Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
En latín bi ha helenismos de conceptos concretos y cercanos a la economía y treballo tradicional, talment son mes antigos que os helenismos de conceptos abstractos. Estos ampres se convertioron en part normal d'o lexico latín y fuoron transmesos a las luengas romances por a vía patrimonial, de fueras de bel caso en o que se trasmitió como semicultismo.
Almendra: yera en aragonés medievalalmendola, que se remonta a una forma sufixada con -ulo d'o latín AMYGDALA: AMIDDULA. A palabra latina AMYGDALA ye l'adaptación d'o griego ἀμυγδάλη (amygdálê).
Bleto: deriva d'o latín BLITUM, que ye l'adaptación d'o griego βλίτος (blítos).
Balsamo: deriva d'o griego βάλσαμον (balsamon), que yera como diciban a l'árbol Commiphora opobalsamum, con resina aromatica. A palabra griega antiga ye d'orichen semitico que significa "aceite d'o sinyor" y tiene un cognato en hebreu con a radiz baal.
Canyemo / canyimo: deriva d'o acusativo latín CANNABEM de CANNABIS, adaptación d'o griego κάνναβις (kánnabis), de posible orichen escita u tracio.
Chinchol: deriva d'o latín vulgar *ZIZŬLU u *DJINZŬLU, variants d'o latín ZIZĬPHUM, que ye l'adaptación d'o griego ZÍZYPHON.
Ixenzo / xenzo: deriva d'o latín ABSINTHIUM, adaptación d'o griego ἀψίνθιον (apsínthion).
Menta: deriva d'o latín MENTA u MINTA, adaptacions d'o griego μίνθη (mínthē).
Oregano: deriva d'o acusativo latín ORIGANUM de ORIGANUS, adaptación d'o griego ὀρῑ́γᾰνος (orī́ganos).
Tallo:[1] deriva de lo latín THALLUS, amprau de lo griego θαλλός, thallos ("branca").
Tremonciello: forma sufixada que deriva d'o latín THYMUS, adaptación latina d'o griego θύμος (thúmos). S'ha proposau una etimolochía a partir de *THYMONICELLU,[2] con diminutivo -ELLU seguindo a THYMUS. Manimenos a existencia d'una forma paralela (es)tremoncell en catalán ribagorzano fa que siga posible un atra interpretación: as formas aragonesa y catalano-ribagorzana serían formas con diminutivos -iello y -él anyadius a la palabra catalana occidentaltimó, tamién derivada de THYMUS pero con sufixo -ó.[3]
Tuera[4] / tuara: proviene de lo griego φθορά (phthorá), adaptau en latín como PHTHŎRA y documentau ya en mozarabe como ṭūrah u ṭuwarah.
Zoonimia
En a zoonimia aragonesa bi ha nombres d'orichen griego, manimenos a vegadas son denominacions d'animals que no se troban en Aragón, que son conoixius por o comercio u por os medios de comunicación antigos, y que corresponden a las mesmas d'atras iberorromanicas. Son denominacions d'animals d'orichen helenico:
Calandra / calandria: deriva d'o latín CALANDRA, adaptación d'o griego κάλανδρα (kalandra).
Congrio: deriva d'o latín CONGER, adaptación d'o griego γόγγρος (gongros). Este peix anguiliforme yera un d'os principals peixes consumius en Aragón en o sieglo XV, estando fundamental en cuaresma chunto con a sardina y o luz.[1]
Purpura / porpra: deriva d'o latín PURPURA, adaptación d'o griego πορφύρα (porphýra). En griego y latín designa tanto os gasteropodos muricidos Hexaplex trunculus y Bolinus brandaris como a color purpura que se'n obtiene, que ye significau que gosa tener a palabra en as luengas romances.
Somero: deriva d'o baixo latín SAGMARIUS ("acembla", "bestia de carga"), forma sufixada con -ARIUS de SAGMA amprau d'o griego σάγμα (ságma), que significa baste.
Sepia deriva d'una forma cuasi homofona en latín que representa l'adaptación d'o griego antigo σηπία.
Tigre deriva d'o latín TIGREM, acusativo de TĪGRIS, que deriva d'o griego antigo τίγρις. En griego antigo ye un persismo.
Greda: deriva de CRETA, adaptación d'o griego κρήτη (krḗtē).
Cima: deriva de CYMA, adaptación d'o griego κῦμα (kûma).
