Tatry widoczne ze SłowacjiSzczyty Tatr Wysokich, widok z Doliny LitworowejTatry – Landsat + SRTM (wysokość zwiększona 2x). Obraz z programu NASA World WindPanorama Tatr widziana z Łysej GóryMapa plastyczna Tatr wyrzeźbiona w gipsiePanorama Tatr z Batyżowiec na SłowacjiGerlach – najwyższy szczyt całych TatrWysokaRysy – najwyższy szczyt polskich TatrTatry Zachodnie zimąTatry Zachodnie i WysokieGoryczka kropkowanaOmieg kozłowiecFiołek alpejskiSzarotka alpejskaNiedźwiedź brunatnyŚwistak tatrzańskiKozica tatrzańskaPłochacz halnyŻmija zygzakowataSalamandra plamistaKlimek BachledaMapa szlaków turystycznych polskich TatrKolej linowa „Kasprowy Wierch”Sokół – helikopter TOPR
„Tritri” (1086), „Tatry” (1255), w XIII/XIV wieku węg.Thorholl (1256[3]), „Thorchal”, „Tarczal”, bądź „Tutur”, „Thurthul” co oznaczać mogło piekło[4], staroruskie „Tołtry, Toutry”[5], również niem.Schneegebürg (Montes nivium). Adam Mickiewicz wymiennie używał nazw Tatry i Krępak[6], podobnie jak sto lat wcześniej Spener[7].
W 1790 r. Baltazar Hacquet zapisał, że Słowianie nazywają te góry Tatari lub Tatri, ponieważ przedtem przebywały tam tatarskiehordy[8]. Według prof. Rozwadowskiego etymologię nazwy Tatry (staropol. Tartry[9]) należy łączyć z francuską (celtycką[10]) nazwą tertre oznaczającą wzgórze. Zgodnie z tym Tatry oznaczałyby pierwotnie wzgórza[11]. Za takim zestawieniem wyrazów „Tertre – to są Tatry” pisał również Norwid[12]. Niektórzy autorzy sugerują również pochodzenie dackie lub trackie[13]. Jeszcze na początku XIX wieku Tatry Wysokie były nazywane Karpakiem (najwyższa góra, okryta śniegiem), z dacko-iliryskiego karpe oznaczającego skałę, w języku staropolskim zachowanego w formach z karp- np. „przemierzał góry ostre i karpętne”, lub s(z)karpa – stromizna górska[14].
W XIII- i XIV-wiecznych oficjalnych dokumentach węgierskich Karpaty, a raczej Tatry, pojawiają się pod nazwą Thorchal,Tarczal lub rzadziej jako Schneegebürg, Montes Nivium[15].
Topografia
Powierzchnia Tatr wynosi 785 km², z tego około 175 km² (22,3%) leży w granicach Polski, a ok. 610 km² (77,7%) na terytorium Słowacji[1].
Wrażenie wypiętrzenia masywu górskiego jest pogłębione przez sąsiedztwo głębokich kotlin. Tatry otaczają: od zachodu i północy – Obniżenie Orawsko-Podhalańskie, od wschodu i południa Obniżenie Liptowsko-Spiskie. Dna ich dolin znajdują się na wysokości ok. 500–700 m n.p.m. Deniwelacje między okalającymi kotlinami a szczytami Tatr dochodzą do 2 km[2].
Tatry Wysokie – najwyższy szczyt: Gerlach (2655 m), po polskiej stronie: graniczny, północno-zachodni wierzchołek Rysów (2499 m). Grań główna Tatr Wysokich biegnie od przełęczy Liliowe do Przełęczy pod Kopą.
Najwyższym szczytem Tatr Zachodnich znajdującym się w całości w Polsce jest Twarda Kopa (2026 m); ponieważ jednak ten szczyt ma bardzo niewielką wybitność, często podawany jest Giewont (1894 m).
Najwyższe szczyty według kolejności (powyżej 2500 m n.p.m.):
W graniach tatrzańskich znajduje się wiele przełęczy, które odgrywały ważną rolę w ruchu komunikacyjnym i handlowym, a także dla przemytników. Były wykorzystywane podczas II wojny światowej przez kurierów. Najbardziej znane to:
Tatry mają silnie rozbudowaną sieć wodną. Łączna długość potoków przekracza 300 km[21]. Wypływają w wyciekach, wysiękach, źródłach i wywierzyskach oraz młakach. Mają duży spadek, występują na nich progi, wodospady, kotły eworsyjne, bystrza i baniory. Ich wody są zimne; w lecie ogrzewają się do 10 °C, w zimie następuje zlodzenie części wody w potokach, a woda przepływająca pod lodem ma temperaturę do +1 °C. W rejonach zbudowanych ze skał wapiennych charakterystyczną cechą jest występowanie na potokach ponorów, w których woda często na dużych odcinkach płynie pod powierzchnią terenu. Niektóre doliny (np. Dolina Suchej Wody Gąsienicowej) odwadniane są niezgodnie z rzeźbą terenu – część wody podziemnymi przepływami wypływa w sąsiednich dolinach[22].
