Polski system orderowo-odznaczeniowy – zhierarchizowany sposób nagradzania poprzez odznaczanie osób zasłużonych dla państwa polskiego, wyraz uhonorowania ich zasług zawodowych lub indywidualnego męstwa[1]. Starszeństwo (hierarchia ważności, niekiedy określana również słowem precedencja[2]) polskich orderów i odznaczeń państwowych jest regulowane przepisami prawa rangi ustawowej[3].
Ordery i odznaczenia stanowią najwyższe wyróżnienie zasług cywilnych i wojskowych, w czasie pokoju lub wojny, dla chwały i rozwoju Rzeczypospolitej Polskiej[4]
Charakterystyka
Art. 138 Konstytucji RP stanowi, że Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej nadaje ordery i odznaczenia[5], co jest równoznaczne z prowadzeniem wyłącznie przez niego polityki orderowej w imieniu Polski.
wnioskowy, gdy inicjatorem jest organ umocowany ustawowo (premier, minister, kierownik urzędu centralnego, wojewoda)[3].
Do ustawowego organu mogą z inicjatywą zgłosić się podległe im jednostki, organy samorządowe, organizacje społeczne i zawodowe, co nakłada na organ wyższy konieczność ich weryfikacji pod względem formalnym i merytorycznym oraz powiadomienie wnioskodawcy, jeśli wniosek został odrzucony[3].
Podobnie wyglądają tryby odbierania:
urzędowy, gdy inicjatorem jest Prezydent RP,
wnioskowy, gdy inicjatorem jest organ umocowany ustawowo (kapituły orderów, a także premier, minister, kierownik urzędu centralnego oraz wojewoda)[4].
Zgodnie z art. 5 ustawy z 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach do Prezydenta należy wydawanie zezwoleń na przyjmowanie przez obywatela polskiego orderu, odznaczenia lub innego zaszczytnego wyróżnienia nadanego przez najwyższe władze państwa obcego[6].
W Polsce obecnie nadawanych jest pięć orderów (cztery z nich posiadają swoje kapituły), jedenaście odznaczeń cywilnych (sześć w formie krzyża i pięć medali) i trzynaście odznaczeń wojskowych (siedem w formie krzyża i sześć w postaci gwiazd o charakterze pamiątkowym). Przyznawanie jednego orderu wojennego (Virtuti Militari) i dwóch odznaczeń wojennych (Krzyż Walecznych oraz Krzyż Zasługi z Mieczami) zostało wstrzymane, gdyż mogą być przyznawane wyłącznie w czasie prowadzonej przez Polskę wojny i do pięciu lat po jej ukończeniu[4].
Zbiorowościom może zostać nadany jedynie Krzyż Kawalerski Orderu Krzyża Wojskowego i Krzyż Wojskowy, które mogą otrzymać formacje walczące. W okresie prowadzenia wojny (a później w ciągu 5 lat od jej zakończenia) istnieje również możliwość odznaczania formacji walczących i miejscowości Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. Wszystkie ordery i odznaczenia mogą być przyznane jedynie w wyjątkowych przypadkach pośmiertnie, wyłącznie w uznaniu szczególnych i godnych upamiętnienia zasług dla Rzeczypospolitej Polskiej. Cudzoziemcy mogą je otrzymać za zasługi dla RP lub jej obywateli lub stosownie do zwyczajów międzynarodowych[4] (wymaga zgody głowy państwa zagranicznego, uzyskiwanej za pośrednictwem protokołu dyplomatycznego[2]).
Kolejność noszenia orderów i odznaczeń w okresie III Rzeczypospolitej, po roku 1989 początkowo była normowana przez poprzednie przepisy. W związku z całkowitą zmianą systemu orderów i odznaczeń w 1992, kwestia kolejności została uregulowana na nowo rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 listopada 1992 r. w sprawie opisu, materiału, wymiarów, wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak, orderów i odznaczeń[7]. Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 31 lipca 2007 r. (wejście w życie 10 października 2007 r.) kolejność orderów i odznaczeń została w znacznym stopniu zmieniona[8]. Kolejne Rozporządzenie Prezydenta RP określiło kolejność po ustanowieniu nowych orderów i odznaczeń[9].
Starszeństwo polskich orderów i odznaczeń jest przedstawione poniżej. W takiej kolejności nosi się na lewej piersi baretki lub miniatury odznaczeń, z prawej do lewej strony. Kolejność ta odnosi się też do noszenia pełnych odznak orderów i odznaczeń, z wyjątkiem części orderów najwyższych klas noszonych na wstędze. Ordery Virtuti Militari i Ordery Krzyża Wojskowego można nosić jednocześnie (jeśli osoba odznaczona jest wielokrotnie) zgodnie ze starszeństwem, inne ordery nosi się wyłącznie w najwyższej posiadanej klasie. W przypadku jednoczesnego posiadania Orderu Orła Białego i Orderu Virtuti Militari I Klasy – nosi się insygnia Krzyża Wielkiego Orderu Virtuti Militari.
