Frysztak

Frysztak

wieś
Widok Frysztaka
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	strzyżowski
Gmina	Frysztak
Liczba ludności (2020)	1079[2]
Strefa numeracyjna	17
Kod pocztowy	38-130[3]
Tablice rejestracyjne	RSR
SIMC	0649090[4]
Położenie na mapie gminy Frysztak Frysztak
Położenie na mapie Polski Frysztak
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Frysztak
Położenie na mapie powiatu strzyżowskiego Frysztak
49°50′07″N 21°36′32″E[1]
Strona internetowa

Frysztak (niem. Freistadt) – wieś (dawne miasto) w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie strzyżowskim, w gminie Frysztak^[4].

Leży na wzgórzu nad doliną Wisłoka, w pobliżu ujścia do niego potoku Gogołówka^[5].

Frysztak uzyskał lokację miejską w 1366 r.^[6], zdegradowany w 1934 r. wraz z innymi mniejszymi miastami^[7].

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Frysztak. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa rzeszowskiego.

Miejscowość jest siedzibą gminy Frysztak oraz parafii Narodzenia NMP, należącej do dekanatu Frysztak, diecezji rzeszowskiej.

Części wsi

Integralne części wsi Frysztak^[8]^[4]

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0649108	Gliniczek	część wsi
0649114	Godkówka	część wsi
0649120	Piekło	część wsi

Getto we Frysztaku podczas II wojny światowej

Kościół Narodzenia NMP

Historia

Początek Frysztaku sięga XIII lub nawet XII w. Wieś była wówczas własnością cystersów z Koprzywnicy^[5]. Prawa miejskie uzyskał w 1366 roku^[6] (to wtedy Kazimierz III Wielki zezwolił na powstanie nad rzeką niezależnego miasta królewskiego pn. "Wisłok"^[9]). Nazwa Frysztak (niem. "wolne miasto", później w formie Frystat^[10]) świadczy o osadzeniu kolonistów niemieckich, którzy ulegli następnie procesowi polonizacji. Od 1340 roku był częścią ziemi sanockiej, od 1434 znajdował się w województwie ruskim. Dzięki położeniu przy ruchliwym szlaku handlowym rozwijał się jako osada handlowa i rzemieślnicza^[5].

W 1474 r., w czasie walk o tron węgierski, Frysztak został kompletnie zniszczony przez wojska węgierskie Macieja Korwina pod dowództwem Tomasza Tharczaya. W 1656 r. ograbiły go wojska szwedzkie, a 1657 roku miasteczko zostało zniszczone przez wojska współdziałającego ze Szwedami księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego^[5]. W okresie konfederacji barskiej ucierpiało z kolei na skutek mających tu miejsce potyczek konfederatów z wojskami rosyjskimi^[10].

Za każdym razem Frysztak odbudowywał się po owych zniszczeniach, stając się silnym lokalnym ośrodkiem rzemieślniczym. Posiadał kilka cechów rzemieślniczych, szkołę i łaźnię^[5]. Pod koniec XVIII w. Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym "Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi" podawał: Frysztak. Dziedziczne miasto domu Sierakowskich; obfite w rzemieślników, którzy terlice, kulbaki, siodła robią; i ganczarzów^[11]. Słynne były tutejsze jarmarki odbywające się co drugi czwartek, nabrały one szczególnego znaczenia w XIX w.^[5]

Miasteczko w 2 połowie XIX wieku - w epoce autonomicznej położone było w powiecie politycznym jasielskim. Było wówczas siedzibą sądu powiatowego i notariatu, posterunku żandarmerii, urzędu pocztowego, dekanatu i parafii. Miało wówczas 1 558 mórg powierzchni^[12]. Urząd miejski stanowili: burmistrz Apolinary Dymnicki (1890-1894), Michał Godek (1895), Jan Smolewicz (1913-1914), zastępca burmistrza Abraham Rössler (1890-1895) Leib Stryk (1913-1914), kasjer Mendel Götzler (1890-1895), Aron San (1913-1914) i kontroler Emil Spiegel (1890-1914)^[13].Istotne znaczenie dla jego rozwoju miał działający tu sąd powiatowy, podlegający początkowo sądowi śledczemu w Jaśle a od 1892 Sądowi Obwodowemu w Jaśle. Stacja kolejowa powstała tu w 1890 na linii kolejowej łączącej Rzeszów z Jasłem^[14], do I wojny światowej kierowali nią naczelnicy Mateusz Kowalski (1891-1895) i Tadeusz Kapeliner (1913-1914).