Espluga: deriva de SPĒLUNCA, adaptación d'o griego σπῆλυγξ (spễlugx). Son palabras relacionadas etimolochicament con o prefixo culto espeleo- visible en espeleolochía y espeleotema.
Yermo: deriva de EREMU, adaptación d'o griego ἔρημος (erêmos).
Meteorolochía
Calma: deriva d'o latín tardano CAUMA, adaptación d'o griego καῦμα (kaûma), "cremadura". Bel autor considera que esta palabra ha plegau a las luengas iberorromanicas a traviés de l'italiano.
Lampado: deriva d'o latín LAMPAS, adaptación d'o griego λαμπάς (lampás).
Orache: deriva d'o latín AURATICUM, forma sufixada de AURA ("viento", "brisa"), adaptación d'o griego αὔρα (aúra).
Construcción y materials
Banyo deriva d'o latín BALNEUM, adaptación d'o griego βαλανεῖον (balaneîon).
Bodega deriva d'o latín APOTHECA, adaptación d'o griego antigo ἀποθήκη (apothếkê). A forma itacista APOTHIKI d'o griego bizantín orichinó dende a baixa Edat Meya en aragonés as palabras apotica, botiga, y apoticario, con paralelos en as atras luengas romances occidentals.
Calso deriva d'o latín CALCEM, acusativo de CALX, CALCIS, adaptación d'o griego antigo χάλιξ (khálix).
Cambra deriva d'o latín CAMĔRA, adaptación d'o griego καμάρα (kamára).
Cheso deriva d'o latín GYPSUM, adaptación d'o griego γύψος (gýpsos).
Piedra deriva d'o latín PĔTRA, adaptación d'o griego πέτρα (petra), que substituyó a palabra latina LAPIS en latín popular.
Plaza deriva d'o latín PLATEA, adaptación d'o griego πλατεία (plateia), carrera luenga.
Márbol deriva d'o latín MARMOR, adaptación d'o griego μάρμαρος (mármaros).
Torre deriva d'o latín TURRĪM, acusativo de TURRIS, adaptación d'o griego τύρρις (túrris).
Bastes: deriva d'o latín popular *BASTUM ("o que porta"), substantivo verbal de *BASTARE ("portar"), amprau d'o griego antigo βαστάζειν, bastazein (« portar un fardo, una carga »).
Cuerda: deriva d'o latín corda u chorda, adaptación d'o griego χορδή (khordê).
Cullara: d'o latín COCHLEARIUM, forma sufixada con -ARIUM de COCHLEA, adaptación d'o griego κοχλίας (kokhlías).
Espada / espata: deriva d'o latín ESPATHA, adapación d'o griego σπάθη (spáthê). A traviés da forma sufixada con -ULUESPATHULA apareixió espalda.
Estopa: d'o latín STUPPA, adaptación d'o griego στύππη, (stúppê).
Recipients
Ampolla /ambolla: deriva d'o latín AMPULLA, forma sufixada con -ULA de AMPORA adaptación alternativa a AMPHORA d'o griego ἀμφορεύς, (amphoreús).
Bambolla: s'ha quiesto interpreta tamién a partir d'o latín AMPULLA pero ye menos claro,[7]
Cantaro / Cantre: deriva d'o latín CANTHARUS, adaptación d'o griego κάνθαρος (kántharos).
Cesta: deriva d'o latín CISTA, adaptación d'o griego κίστη (kistê).
Cuevano / covano: deriva d'o latín COPHINUS, adaptación d'o griego κόφινος (cóphinos).
Espuertas (substantivo incontable en pluralia tantum)[8]: deriva d'o latín SPORTA, provinient d'o griego antigo σπυρίδα, (acusativo de σπυρίς), a traviés d'o etrusco.
Saco: deriva d'o latín SACCUS, adaptación d'o griego σάκκος (sakkos), cognato de SAGUM ("sayo").
Navegación
Ancora[9]: deriva de lo latín ANCŎRA, adaptación de lo griego ἄγκυρα (ankura).
Estol:[10] deriva de lo latín STOLUS, adaptación de lo griego στόλος (stólos).
Gubernar:[11] deriva de lo latín GŬBERNARE ("pilotar una embarcación"), adaptación de lo verbo griego κυβερνάω (kybernáô).
Gubernador: deriva de lo latín GUBERNATOR (timonero), adaptación de lo griego κυβερνήτης (kyvernítis).