Jeziora Tatr zwane są tradycyjnie stawami. Nazwa ta przyjęła się też w publikacjach naukowych. W Tatrach występuje blisko 200 różnej wielkości stawów, począwszy od największego, Morskiego Oka (34,93 ha), poprzez porównywalnie duży Wielki Staw Polski, do zupełnie maleńkich, jak Zadni Mnichowy Stawek (0,04 ha). Stawy tatrzańskie z kilkoma wyjątkami (Cichy Staw, Mokra Jama) są pochodzenia polodowcowego. Znaczna większość stawów znajduje się na terenie Tatr Wysokich, w Tatrach Zachodnich ich liczba jest znacznie mniejsza (najbardziej znany w Polsce jest Smreczyński Staw). Na Słowacji największymi jeziorami są Wielki Hińczowy Staw i Szczyrbskie Jezioro (po ok. 20 ha)[1].
Tatry są górami fałdowymi orogenezy alpejskiej, dlatego charakteryzuje je tzw. młoda rzeźba terenu. W epoce późnej kredy (w środkowym i późnym turonie), w ramach fazy subhercyńskiej, serie skalne zostały sfałdowane i przemieszczone ku północy o wiele kilometrów. Wtedy właśnie powstały płaszczowiny tatrzańskie[23].
W eocenie obszar Tatr, a przynajmniej jego północna część, została przykryta płytkim morzem, w którym powstały zlepieńce, wapienie numulitowe, piaskowce, mułowce i łupki pokrywające północne stoki regli oraz wypełniające Kotlinę Zakopiańską i budujące Pasmo Gubałowskie. Ostatecznie zostały wypiętrzone w późnym miocenie (10–15 mln lat temu)[23].
Zdecydowaną większość Tatr budują skały krystaliczne, skały osadowe są obecne głównie na północnym skraju Tatr, gdyż były one przesunięte z południa i obalone na północ. W polskiej części Tatr, będącej północną częścią tego masywu, skały osadowe zajmują większą powierzchnię niż krystaliczne[24].
W obrębie granitoidów występują żyły pegmatytów i żyły kwarcowe, ważne ze względu na cenne minerały wydobywane tu od XV wieku.
Skały metamorficzne
Skały metamorficzne występują głównie w Tatrach Zachodnich i są to przede wszystkim gnejsy i migmatyty, o wieku głównej fazy metamorfizmu datowanym na 420 mln lat. Większość skał metamorficznych Tatr była prawdopodobnie pierwotnie fliszem, choć są też obecne amfibolity itp., które pochodzą z metamorfizmu pierwotnych obojętnych skał wulkanicznych typu bazaltów. Podrzędnie spotyka się łupki łyszczykowe oraz mylonity. W seriach metamorficznych występują też wkładki granodiorytów i granitów porfirowych[22].
Serie osadowe
Najstarszym osadem jest permskizlepieniec koperszadzki znaleziony na północnym zboczu Jagnięcego Wierchu w Tatrach Słowackich[25]. Na nim albo bezpośrednio na granicie osadziły się utwory triasu – głównie piaskowce i łupki oraz nieliczne wkładki zlepieńców. Osady jurajskie i kredowe są tu silnie zredukowane, prawdopodobnie obszar ten często był wyniesiony ponad poziom morza i podlegał erozji{[23].
Na nich spoczywają serie osadowe. W triasie, jurze i kredzie następowała sedymentacja skał osadowych, przy czym była ona zróżnicowana. Serie wierchowe i reglowe różnią się charakterem osadów, co było spowodowane różną głębokością morza i odległością od brzegu oraz ruchami tektonicznymi, powodującymi lokalne przegłębienia i spłycenia poszczególnych basenów sedymentacyjnych, a czasami ich wynurzenie ponad powierzchnię morza[23].