Mieszkańcy Frysztaka na przełomie XIX i XX wieku^[15]^[16]^[17]

rok	liczba mieszkańców	rzymskich katolików	wyznania mojżeszowego
1885	1197	416	779
1880	1344	524	820
1890	1398	437	961
1891	1345	445	900
1900	1506	405	1101
1913	1484	395	1076
1914	1484	395	1076
1921	1195	185	1010

W połowie czerwca 1898 roku we Frysztaku, podobnie jak w całym powiecie jasielskim i strzyżowskim, miały miejsce rozruchy antyżydowskie^[18]. 16 czerwca grupa chłopów, do których przyłączyli się ludzie wychodzący z kościoła, zaczęła rabować, niszczyć i plądrować karczmy, sklepy, stragany i domy żydowskie. Pozbawiona kierownictwa żandarmeria, nie mogąc opanować sytuacji, otworzyła ogień. Na miejscu śmierć poniosło sześć osób, drugie tyle zmarło w wyniku odniesionych ran. Do tragicznego finału rozruchów przyczyniła się postawa władz lokalnych (presja wywierana na żandarmów przez kierownika starostwa Jana Winiarskiego) i odmowa uspokojenia nastrojów wśród parafian przez księdza Franciszka Prusaka^[19].

Działał tu także przy parafii dom dla ubogich. Założony przez byłego właściciela Kobulu, Antoniego Janowskiego w 1822 w celu wspierania 6 miejscowych ubogich (3 kobiet i 3 mężczyzn) z obowiązkiem pełnienia służby kościelnej. Majątek zakładowy (1890-1892): dom mieszkalny, 4 korce zboża i 3 sągi drzewa opałowego w naturze, dalej kapitał 83 zł. 18 ct. i książka kasy oszczędności na 240 zł. 78 ot. Dochód z ubiegłego roku 52 zł^[20]. W 2 połowie XIX wieku prowadzili tu praktykę lekarze: Wiktor Natter (1893-1914)^[21] Emil Spiegel (1891-1914)^[22]i Józefa Styber (1895)^[23] W miasteczku działała też apteka prowadzone najpierw przez Jana Zaniewskiego (1890-1912), a następnie przez Romana Zasielskiego (1913-1914)^[24].

W 1927 r. na miejscu starego, drewnianego kościoła z XV w. wybudowano obecną, murowaną świątynię^[10]. W 1932 miejscowość utraciła prawa miejskie, mieszkańcy dwukrotnie – najpierw w 1952 r. i ponownie w 1975 r. – starali się o ich przywrócenie jednak bez powodzenia. Frysztak, pomimo formalnego braku praw miejskich, ma charakter małomiasteczkowy i stanowi lokalny ośrodek kulturalny i gospodarczy.

Podczas okupacji hitlerowskiej, w styczniu roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 1800 Żydów. 18 sierpnia 1942 roku getto zostało zlikwidowane, a Żydzi zostali zamordowani w lesie w Warzycach, w lesie w Krajowicach koło Jasła a większość została wywieziona do obozu zagłady Bełżcu i tam zamordowana^[25].

Dużych zniszczeń doznał Frysztak pod koniec II wojny światowej, kiedy w 1944 r. prawie przez 6 miesięcy w pobliżu miejscowości przebiegała linia frontu^[5].