Gubierno:[11][12][13][14] derivau d'un substantivo postverbal de GŬBERNARE u de gobernar. Lo significau nautico sinonimo de timón s'emplegaba en la baixa Edat Meya en la Ribera d'Ebro,[12] pero en las parlas alto-aragonesas actuals no se conserva actualment este significau y se refiere a la chestión de la casa y los animals u tamién a un significau politico u institucional. En bella parla alto-aragonesa se pronuncia con u (gubierno),[13] pero no s'ha de considerar un herencio de la pronunciación Ŭ en latín clasico, que ya s'heba convertiu en o en lo sistema vocalico latín vulgar. La pronunciación en u podría representar una influencia fonetica de lo francés gouvernement u de l'occitán govèrn [gu'βɛr], que son luengas a on que l'aparición de lo fonema representau por la letra ü fizo que la o de lo latín vulgar tornás a convertir-se en u.
Instrumentos musicals
Los nombres griegos de los instrumentos musicals que conoixioron los romanos persisten en campos lexicos diferents.
Cimbal:[15] deriva de lo latín CYMBĂLUM y de lo griego κύμβαλον.
Citola:[17] deriva de CĬTHĂRA y s'ha convertiu tamién en la denominación d'una part de lo molín.
Cuerda: deriva d'o latín corda u chorda, adaptación d'o griego χορδή (khordê), que significa "bodiellos", "cuerda de estentinos" u "cuerda d'un estrumento de musica como una lira, que se feba con estentinos".
Bi ha helenismos en latín que fan referencia a actividaz de cultura de mayor refinamiento que a latina primitiva, y podioron haber entrau en tiempos d'a conquiesta romana de Grecia:
Conceptos chenerals y actividaz d'o esprito: IDEA da "ideya", PHANTASIA da "fantasía", PHILOSOPHIA de "filosofía", MUSICA da "musica", POESIS da "poesía", MATHEMATICA da "matematica".
Bi ha helenismos que entroron en o latín en o Baixo Imperio:
Preposicióncata, orichen d'a preposición romance "cada".
Sufixo verbal -icein, adaptau en latín tardano como –izare, -idiare, a primera mes culta, orichinó verbos como autorizar, realizar, a segunda mes popular, dió os verbos frecuentativos remataus en –eyar, (navateyar) y dimpués en -iar (recatiar).
En latín os primers helenismos, mes populars fuoron adaptaus a la oyida y los sonius estranios que no existiban en latín fuoron cambiaus por o fonema mes pareixiu:
A u yera pareixida a la u francesa, pero en latín pasó ta /u/ velar.
As aspiradas φ, θ y χ se convertioron en P, T y K: asinas tenemos minta, (d'on bien "menta") y porpra.
A sobén en latín arcaico y dimpués en o vulgar a oclusiva xorda K se converte en g, en cuenta de c, a correspondient latina: y d'esta traza tenemos GUBERNARE, que en aragonés da "gobernar" u "gubernar".
Cuan s'intensificó a helenización cultural d'as clases cultas romanas, a chent de cultura prebaba de reproducir con mes fidelidat a pronunciación griega:
A u se trascribiba y y li dioron una pronunciación como a u francesa.
As aspiradas φ, θ y χ se representoron ph, th, ch, esto se cheneralizó en o periodo clasico y s'estendilló a lo latín vulgar.
Pero en a boca d'o pueblo a y se pronunció como i, a ph como f, th y ch como t y c y d'esta traza:
Os helenismos mes recients presos por o latín amuestran os cambios foneticos d'o griego moderno: a ή que en griego clasico equivaleba a e, se zarró en i (itacismo): y d'astí tenemos a evolución de ἀποθήκη que dió "botiga" en cuenta de bodega que ye como se plegó en castellano a traviés d'apotheca, helenismo mes antigo derivau d'a mesma radiz.
As oclusivas xordas -p- -t- -k- se sonorizoron dimpués de nasal, kamph dió en latín campa y tamién camba/gamba, palabras vulgars d'as que deriban l'aragonés "gamba" y lo francés jambe.
Helenismos transmesos a traviés d'o latín eclesiastico
D'entre estos Parrohecia se presenta en a documentación aragonesa como un helenismo culto primerenco ya en 1176, pareixiu a la forma parroecia que ye como o latín prenió este helenismo, y que por un regular se troba en a documentación como parrochia.