System polskich orderów i odznaczeń państwowych uzupełnia zestaw kilkudziesięciu odznaczeń resortowych, nadawanych przez ministrów lub osoby do tego uprawnione, zwykle wysokiego urzędnika kierującego centralnym organemadministracji państwowej, instytucją lub organizacją.
Historyczne polskie systemy orderowo-odznaczeniowe
Odznaczenia Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1705–1795)
Pierwszy order Rzeczypospolitej Obojga Narodów ustanowiony przez króla Władysława IV Wazy w 1634 – Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny – nie został zatwierdzony przez sejm ani wprowadzony, wskutek sprzeciwu szlachty wynikającego z obawy o wprowadzenie przez władcę rządów despotycznych (monarchii absolutnej) przy pomocy kawalerów orderu[13]. Dopiero powstanie pierwszego orderu w 1705 (nawiązującego nazwą do polskiego herbu) i drugiego w 1765 (gdzie patronem był św. Stanisław, a twórcą król Stanisław) utworzyło pierwotny polski system orderowy, do których w 1792 dołączył trzeci order, tym razem typowo wojskowy. System ten dotrwał aż do III rozbioru, a starszeństwo w nim wyglądało następująco:
Władca Księstwa WarszawskiegoFryderyk August I Wettyn przywrócił cały system przedrozbiorowy (zgodnie z art. 85 Konstytucji KsięstwaOrdery cywilne i wojskowe, będące dawniej w Polsce, utrzymują się, a król jest naczelnikiem tych orderów), zmieniając jedynie trochę nazwy dwóch niższych orderów:
Po utworzeniu w 1815 Kongresówki i połączeniu jej unią personalną z Cesarstwem Rosyjskim, otrzymała ona nową Konstytucję Królestwa Polskiego, której art. 44 brzmiał Do Panującego należy ustanowienie, urządzanie i rozdawnictwo orderów cywilnych i wojskowych, a art. 160 Ordery Polskie cywilne i wojskowe, to jest: Orła Białego, Świętego Stanisława i Krzyża Wojskowego są zachowane[14], czyli kolejność orderów została zachowana:
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I z 25 stycznia 1831 odebrała carom rosyjskim prawa do odznaczania polskimi orderami i odznaczeniami, ale podczas powstania listopadowego utrzymano przyznawanie jedynie Virtuti Militari, a prerogartywy nadawcze przekazano na ręce Naczelnego Wodza. Upadek powstania spowodował włączenie dwóch najwyższych orderów do systemu odznaczeń rosyjskich jako niższe ordery cywilne (pod nazwami CiK Order Orła Białego i CiK Order św. Stanisława), a Virtuti Militari przekształcono w najniższej rangi rosyjską odznakę pamiątkową Polski Znak Honorowy, który nadano w liczbie około 100 tys. niemal wszystkim uczestnikom walk po stronie cara, nawet felczerom i cyrulikom[1].
Odznaczenia II Rzeczypospolitej (1919–1939)
Władze Rzeczypospolitej, tworząc własny kodeks orderowy, opierały się na wzorach europejskich, ściśle nawiązując do polskiej historii i kultury. Zostały wskrzeszone dwa przedrozbiorowe ordery i utworzono jeden order nowy (dla wyróżnienia zasług obywatelskich) oraz 14 odznaczeń państwowych:
(*) W czerwcu 1939 roku zostały utworzone dwa odznaczenia (Dz.U.R.P. nr 58 z 1939 r. poz. 378), miały być nadawane jako wyróżnienie za ochotniczą służbę w Wojsku Polskim w latach 1918–1921. Z powodu wybuchu II wojny światowej nie zostały wykonane i nadane.
(**) Odznaczenia równorzędne, zakładane w kolejności otrzymania.
Odznaczenia rządu RP na obczyźnie (1939–1990)
Utrzymano nadawanie trzech orderów i dwóch odznaczeń, ustanowiono trzy nowe odznaczenia[17] i cztery medale[18], wznowiono jedno podwójne odznaczenie. Noszono je wg starszeństwa z czasów II RP z późniejszymi zmianami:
(**) Odznaczenia równorzędne, zakładane w kolejności otrzymania[21]
(***) Odznaczenia równorzędne, zakładane w kolejności otrzymania[15]
Odznaczenia Polski Ludowej (1944–1990)
„Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 grudnia 1944 r. o orderach, odznaczeniach oraz medalach” nie uwzględnił starszeństwa oraz sposobu noszenia odznaczeń państwowych[24] i w latach 1944–1960 kolejność ich noszenia była regulowana przepisami o poszczególnych orderach (do 1952 roku nazwą państwa była wciąż Rzeczpospolita Polska), lecz zasady i okoliczności noszenia odznaczeń nie były unormowane. W praktyce częściowo stosowano przepisy i zwyczaje przedwojenne, a częściowo korzystano z wzorów sowieckich[25]. Kompleksowo uregulowała ją „Ustawa z dnia 17 lutego 1960 r. o orderach i odznaczeniach”[26] oraz „Instrukcja Kancelarii Rady Państwa z dnia 29 lutego 1960 r. w sprawie sposobu noszenia orderów i odznaczeń”[27], a następnie „Uchwała Rady Państwa z dnia 6 stycznia 1977 r. w sprawie opisu odznak orderów i odznaczeń oraz sposobu ich noszenia”[28][29], obowiązująca częściowo do 1992 roku. Kolejność wynikająca z niej była ponadto modyfikowana przepisami późniejszymi.