W górnej kredzie serie skalne zostały sfałdowane i przemieszczone ku północy o wiele kilometrów. Tak powstała płaszczowinowa budowa Tatr. W eocenie część Tatr została przykryta morzem, w którym powstały zlepieńce, wapienie numulitowe, piaskowce, mułowce i łupki, pokrywające północne stoki Regli oraz wypełniające Kotlinę Zakopiańską i Pasmo Gubałowskie. Piaskowce, mułowce i łupki leżące na wapieniach numulitowych należą do fliszu podhalańskiego[24][27].
Rzeźba i osady czwartorzędowe
Rzeźba Tatr ma cechy typowej rzeźby alpejskiej. Jest ona efektem znacznego neotektonicznego wyniesienia masywu nad okalające go kotliny śródgórskie, erozji rzecznej, krasowej oraz erozyjnej i akumulacyjnej działalności lodowców górskich podczas kilku (3 do 8) zlodowaceńplejstoceńskich. Według badaczy lodowce ostatniego zlodowacenia definitywnie ustąpiły w boreale ok. 8,4 tys. 14C lat BP, a nawet w fazie atlantyckiej, ok. 5 tys. lat 14C BP (zob. holocen). Erozyjna działalność lodowców bardzo dobrze zapisała się w U-kształtnych profilach poprzecznych dolin (np. żłoby lodowcowe Doliny Białej Wody, Roztoki, Rybiego Potoku), cyrkach lodowcowych, misach glacjalnych (np. Morskie Oko), dolinach zawieszonych (np. Dolinka Buczynowa), mutonach i podciosach lodowcowych (np. Dolina Pięciu Stawów Polskich i Dolina Roztoki). W zlodowaconych dolinach zachowały się ciągi moren końcowych, bocznych, dennych i ablacyjnych oraz formy lodowców gruzowych, a także osady rzeczne i rzeczno-lodowcowe. Doliny niezlodowacone podczas plejstocenu zachowały swój V-kształtny profil poprzeczny (np. Dolina za Bramką, dolne części dolin Kościeliskiej i Chochołowskiej, Dolina Strążyska). Podczas holocenu glacjalna rzeźba poddana została niedużemu przemodelowaniu, głównie za sprawą działalności erozyjnej i akumulacyjnej procesów stokowych – powstały żleby, piargi i stożki piargowe[24].
Osadami plejstoceńskimi są gliny z głazami i głazy moren czołowych i bocznych, żwiry rzeczne, głazowiska, gliny zboczowe. W holocenie powstały głazy i bloki piargów, żwiry, piaski i mułki rzeczne, mady, gliny zboczowe, torfy i namuły torfiaste[24].
W skałach krasowiejących (głównie wapienie serii wierchowej) podczas czwartorzędu rozwinęły się systemy jaskiń. Po polskiej stronie odkryto dotychczas 857 jaskiń o łącznej długości ponad 133 km{[28]. Liczba poznanych jaskiń w części słowackiej jest mniejsza. Do największych jaskiń tatrzańskich należą:
Cień Księżyca – najdłuższa w całych Tatrach (30 500 m, stan na październik 2012[29]) i najgłębsza (451 m) w Tatrach Wysokich,
W Tatrach stwierdzono występowanie około 1300 gatunków roślin naczyniowych, przy czym dla około 200 gatunków Tatry są jedynym miejscem ich występowania w Polsce. Bogata jest flora mszaków (około 700 gatunków), występuje też tutaj około 1000 gatunków grzybów, 870 gatunków porostów. Czynniki klimatyczne zadecydowały o dużej odrębności flory Tatr od flory nizinnej. Zróżnicowanie geologiczne podłoża i znacznie różniące się warunki życiowe na różnych wysokościach są przyczyną dużej różnorodności gatunkowej flory Tatr. W czasie jednodniowej wycieczki, na niewielkim obszarze napotkać można wiele, znacznie różniących się składem gatunkowym zespołów roślinności[22].
piętro kosodrzewiny (subalpejskie, do 1800 m n.p.m.) – tworzone głównie przez kosodrzewinę (Pinus mugo) z domieszką wierzby śląskiej. Z pierwotnej powierzchni kosówki pozostało jedynie około 50%, resztę wskutek gospodarki pasterskiej zajęły hale. Zwiększyło to zagrożenie lawinowe w górach. Po zaprzestaniu wypasu kosodrzewina z powrotem stopniowo zarasta dawne hale.
piętro halne (do 2300 m n.p.m.) – obszar porośnięty niską trawiastą roślinnością. Niegdyś były to obszary intensywnie wykorzystywane gospodarczo jako pastwiska. Obecnie kontynuuje się kontrolowany wypas kulturowy na niektórych polanach.
piętro turniowe (powyżej 2300 m n.p.m.) – rośnie tu jeszcze około 120 gatunków roślin naczyniowych.