A introducción d'helenismos continó dimpués d'a caita de l'Imperio Romano, en o periodL'bizantín, pero luego deixoron d'estar entradas directas dende o griego bizantín y encomenzoron a estar helenismos plegaus a traviés de complexas cadenas de transmisión mediterranias entre as luengas d'os mariners, comerciants y guerrers d'a mar Mediterrania de diferents orichens: arabe, luengas d'Italia, (ligur y veneciano sobre tot), catalán y luengas galorromanicas.
Las comunidaz orientals griegas y sirianas continoron existindo y recibindo nuevos continchents en tiempos d'o reino Visigodo de Toledo y bel autor ha quiesto identificar a los profesionals d'a moneda u monetarii d'as cecas de Caesaraugusta y atras ciudaz con estas poblacions orientals. En tiempos d'os reis visigodos Achila I y Atanachildo y de l'emperador bizantín Chustinián I o sud d'a Peninsula Iberica se convertió en a provincia de Spania d'este imperio, continando a presencia y a plegada de griegos por o menos en o sud d'a peninsula. A presión musulmana en as provincias bizantinas d'Africa a mitat d'o sieglo VII fizo que plegasen refuchiaus a la peninsula[22] entre os que podebar haber-ie griegos.
En a baixa Edat Meya i heba presencia de comerciants catalans y mercenarios catalans y aragoneses en zonas con influencia griega como Sicilia y Calabria, y dica en Grecia. Dende mitat d'o sieglo XIII os catalans fan mes comercio con a Mediterrania Oriental, y arriban en as costas d'a Peninsula Iberica especias, productos medicinals, esclavos tartaros y determinadas clases de vin. Coromines observó pa atras luengas que chunto con o comercio mediterranio en a Edat Meya viachaban palabras arabes como benjuí, fustete y griegas como esmeril, timiana que se conoixen con variants primero en textos catalans, dimpués en fuents aragonesas y mes tarde en castellano.
A presencia d'a seu d'a Orden d'o Hespital en Rodas trayó t'Aragón o "panizo negro de Rodas", documentau en 1631 en unos fondos aragoneses d'a Orden.
Son palabras documentadas en aragonés medieval u actual y d'orichen probable en o griego bizantín u medieval:
Apoticario:[23] deriva d'o latín APOTHECARIUS, forma sufixada de APOTHECA con -ARIUS. En benasqués se documenta como apoticari.[11] En francés apothicaire se considera un semicultismo con una i analochica con a de boutique;[24] en castellano o cognato apotecario se considera un cultismo, doblet d'o semicultismoboticario.
Botica, botiga: presentan actualment en l'Alto Aragón significaus diferents pero as dos derivan d'o griego apothếkê con itacismo propio d'o griego bizantín. Se documenta en catalán como botiga, en occitán como botiga u botica, y en francés como boutique, que se considera como un helenismo transmeso por l'occitán. En francés orichinariament yera o local a on que un artisán treballaba y vendeba a suya mercadería. En castellano se considera que botica ye un semicultismo. Ye posible que se tracte d'una confluencia de trasmisions: podió haber una entrada de voces galorromanicas tipo botica/botiga con significau de local comercial, pero a existencia de corporacions gremials d'apoticarios en a baixa Edat Meya podió influir en que se fixás una forma semiculta botica especifica pa as farmacias antigas. A denominación latín medievalAPOTHECARIUS d'o gremio se reflecta en luengas romances (port y cast boticario, arag apoticario, cat apotecari, occ aboticaire y fr apothicaire), eslavas (apotekar, aptekarza), y chermanicas (apotheker, apdikter). Estas denominacions tienen paralelos con as denominacions d'as farmacias en as luengas eslavas (apoteka u apteka), y antesmás en luengas chermanicas.
Botica presenta o significau restreito de farmacia en as parlas altoaragonesas presentando a mesma realidat que en castellano actual, manimenos una frase de "Vidas semblants" amuestra que antes mas tenió un significau mes amplo en linia con lo documentau pa o francés boutique: se sobrenombraua cuchellero porque auie grant botica & muchos esclauos que labrauan la dicha arte[25] Antiparte, o DLE amuestra un significau de botica como tienda de mercader en castellano d'Aragón.
Botiga: en as parlas altoaragonesas se documenta sobre tot en a mitat oriental de l'Alto Aragón con un significau de local comercial rustico en a planta baixa d'una casa a on que se vende una mercadería. Se troba o significau de local de treballo artisanal en a traducción aragonesa de Vidas semblants: fue a una botiga de vn barbero.[25]
Esmeril / asmeril[1]: plegau a traviés d'o catalán esmerill, adaptación d'o griego σμύρις (smyris).