Kolejność polskich orderów i odznaczeń jest przedstawiona poniżej (uwzględniono przy tworzeniu listy zasadę, że późniejsze akty prawne mają pierwszeństwo przed wcześniejszymi). W takiej kolejności noszono na lewej piersi baretki lub miniatury orderów i odznaczeń, z prawej do lewej strony. Kolejność ta odnosi się też do noszenia pełnych odznak, z wyjątkiem Orderów Odrodzenia Polski I, II i III klasy oraz Virtuti Militari I i II klasy, których nie noszono na piersi, lecz na wielkiej wstędze lub wstędze, oraz Medalu 10-lecia Polski Ludowej, noszonego na prawej piersi (odznaczenia te wyróżniono gwiazdką). Lista poniżej obejmuje także odznaczenia ustanowione w latach 1989–1991.
(*) Order Odrodzenia Polski I klasy i Order Virtuti Militari I klasy noszono na wstędze przez prawe ramię do lewego boku, krzyż zawieszano u dołu węzła utworzonego ze związanych w kokardę końców wstęgi, a gwiazdę orderową noszono pośrodku lewej strony piersi, poniżej innych orderów i odznaczeń. Nie nosiło się jednocześnie pełnych odznak obu Orderów I klasy.
(**) Order Krzyża Grunwaldu I klasy, Order Odrodzenia Polski II i III klasy oraz Order Virtuti Militari II klasy noszono na wstędze na szyi, a gwiazdę orderową Orderu Odrodzenia Polski II klasy noszono pośrodku lewej strony piersi, poniżej innych orderów i odznaczeń noszonych rzędami na wstążkach.
↑Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483).
↑Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 listopada 1992 r. w sprawie opisu, materiału, wymiarów wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń (Dz.U. z 1992 r. nr 90, poz. 452).
↑Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 31 lipca 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opisu, materiału, wymiarów, wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń (Dz.U. z 2007 r. nr 151, poz. 1075).
↑Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 listopada 2010 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opisu, materiału, wymiarów, wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń (Dz.U. z 2010 r. nr 221, poz. 1448).
↑Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 października 2018 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opisu, materiału, wymiarów, wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń (Dz.U. z 2018 r. poz. 2076).
↑Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 czerwca 2022 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opisu, materiału, wymiarów, wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń (Dz.U. z 2022 r. poz. 1376).
↑Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 7 kwietnia 1937 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 października 1930 r. o Krzyżu i Medalu Niepodległości (Dz.U. z 1937 r. nr 28, poz. 214).
↑Stefan Oberleitner: Polskie ordery, odznaczenia i niektóre wyróżnienia zaszczytne 1705-1990. T. I. Zielona Góra: Kanion, 1992, s. 353–360.
↑Marek Budziarek: Kodeks orderowy na co dzień. Łódź: Muzeum Historii Miasta Łódź, 1986. Brak numerów stron w książce
↑ abDekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 12 sierpnia 1954 o wznowieniu Krzyża i Medalu Niepodległości pod nazwą Krzyż i Medal Niepodległości Polski Podziemnej (Dziennik Ustaw RP Nr 8 z 14 sierpnia 1954 r., Londyn).
↑ abDekrety Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 3 lipca 1945 r. (Dz.U. z 1945 r. Nr 9, poz. 27-30, Londyn), s. 66–69 (uwaga: dokument zawiera błędną datę „1944” zamiast „1945” na poz. 28).
↑Uchwała Rady Państwa z dnia 6 stycznia 1977 r. w sprawie szczegółowych zasad oraz trybu nadawania orderów i odznaczeń (M.P. z 1977 r. nr 2, poz. 12).
↑Stefan Oberleitner: Polskie ordery, odznaczenia i niektóre wyróżnienia zaszczytne 1705-1990. Vademecum dla kolekcjonerów. T. II (Polska Rzeczpospolita Ludowa 1944-1990). Zielona Góra: Kanion, 1999, s. 10, 77-90.
↑Stefan Oberleitner: Odznaki honorowe (resortowe) PRL 1944-1989. Rzeszów: PTN, 2000
↑Zdzisław Sawicki: Samorządowe odznaki zaszczytne. Warszawa: 2015. Brak numerów stron w książce
↑Ryszard Kościński: Polskie odznaki miast wojewódzkich i województw w okresie 1947-1998. Łańcut: PTN, 1999. Brak numerów stron w książce
↑Tadeusz Polak (oprac.): Odznaki i Medale Miast Polskich 1944-1984. Muzeum Sztuki Medalierskiej we Wrocławiu, 1985. Brak numerów stron w książce
Bibliografia
Wanda Bigoszewska: Polskie ordery i odznaczenia. Wydawnictwo Interpress, 1989, s. 137. ISBN 83-223-2287-9.
.svg)