Najciekawsza przyrodniczo i najbardziej swoista jest roślinność dwóch ostatnich pięter[22].
Ponadto występują tu zbiorowiska roślinne azonalne, np. ziołorośla, traworośla, zbiorowiska źródlisk i wyleżysk, zbiorowiska przypotokowe[22].
Piętra powyżej lasów zamieszkują zwierzęta niespotykane w Polsce poza Tatrami. Wśród ssaków są to: świstak tatrzański (Marmota latirostris), kozica tatrzańska (Rupicapra tatrica), której liczebność w XXI wieku systematycznie się zwiększa (31.10.2012 w całych Tatrach żyło 1096 kozic[30], 31.10.2017 – 1263, a 31.10.2018 – 1431[31]), śnieżnik europejski (polnik tatrzański) (Microtus nivialis mirhanreini), nornik tatrzański (Microtus tatricus). Wśród ptaków: płochacz halny (Prunella collaris), siwerniak (Anthus spinoletta), pomurnik (Tichodroma muraria), orzechówka (Nucifraga caryocatactes)[22].
Klimat
Klimat tatrzański ma wiele cech wspólnych z klimatem alpejskim. Najważniejsze z nich to niska średnia temperatur w roku, duża zmienność temperatur w ciągu doby, gwałtowne zmiany, częste zachmurzenia, znaczna liczba dni z opadami (w wyższych partiach gór większość opadów ma postać śniegu), zamglenia, długo utrzymująca się pokrywa śnieżna, silne nasłonecznienie i wiatry wiejące zazwyczaj z zachodu oraz z kierunku południowo-zachodniego. Większość zjawisk związana jest z przechodzeniem frontów atmosferycznych[21].
Temperatura
Zima w Tatrach trwa zazwyczaj od końca listopada do końca marca (w Zakopanem) i od połowy października do początku maja na wysokości Kasprowego Wierchu. Najzimniejszym miesiącem najczęściej jest luty, a najcieplejszym lipiec[22]. Najwyższa zanotowana temperatura w Zakopanem to +32,8 °C 8 sierpnia 2013 r.[32] Charakterystyczne dla klimatu tatrzańskiego są zimowe inwersje temperatury (zaburzenia zasady: im wyżej, tym zimniej) oraz śnieżyce w środku lata[22].
Wiatr
Silne, często huraganowe wiatry zazwyczaj nazywane są halnymi. To uogólnienie jest błędne. Wiejący z kierunku południowego wiatr halny jest odpowiednikiem fenu. Powstaje w sytuacji, gdy na wschód od Tatr rozwija się wyż, a na zachód niż. Nagrzane powietrze po południowej stronie Tatr podnosi się i stopniowo ochładza (ok. 0,6 °C/100 m). Para wodna zawarta w powietrzu skrapla się, a nad grzbietem Tatr powstaje podłużny obłok (widoczny najlepiej nad Giewontem i Czerwonymi Wierchami). Masy powietrza po przejściu grzbietu opadają gwałtownie w kierunku Zakopanego. Temperatura po polskiej stronie Tatr rośnie (ok. 1 °C/100 m) a wiatr wieje gwałtownymi, ciepłymi podmuchami, pomiędzy nimi występują charakterystyczne okresy „ciszy”. Wiatr halny zazwyczaj pojawia się wiosną lub jesienią, trwa od kilku godzin do kilku dni. Kończy się na ogół opadami deszczu lub śniegu[22]. Najsilniejszy przeszedł w dniach 6–7 maja 1968, wiał z prędkością 288 km/godz. i połamał ok. 500 ha lasu. Ogromne szkody wiatr wyrządził także 19 listopada 2004 w południowej części słowackich Tatr Wysokich. Trzy miliony metrów sześciennych drzew zostało połamanych lub wyrwanych z korzeniami, dwie osoby zginęły.
Wiatr halny poprzedza spadek ciśnienia powietrza, odczuwany zwłaszcza przez osoby nadpobudliwe oraz cierpiące na choroby serca i krążenia. Zimne, porywiste wiatry wiejące z kierunków zachodnich nazywane są przez górali orawskimi[22].
Opady
Najwyższe opady najczęściej notuje się w lipcu, także w lipcu najczęściej występują w Tatrach burze. Średnio na lipiec przypada 10 dni burzowych[22].