Examet[26]: deriva d'o griego εξαμιτος (examitos). Encara que bel autor considera que lo han transmeso as luengas galorromanicas,[27] d'acuerdo con Coromines o feito que tienga x en castellano antigo fa dificil explicar que siga una adaptación dende samit que tiene s-, y proposa que siga un mozarabismo.[28]
Galera: ye un helenismo transmeso en ambients mediterranios a muitas luengas occidentals. Orichinariament se deciba galea, pero evolucionó en aragonés ta galera seguindo a mesma tendencia que o galicismochaminera.
Sendiello[1][30]/ cendal[1]: deriva de l'occitánsendal, evolución d'o latín SINDON u SINDŌNIS con cambio de sufijo, adaptación d'o griego σινδών (sindôn) u "indio", "d'a tierra de Sind".
Tapit: en catalán y aragonés medieval existió a palabra tapit[31] d'o mesmo orichen que o francés tapis en una forma itacista de TAPETION propia d'o griego bizantín. A palabra tapete ye relacionada etimolochicament con tapit pero no presenta itacismo y se remonta a una fase anterior.
Tío, tía: ye un helenismo que s'ixemenó en tiempos d'as comunidaz griegas que bi heba en o reino Visigodo y a provincia bizantina de Spania. Pa Sant Isidorothius encara yera una palabra griega. En ixos tiempos thius, thia substituyoron a los latinos AVUNCULUS, AMITA y atros.
Tión: forma sufixada con -ón derivada de l'anterior.
Helenismos transmesos por l'arabe
L'arabe prenió conceptos y palabras d'a cultura clasica y las transmitió a los idiomas que se charraban en a suya aria d'influencia, como l'aragonés.
Roz deriva de l'algarabíaarráwz y de l'arabe clasico أرز (’arúzz) u رز (rúzz), helenismo que se remonta a ORYZA.
Alquimia:[32] deriva de l'algarabíaalkímya y de l'arabe clasico kīmiyā['], helenismo que se remonta a χυμεία (chimeia), mescla de liquidos.
Zafanoria y cenoria se remontan a formas dialectals arabes de Berbería como sennāriya, sefnnāriya, que derivan d'una forma dialectal mes arcaizant isfannāriyya a on que se veye millor a relación con o griego staphyllînos.
Cultismos helenicos en aragonés medieval
En aragonés medieval ye de destacar o helenismo culto u cultismos d'orichen griego en a documentación churidica. Muitos d'estos helenismos provienen d'o latín medieval u d'o latín tardano, y son helenismos latinizaus. Muitos d'estos helenismos cultos tienen una presencia mes antiga en Aragón que en Castiella, por estar a Corona d'Aragón mes ubierta a lo internacionalismo cultural d'a baixa Edat Meya y por tener relacions con o sud de Francia, Peninsula Italica y Sicilia.
Un caso primerenco ye ápoca, "carta de pago", "recibo" en aragonés medieval, que entró como helenismo en o latín en tiempos de Chustinián I y que se documenta en catalán en 1342 y en siciliano en 1433. En o cartulario d'a Badía de Nuestra Sinyora de Rueda d'Ebro se puede leyer dilatorio y perentorio en 1370, criminal en 1385, litigio en 1390 y prorrogar, prorrogación 1370 en toz casos muito antes que as calendatas que cuaterna Coromines en luengas güegants. Curioso ye o uso d'o verbo achunchir en 1370:
ajungiendo aquella siquiere uniendo al dito compromís
Atros helenismos primerencos d'a documentación churidica aragonesa son:
Anomalo (en os documentos de Sastago en 1366, present en o Diccionario de Autoridades en 1726)
Hemologar (1591 seguntes Frago pero ya en Oliet en 1332 se documenta emologaran) / omologar (Zaragoza, 1370) /omolugar (Zaragoza, 1370) /amologar (1437). Dica 1734 no se documenta homólogo en castellano.
Policía (1414, ordinacions de Zaragoza), con o significau de "gubierno" u "administración".
Quirografo (1230, Rueda d'Ebro), con o significau de "obligación contractual de propia man, que Coromines no troba dica o S XVI.
