również pod nazwą obrona Lanckorony miała miejsce 20 i 21 lutego 1769 r.
Widok z centrum Lanckorony na pola bitwy konfederatów barskich w 1771 (Groby).
Groby i krzyż upamiętniający poległych konfederatów barskich
Do dnia dzisiejszego istnieje mogiła, ogrodzona drewnianymi belkami – jest ona jednym z obiektów tzw. Szlaku Konfederatów Barskich, wytyczonego na pograniczu gmin: Lanckorona i Budzów. Wewnątrz mogiły znajdują się, obramowane kamieniami, groby ziemne, położone po obu stronach kilkusetletniej lipy z kapliczką, przedstawiającą św. Michała. Prawdopodobnie pochowano tu około 300 konfederatów poległych w bitwie stoczonej z wojskami rosyjskimi w 1771 r.
Lanckorona po XVIII wieku
W 1869 r. pożar plebańskiej stodoły, podpalonej w wyniku zemsty za mianowanie proboszczem lanckorońskiej parafii przyjezdnego ks. Zdrzelskiego, rozprzestrzenił się trawiąc 79 domów wokół rynku. Po kilkunastu latach, w roku 1887 powołana do życia została Ochotnicza Straż Pożarna.
8 domów drewnianych przy Rynku (po zmianie adresów w 2016 r. znajdują się one pod nr 17, 23 – budynek Muzeum im. Antoniego Krajewskiego, 27, 35, 41, 45, 57 i 61). Domy pochodzą z XIX w. z wyjątkiem budynku przy Rynku 17, który wzniesiono w 1 poł. XX w.
2 domy drewniane przy ul. Świętokrzyskiej 5 i 13 (oba z 1870 r.).
Z rejestru zabytków wykreślono dom drewniany przy Rynku 120 (według numeracji sprzed 2016 r.). Budynek ten rozebrano[24].
Obiekty zabytkowe wpisane do gminnej ewidencji zabytków[24]:
kapliczka murowana św. Józef z Dzieciątkiem z 1913 r.
kapliczka przy drodze do Izdebnika z połowy XIX w.
kapliczka u zbiegu ulic Konfederatów Barskich i Krakowskiej z 1 poł. XIX w.
kapliczka przy ul. Krakowskiej z 1 poł. XIX w.
kapliczka przy ul. Kalwaryjskiej obok nr 128 z XIX/XX w.
kapliczka przy ul. Kalwaryjskiej z 1 poł. XIX w.
kapliczka przy ul. Konfederatów Barskich z 1910 r.
kapliczka przy drodze do Skawinek (ul. Palecka) z XVIII-XIX w.
rzeźba św. Florian z XIX w.
Willa Tadeusz przy ul. Legionistów 1 z 1 poł. XX w.
Willa Modrzewiówka przy ul. Legionistów 28 z 1 poł. XX w.
3 budynki przy ul. Cichej
3 budynki przy ul. Czarnieckiego
13 budynków przy ul. Jagiellońskiej
9 budynków przy ul. św. Jana
3 budynki przy ul. Kalwaryjskiej
5 budynków przy ul. Kazimierza Wielkiego
2 budynki przy ul. Krakowskiej
2 budynki (stodoły) przy ul. św. Marka
9 budynków przy ul. Piłsudskiego
2 budynki przy ul. Podgórskiej
14 budynków przy Rynku (łącznie 22 wraz z obiektami wpisanymi do rejestru zabytków)
24 budynki przy ul. Świętokrzyskiej (łącznie 26 wraz z obiektami wpisanymi do rejestru zabytków)
9 budynków przy ul. Targowej
1 budynek przy ul. Zacisze
16 budynków przy ul. Zamkowej
brama na ul. św. Jana
brama ogrodzeniowa przy ul. Zacisze
3 studnie z 1 poł. XX w. (położone na Rynku, przy ul. Jagiellońskiej, Krakowskiej/Szkolnej).
Łącznie w gminnej ewidencji zabytków znajdują się: ruiny zamku, układ urbanistyczny, kościół, kaplica cmentarna, cmentarz, 8 kapliczek, rzeźba, 127 budynków (domów, budynków gospodarczych, stodół), 2 bramy oraz 3 studnie.
Organizacje pozarządowe
Lanckorona - lepienie śnieżnego bałwana na werandzie willi "Tadeusz" (kwiecień 1938)Lanckorona - źródło nieopodal willi "Tadeusz" (maj 1938)
W Lanckoronie działa szereg stowarzyszeń lokalnych, w tym dwie ochotnicze straże pożarne oraz klub sportowy. Według KRS w miejscowości tej siedzibę lub oddział posiada 19 organizacji pozarządowych[25].