Najwyższa dobowa suma opadów w polskiej części wynosi 300 mm deszczu. Zanotowana została 30 czerwca 1973 na Hali Gąsienicowej.
W Tatrach, podobnie jak w innych wysokich górach, zwłaszcza w wyższych partiach, duże znaczenie ma tzw. opad poziomy, czyli woda osadzająca się w wyniku kondensacji bezpośrednio na powierzchni ziemi, skał, roślin i różnych przedmiotów w postaci rosy, a przede wszystkim w postaci stałej – szadzi i szronu. Trudno jest ocenić ilość opadu poziomego w bilansie wodnym, ale efekty w postaci szreni lub szadzi, pokrywających lodowymi igiełkami drzewa, skałki i budynki są powszechnie znane i podziwiane.
Maksymalna zanotowana grubość pokrywy śnieżnej na szczycie wynosi:
w Polsce – Kasprowy Wierch: 355 cm (kwiecień 1996),
na Słowacji – Łomnica: 410 cm (25 marca 2009)[33].
Zjawiska optyczne
W Tatrach częste są silne zamglenia. W przypadku utrzymywania się mgieł w dolinach przy jednoczesnym nagrzaniu powietrza w wyższych partiach gór można czasem zaobserwować w horyzontalnym położeniu słońca tzw. widmo Brockenu (własny, wyolbrzymiony cień na ekranie mgieł). W przesądach taternickich zaobserwowanie tego zjawiska traktowane bywa jako ostrzeżenie (zwiastun nieszczęścia). Jednak widziane trzykrotnie jest już swoistym „zabezpieczeniem” w dalszych wędrówkach po górach.
Dość często występującym zjawiskiem jest halo[22].
W 1683 roku wydana została książka Ungarischer oder Dacianischer Simplicissimus (Węgierski albo Dacki Simplicissimus) anonimowego autora, który opisywał w niej swoje przygody i wycieczki w Tatrach. Stała się ona bardzo popularna. Jak się później okazało, autorem jej był urodzony we WrocławiuDaniel Speer, który przez pewien czas przebywał na Podtatrzu[34].
W 1782 roku Austriacy sporządzili pierwszą dokładną (jak na ówczesne czasy) mapę Tatr[19].
Za ojca polskiej turystyki tatrzańskiej uważa się Stanisława Staszica. W latach 1803–1805 wędrował po Tatrach, prowadząc badania naukowe. Ich owocem jest wydane w 1815 dzieło O ziemiorodztwie Karpatów. Staszicowi przypisywane jest pierwsze wejście na Kołowy Szczyt. Był też na Krywaniu, Sławkowskim Szczycie, Łomnicy. Tatry badał też Göran Wahlenberg w roku 1813, a w latach 1835–1850 geolog Ludwik Zejszner[18].
Wynikami rozlicznych badań są m.in. publikacje Witolda H. Paryskiego, autora wielotomowego przewodnika dla taterników Tatry Wysokie, oraz jego żony Zofii Radwańskiej-Paryskiej opisującej bogactwo flory tatrzańskiej (zajmowała się także tematyką ochrony przyrody). Z Tatrami związany był także Józef Fedorowicz, wieloletni kierownik zakopiańskiej stacji meteorologicznej, a także Juliusz Zborowski – dyrektor Muzeum Tatrzańskiego[18].
Wielu z nich zostało pochowanych na najstarszym cmentarzu Zakopanego na Pęksowym Brzyzku[18].
Obecnie Tatry są bardzo licznie odwiedzane, szczególnie ich polska część – chociaż jest mniejsza niż słowacka, to jednak liczba turystów jest tu znacznie większa. Rocznie polską część Tatr odwiedza około 3 mln osób. Apogeum odwiedzin przypada w sezonie wakacyjnym, kiedy to polską część odwiedza ponad 1,5 miliona turystów (rekord z wakacji 2017 wynosi 1 mln 640 tys. turystów)[35]. Rekord tygodniowy odwiedzin TPN to ponad 200 tys. osób[36], a dzienny 41 tys. osób. Rekord wejść na jeden szlak padł natomiast 3 kwietnia 2016 w Dolinie Chochołowskiej, którą odwiedziło 25 tys. osób[37].
Łączna długość szlaków w polskiej części Tatr wynosi 275 km, natomiast w części słowackiej 651 km.