Helenismos en a obra d'a escuela Herediana
Entre 1377 y 1396 o Mayestre Mayor de Rodas, seu d'a Orden d'o Hespital, yera l'aragonés Chuan Ferrández d'Heredia, con gran conoixencia d'o griego. Chuán Ferrández d'Heredia creyó una escuela de traductors d'obras clasicas en a que l'aragonés escrito yera plen d'helenismos. Ixos helenismos (muitos d'ellos antroponimos y toponimos referius a la Helada y Imperio Bizantín) por un regular proveniban d'o griego bizantín, y en manifestaban os cambios foneticos:
Yodización de ει , οι , η e υ en Amasia, Chirovacus, Artasira, Gortini.
Cambio de αι ta /e/: calogrea, chiéstora.
Consonantización d'o segundo elemento d'os diftongos: Efcaíta, Elefterio.
Labiodentalización de β : Teófovo, vita, Verria.
Sonorización d'oclusiva dimpués de nasal: Condostéphano, Ínghiro.
Curiosament beluns d'estos cambios son tamién cambios propios d'a fonetica aragonesa, (como a sonorización dimpués de nasal) u o cambio de ai ta /e/, y por atra parte o diftongo au os escribas aragoneses ya lo escribiban en latín a vegadas como af, (Mont Algaraf, Olocaf, etc..).
En os casos que no se veyen as solucions neogriegas son palabras griegas mes antigas pasadas a traviés d'o latín: Diomedes, Nicomedia.
En Iberia/Iviría y Eraclea/Iraclia s'ha dito que alternan as solucions neogriega y latina, pero talment ixo reflecte a poca conoixencia de l'aragonés charrau por parte d'a filochía clasica u tradicional, que desconoix que en aragonés se puet desfer l'hiato zarrando a e en palabras esdruixulas: Cesario, Nuclio, Aria. Iraclia puet estar l'adaptación a la fonetica aragonesa, de Eraclea esdruixula y con hiato.
Dende que a luenga escrita en Aragón se castellanizó de tot en zaguerías d'o sieglo XV y principios d'o sieglo XVI l'aragonés quedó como una luenga popular con lexico asociau a las actividaz productivas d'a vida cotidiana, palabras patrimonials en a suya mayor parte. Os helenismos yeran obsoletos, y o lexico culto se preneba d'o castellano u d'o francés cualsiquiera que fuese o suyo orichen, (griego, latín, etc...).
En a normalización de l'aragonés, que pasa por fer servir l'aragonés en contextos cultos ye menester fer servir o lexico d'ixos contextos, que a sobén provién d'o griego. A fonetica d'os helenismos en as luengas romances no ye guaire diferent, y no ye problematico introducir cefalopodo u reintroducir anomalo. Ye posible veyer escritos os nombres d'as ciencias derivaus d'o griego LOGIA con aragonesizacions incorrectas con xeada, ignorando as fuents medievals on s'escribiba con g (astrología, astrologiano, teología), pa representar a ch.
Adaptación morfolochica
Os helenismos remataus en -sis u -xis s'adaptan en aragonés sin a -s final (dosi, tesi, crisi, sintaxi), por representar un problema morfolochico que sigan singulars y rematen en -s u que faigan un plural adibindo -es a la terminación sis. Cualques helenismos como analisi y paralisi perdioron a vocal final orichinando analís y paralís.
↑ 13,013,1(es)Tomás Buesa Oliver: Terminología del olivo y del aceite en el altoaragonés de Ayerbe; Miscelánea filológica dedicada a Mons. A. Griera, t. I, Barcelona, 1955, pp. 55-109.
↑(ca)Artur Quintana i Font: Encara mes capcirs: els parlars orientals de Sarró (Baixa Ribagorça Occidental). Miscel·lània Jordi Carbonell-6. Barcelona : Abadia de Montserrat, 1993, pp 271-308.
↑(es)Ana Isabel Lapeña Paúl: Documentos en romance del monasterio de San Juan de la Peña (segunda serie, 1325-1399) ISSN 0214-7602, Nº 11, 1999 , págs. 295-342 [1]
(an)(es)Chuan Zonaras: Libro de los Emperadores (Versión aragonesa del compendio de historia universal patrocinada por Juan Fernández de Heredia). Larumbre Clásicos aragoneses.
(es)Juan A. Frago Gracia: El helenismo culto en la documentación jurídica aragonesa: un nuevo camino para la historia del léxico español. A.F.A, XXVI-XXVII. 1958.
(fr)François de La Chaussée: Noms demi-savants (issus de proparoxytons) en ancien français. Volumen 1 de Publications du Centre de Recherches Anglo-Normandes: Series extra: Editor: Presses Université du Mirail, 1988. ISBN 2858160899, 9782858160891.