Do najważniejszych stowarzyszeń lokalnych należą:
Ochotnicza Straż Pożarna w Lanckoronie – najstarsza organizacja w Lanckoronie
↑W spisach świętop. i dzies. pap. z l. 1326–1358 wymieniana była villa Hartmanni alias villa Hermani w dek. Zator (MV 1 s. 127, 198, 300, 371, 380, 393; 2 s. 175, 192, 201, 211, 230, 239, 248, 257, 265, 272, 280, 288, 295, 392, 409, 428). Wedle Z. Perzanowskiego, Lanckorona → p. 7 s. 159–60: „ponieważ później w jej miejsce wymieniana jest Lanckorona, można te dwie nazwy identyfikować jako dotyczące jednej i tej samej miejscowości. Hipotezę tę potwierdza fakt identyczności godła na pieczęci proboszcza wsi Ilartmanna z r. 1345 [Mog. s. 51-3] z godłem używanej do dziś pieczęci parafialnej probostwa w Lanckoronie” [baranek z chorągiewką]. Identyfikacja ta jest błędna. Baranek paschalny z chorągiewką był symbolem bardzo popularnym – np. znajdował się na dwóch [!] pieczęciach przywieszonych do dokumentu z 1345 r. (Mog. s. 52 3), a zatem fakt umieszczenia go na nowożytnych czy współczesnych pieczęciach parafii nic może być podstawą jakichkolwiek wniosków. Villa Hartmanni (Hermani) jest wymieniana nie tylko w spisach z l. 1326-58 (MV 1-2, jw.), lecz także w spisach z l. 1373-4 (MV 9 s. 4, 24: nadal w dek. Zator), z tą samą co w l. 1326-58 taksą 3 sk.: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, s. 426.
↑„Powstanie, podjęte przez Konfederację Barską przeciw popartemu okupacją zbrojną dyktatowi rosyjskiemu (1768–1772), walczyło siłą regularnego wojska, w znacznej części przyłączającego się do konfederacji, oraz własną siłą zbrojną. Akt konfederacji wzywał do przystąpienia wojsko, milicje ordynackie, nadworne, „milicję sołtysów z bronią i moderunkiem”; starostom i dzierżawcom dóbr królewskich kazał wystawić jednego pieszego z łanu lub jednego konnego z trzech, dobrze opatrując ich „we wszelkie potrzeby i lenung”, powoływał szlachtę na ochotnika, a nakazywał „wyprawy porządne” jednego pieszego z 10 poddanych i jednego konnego z 10 włók i dymów własnej uprawy szlacheckiej; od miast żądał artylerii, broni, amunicji, od żydów nawet żądał „woluntariuszy”. Słowem, szło o wielki wysiłek ogólnonarodowy. Akt barski powoływał się na przykład Tyszowiec i próbowano ponowić tamto powstanie przeciw Szwedom. Walka wyrodziła się w wojnę „szarpaną”, jak prowadzona przeciw Szwedom. Tylko powodzenie było mniejsze. Silą zbrojna konfederacji, wciąż niszczona klęskami i znów odrastająca, rozwijała się głównie w kierunku jazdy narodowej; część tylko jazdy organizowano na obcą modłę, jako huzarów (Puławski) i dragonów. Przybyli oficerowie francuscy organizowali nieco piechoty. Na ogół zwartość i sprawność wojska konfederacji nie wytrzymywały starcia z wojskiem rosyjskim, nawet przy przewadze liczebnej Polaków.[za:] Marian Kukiel: Zarys historii wojskowości w Polsce, tom III, rozdz. 10 Konfederacja barska. Ruina wojska. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz, 2006, s. 339. ISBN 83-89738-93-7.
↑ abRozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, plany twierdz [2].
↑Anna Berdecka, Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333-1370 : chronologia i rozmieszczenie, w: Przegląd Historyczny, T. 65 (1974), z. 4, tabela 1 po s. 617.
↑„Od XV w. ustala się forma Lanckorona. Jest to nazwa genetycznie niemiecka, nawiązująca do wyrazów Land «kraj, ziemia, wieś» + Crone «korona» w: Kazimierz Rymut. Nazwy miast Polski. 1987.
↑Wiadomość o erekcji kościoła w Lanckoronie w 1336 r. w Schematismus Cleri Dioeceses Tarnoviensis 1879, s. 230.
↑A. Supruniuk, Wojewoda płocki Abraham Socha. Przyczynek do genealogii Nałęczów mazowieckich, [w:] A. Supruniuk, Szkice o rycerstwie mazowieckim XIV/XV wieku, Toruń 2008, s. 7-8, ISBN 978-83-89376-69-5.
↑Andrzej Marceli Cisek: Kłamstwo Bastylii.... s. 192-194.
↑MarekM.GranicznyMarekM. i inni, Wykorzystanie lotniczego skaningu laserowego do inwentaryzacji i monitoringu osuwiska w rejonie Łaśnicy (gmina Lanckorona), Pogórze Wielickie, Karpaty zewnętrzne, „Przegląd Geologiczny”, 60 (2), 2012, s. 89-94.
↑ abcdefghipodczas okupacji 1939–45 włączono do III Rzeszy (rejencja katowicka); nawias oznacza gminę zniesioną w GG (w III Rzeszy obowiązywały gminy jednostkowe)
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich / praw miasteczka / praw osiedla; (2) wytłuszczono miasta/osiedla trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast; (4) OTP – osiedle typu miejskiego; (5) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 422, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 420, Dymitrow M., 2015, Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [in] Krzysztofik R., Dymitrow M. (Eds), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy, University of Gothenburg, Gothenburg, s. 61–63 / 65–115.
Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!