Najliczniej odwiedzanymi miejscami po stronie polskiej są Morskie Oko, Giewont, Kasprowy Wierch oraz Dolina Kościeliska i Dolina Chochołowska[18].
Najwyższym punktem w Tatrach, na który można się dostać znakowanym szlakiem turystycznym, są Rysy (położony na Słowacji główny wierzchołek ma 2503 m n.p.m.), tylko minimalnie niższy jest Krywań (2495 m n.p.m.)[19].
Ratownictwem w polskiej części Tatr zajmuje się Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, które jako jedno z niewielu na świecie nie wymaga posiadania ubezpieczenia górskiego i nie pobiera odpłatności za akcje ratownicze. W słowackiej części akcjami ratowniczymi zajmuje się Górskie Pogotowie Ratunkowe (HZS), jednak wymagane jest posiadanie odpowiedniego ubezpieczenia górskiego, w przypadku jego braku należy się liczyć z obowiązkiem pokrycia kosztów akcji ratowniczej[19].
Turystyka jest też obecnie najważniejszym źródłem bezpośredniego i pośredniego (schroniska, ratownictwo, gastronomia, komunikacja, koleje terenowe i linowe) oddziaływania człowieka na przyrodę Tatr. Stale rosnąca presja turystyczno-sportowo-rekreacyjna jest uważana za najbardziej destrukcyjną formę antropopresji obok zanieczyszczeń powietrza napływających na teren Tatr znad dużych ośrodków przemysłowych[40]. Presja turystyczno-sportowo-rekreacyjna dotyczy zarówno Tatr w obrębie granic Polski[41], jak również Tatr słowackich[42].
W roku 2013 Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody zagroziła słowackiemu TANAP pozbawieniem statusu parku narodowego z powodu dużych inwestycji (głównie w infrastrukturę narciarską) na terenie parku, które bardzo poważnie ingerują w krajobraz i przyrodę[43].
Od roku 1980 TANAP zamyka szlaki „powyżej schronisk” na czas tatrzańskiej zimy, najpierw był to okres od 1 października do 30 czerwca, a od roku 2004 jest to okres od 1 listopada do 15 czerwca.
W 2012 r. TPN uruchomił system TatryInfo, który jest przewodnikiem i lokalizatorem działającym na telefonach komórkowych poprzez technologie NFC i QR.
W grudniu 2012 w Kuźnicach uruchomiono PIEPS Check Point – punkt kontrolny dla detektorów lawinowych[44].
Jako najstarszy wypadek w Tatrach (ok. połowy XVII w.) przekazy podają śmierć poszukiwacza skarbów, Adama Kaltsteina, jednak najprawdopodobniej było to zabójstwo. Następną ofiarą był kolejny poszukiwacz skarbów Johann Andreas Papirus, który miał spaść z Czarnego Szczytu. Po północnej, polskiej stronie Tatr kroniki odnotowują najwcześniej juhasa Budza, który spadł z Koziego Wierchu do Dolinki Buczynowej podczas ratowania owcy. W roku 1850 zabił się pięćdziesięcioletni góral Maciej Bachleda, a w 1851 sześcioletnia Katarzyna Dropa[1].
W Tatrach miało miejsca kilka tajemniczych i nigdy nie wyjaśnionych wypadków śmiertelnych oraz wiele zaginięć. Jednym z bardzo zagadkowych przypadków jest tragedia Kaszniców nad Żabim Stawem Jaworowym[45].
Najtragiczniejszy wypadek w polskich Tatrach zdarzył się 28 stycznia 2003 r., kiedy to w lawinie zginęło 8 turystów udających się na Rysy.
Według klasyfikacji TOPR, w wypadkach turystycznych zginęło 480 osób, w taternickich 159 osób, w lawinowych 107 osób, w zamachach samobójczych 69 osób, w wypadkach narciarskich 24 osoby, w jaskiniowych 9 osób, w innych (utopienia, zabójstwa, wypadki przy pracy, wypadki na lotniach, wypadki w schroniskach) 32 osoby, a w przypadkach kiedy okoliczności śmierci nie zidentyfikowano 12 osób[46].
W ciągu pierwszych stu lat istnienia zorganizowanej służby ratowniczej (tj. w latach: 1909–2009) w polskich Tatrach odnotowano śmierć 882 osób[46] lub wg innych danych 892 osób; 101 z nich zginęło na Orlej Perci i szlakach dojściowych, 57 na Mięguszowieckich Szczytach, 48 na Giewoncie, 42 na Czerwonych Wierchach, 34 na Świnicy, a 29 na Rysach[45].