Ludzie związani z Frysztakiem

• Mikołaj Frysztacki herbu Radwan (XV w.) – rycerz Króla Władysława Warneńczyka
• Eugeniusz Ciastoń (1861–1930) – generał brygady Wojska Polskiego
• Ludwik de Laveaux (1891–1969) – generał brygady Wojska Polskiego
• Edwin Norbert Wagner (1899–1944) – major Wojska Polskiego, poseł, prezes Związku Inwalidów Wojennych RP
• Paweł Wildstein (1920–2008) – pułkownik Wojska Polskiego
• Emil Orzechowski (ur. 1944) – profesor doktor, teatrolog i kulturoznawca
• Jan Biedroń (ur. 1963) – ksiądz, doktor teologii, rektor Wyższego Seminarium Duchownego w Sandomierzu
• Barbara Klose (ur. 1948) – piłkarka ręczna, mistrzyni i reprezentantka Polski
• Bogdan Szlachta (ur. 1959) - prawnik, profesor nauk humanistycznych, były członek Trybunału Stanu

Połączenia drogowe

Wieś jest położona przy drodze wojewódzkiej nr 988 prowadzącej z Babicy do Warzyc, gdzie po 12 km łączy się z drogą krajową nr 28.

Zobacz też

• Stary cmentarz żydowski we Frysztaku
• Nowy cmentarz żydowski we Frysztaku
• Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny we Frysztaku

Przypisy

1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 30677
2. Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 7 [dostęp 2022-02-08]
3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 248 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
4. GUS. Rejestr TERYT
5. Stanisław Kłos: Województwo rzeszowskie. Przewodnik. Wyd. II poprawione i uzupełnione. Warszawa: Sport i Turystyka, 1973, s. 220-221.
6. Frysztak, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-05-04] .
7. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 30-31.
8. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
9. Agata Zahuta: "Frysztak i okolice. Podróż ze starą fotografią tom 1", Krosno 2017, s. 11
10. Antoni Bal, Władysław Chajec, Antoni Lorens, August Mazurkiewicz, Franciszek Sulimowski, Juliusz Ross, Marian Ziobro: Ilustrowana monografia powiatu krośnieńskiego oraz Przewodnik Turystyczny po Krośnie nad Wisłokiem i okolicy. PTTK Oddział w Krośnie nad Wisłokiem, 1957, s. 189.
11. Ewaryst Andrzej Kuropatnicki: "Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi", Przemyśl 1786
12. Frysztak, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 421
13. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem 1890, s. 302, 1891 s. 302, 1892 s. 302, 1893 s. 302, 1894 s. 302, 1895 s. 302, 1913, s. 496, 1914, s. 502
14. Frysztak - Atlas kolejowy [dostęp 2 kwietnia 2024]
15. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem 1890, s. 302, 1891 s. 302, 1892 s. 302, 1893 s. 302, 1894 s. 302, 1895 s. 302, 1913, s. 496, 1914, s. 502
16. Stanisław Gruiński, Materiały do kwestii żydowskiej w Galicji, Lwów 1910, Tabele statystyczne s. 9
17. Bohdan Wasiutyński, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX, Studium statystyczne, Warszawa 1930, s. 138
18. Tim Buchen: Antisemitismus in Galizien. Agitation, Gewalt und Politik gegen Juden in der Habsburgermonarchie um 1900. Berlin: Metropol Verlag, 2012, seria: Studien zum Antisemitismus in Europa. (niem.). Brak numerów stron w książce
19. Marcin Piotr Soboń: Frysztak jako tragiczny przykład zachowania władz porządkowych w sytuacji pogromowej. W: Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. T. 2, Studia przypadków (do 1939 roku). Kamil Kijek, Artur Markowski, Konrad Zieliński (red.). Instytut Historii PAN, 2019. Brak numerów stron w książce
20. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1890 s. 714, 1891 s. 714, 1892 s. 714, 1893 s. 712, 1894 s. 710, 1895 s. 710,
21. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1893 s. 513, 1894 s. 515, 1895 s. 516, 1913, s. 936
22. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1891, s. 512, 1892, s. 514, 1893 s. 519, 1894 s. 519, 1913, s. 938
23. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1895 s. 529,
24. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1890 s. 535, 1891, s. 535, 1892 s. 535, 1893 s. 537, 1894 s. 537, 1895 s. 538 1913, s. 938
25. Geoffrey P.G.P. Megargee Geoffrey P.G.P. (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 506 .

Linki zewnętrzne

• Frysztak, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 421 .
• Frysztak, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 480 .
• Oficjalna strona gminy Frysztak
• Portal Mieszkańców
• Historia Żydów we Frysztaku na portalu Wirtualny Sztetl

Kontrola autorytatywna (wieś w Polsce):

• VIAF: 240087139
• GND: 4555153-4

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3903017