Liczba ofiar śmiertelnych rocznie w całych Tatrach polskich (akcje TOPR/GOPR/TOPR), 1909-2021[47]:
Liczba ofiar śmiertelnych rocznie w Tatrach Wysokich (bez Zachodnich i Bielskich) słowackich (akcje HZS i jej poprzedników), 1900-2018[48]
Przynależność i granica
Początkowo granica między Polską a Królestwem Węgier w Tatrach nie była ściśle wyznaczona. Przez Tatry biegł pas ziemi niczyjej[49]. W 1634 r. podpisano umowę pomiędzy Polską i Węgrami wyznaczającą granicę w Tatrach. Biegła ona wówczas rzeką Białką, Białą Wodą i Rówienkowym Potokiem na Mały Jaworowy Szczyt, a stamtąd granią główną przez Świstowy Szczyt, Małą Wysoką, Polski Grzebień, Zadni Gerlach, Rysy, Mięguszowiecki Szczyt, Szpiglasowy Wierch. W 1772 r. po I rozbiorze Polski Tatry stały się własnością Monarchii Habsburgów. W 1824 r. dobra zakopiańskie oraz Dolinę Rybiego Potoku wraz z Morskim Okiem zakupił od władz austriackich Węgier Emanuel Homolacs. W 1867 r. powstały Austro-Węgry i Tatry stały się umowną granicą pomiędzy dwoma państwami monarchii, jednak sama granica nadal nie została dokładnie wyznaczona. W 1889 r. hrabia Władysław Zamoyskinabył na licytacji dobra zakopiańskie (Zakopane oraz część Tatr wraz z Morskim Okiem). W związku z licznymi sporami o przynależność ziem pod koniec XIX wieku podjęto próby delimitacji granicy. Nie przyniosły one skutku i sprawa w 1897 trafiła do sądu międzynarodowego, który 13 września 1902 r. ustalił dokładny przebieg granicy austro-węgierskiej w spornym terenie[1].
Po rozpadzie Austro-Węgier w 1918 r. powstał spór między Czechosłowacją i Polską o przebieg granicy, m.in. w Tatrach i na Podtatrzu. W 1920 r. konferencja ambasadorów państw alianckich wyznaczyła tę granicę. W Tatrach przebiegała ona tak jak obecnie. Po układzie monachijskim w 1938 r. na wschodzie Tatr granicę przesunięto tak, że przebiegała ona granią główną aż do Przełęczy pod Kopą, dalej granią Tatr Bielskich na Płaczliwą Skałę i jej granią na Wierch Średnicę i dalej. Polska otrzymała resztę północnych stoków Tatr Wysokich oraz część północnych stoków Tatr Bielskich wraz z Jaworzyną Spiską. Po II wojnie światowej granica w Tatrach między Polską i Czechosłowacją wróciła do tej sprzed 1938 roku[1].
↑ abcdJerzyJ.KondrackiJerzyJ., Geografia regionalna Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, ISBN 83-01-12479-2. Brak numerów stron w książce
↑W roku 1256 król Bela IV daruje szlachetnej rodzinie z Hrnova dobra „...ab utraque partie fluvii Poprad, inter indagines regni nostri et confinia Poloniae et inter montes Semina et alpes Thorholl”, [w:] Codex DH VIII.
↑„Turtrut gelautet hat, spater kann auch neben Turtur < Turtul der akk. „Turtrot, gestanden habe (vgl. poklot: pokol)”. Finnisch-ugrische Forschungen, t. 13, 1971. s. 176.
↑„Oznacza góry strome i skaliste i odpowiada ruskiemu Tołtry”, [w:] „Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodników imienia Kopernika”, t. 34. s. 535; małoruska (ukraińska) „Tołtry-Toutry”, [w:] Geografja ziem dawnej Polski 1921. s. 48.
↑„Na oznaczenie Tatr Mickiewicz wymiennie używał nazwy Tatry i Krępak”, [w:] Władysław Dynak, Jacek Kolbuszewski. Studia o Mickiewiczu. s. 79, 96.
↑„Carpates mons hodie Krapak, & Krepak, vacatur & tere Russiam ab Hungaria diuidit”, [w:] Jacob Carl Spener. Notitia Germaniae antiquae. 1717. s. 94.
↑Etnografia polska, PAN. t. 5 1961. s. 54.; Montes Tartari, per contractionem Tatri, [w:] Historia Naturalis Curiosa Regni Poloniae. Sandomiriae. 1721. s. 20.; na Tartari „przybysze z Tartaru”, z piekła rodem, [w:] Józef Staszewski. Słownik geograficzny: pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych, s. 305. z. Tatry.; „od miasta Carpis starożytnych Bastarnów” ku krajom tatarskim, [w:] Jacek Kolbuszewski. Tatry i górale w literaturze polskiej: antologia. 1992.
↑Prasłowiańszczyzna, Lechia-Polska, 1959. t. 2 s. 238.
↑Tadeusz Milewski. Teoria, typologia i historia języka. 1993. s. 344.
↑Język polski. t. II, 1. 1914. [w:] Język polski, t. 3-4. PAU. Komisja Językowa. 1916.
↑Norwid jako lingwista i filolog. [w:] Studia polonistyczne. tomy 9-12. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza (Poznań). 1981. s. 196.
↑AdamA.FałowskiAdamA., BogdanB.SenderoBogdanB., Biesiada słowiańska, 1992, s. 46.
↑Samuel Bogumił Linde. Słownik języka polskiego. 1808. s. 967.
↑„The name „Tatras” appears in varius form in the oldest documents; a report of the bishopic of Prague in 1086 AD calls them „Tritri” wheres Boleslav prince of Kraków in a documents marks them in 1255 as „Tatry”. The Hungarians of the 13th and 14th century wrote „Thorchal” or „Tarczal”, also „Tutur”, „Thurthul”. Die Zipser Deutschen nannten sie „Schneegebürg” (Montes nivium).”, [w:] Radek Roubal. Tatranské doliny. 1961. s. 10, 39, 49.
↑Ściślej: Kozi Wierch jest położoną w całości na terenie Polski najwyższą górą o zauważalnej wybitności. Gór bardzo słabo wyróżniających się z otoczenia nie uważa się zazwyczaj za istotne i nie umieszcza w takich zestawieniach. Gdy jednak uwzględni się wierzchołki mniej wyniesione ponad okoliczne przełęcze, najwyższym szczytem całkowicie należącym do Polski jest Cubryńska Strażnica (2335 m n.p.m.), a drugim Świnicka Kopa (2298 m n.p.m.). W takim rozumieniu Kozi Wierch jest trzeci, ale dwa
wyprzedzające go szczyty są w istocie drobnymi wypiętrzeniami w grani, z trudem tylko możliwymi do zidentyfikowania w terenie.
↑GrzegorzG.BarczykGrzegorzG., AdamA.PiechowskiAdamA., GrażynaG.ŻurawskaGrażynaG., Bedeker tatrzański, RyszardR.Jakubowski (red.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, ISBN 83-01-13184-5. Brak numerów stron w książce
↑ abPawełP.SkawińskiPawełP., TomaszT.Zwijacz-KozicaTomaszT., Tatrzański Park Narodowy, Warszawa: Oficyna Wyd. MULTICO, 2005, ISBN 83-7073-408-1. Brak numerów stron w książce
↑ abcdeEdwardE.PassendorferEdwardE., Jak powstały Tatry, Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1971. Brak numerów stron w książce
↑ abcdefgMapa geologiczna Tatr polskich. Skala 1:30 000, Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1979. Brak numerów stron w książce
↑EdwardE.PassendorferEdwardE., MariaM.Turnau-MorawskaMariaM., Zlepieniec koperszadzki, jego geneza i wiek, „Przegląd Geologiczny”, 12, Warszawa 1956, s. 575–576.
↑ abZbigniewZ.KotańskiZbigniewZ., Przewodnik geologiczny po Tatrach, Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1971. Brak numerów stron w książce
↑ZbigniewZ.KotańskiZbigniewZ., EdwardE.PassendorferEdwardE., Przewodnik XXXII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Tatrach i na Podhalu, StanisławS.Sokołowski (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Geologiczne, 1959. Brak numerów stron w książce
↑ abcMichałM.JagiełłoMichałM., Wołanie w górach: wypadki i akcje ratunkowe w Tatrach, Warszawa: Iskry, 2006, ISBN 83-244-0007-9. Brak numerów stron w książce
↑Smrteľné nehody vo Vysokých Tatrách, [w:] serwis Horská záchranná služba, nie obejmuje ofiar związanych z działaniami wojennymi, zwłaszcza w okresie Słowackiego Powstania Narodowego.
↑StefanS.CiaraStefanS., Słuszna sprawa górę wzięła, Morskie Oko nasze..., „Mówią wieki” (10), 2009, s. 26–30, ISSN1230-4018.
