PROFILBARU.COM

Biała Piska
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Widok z wieży ciśnień
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	piski
Gmina	Biała Piska
Data założenia	XV wiek
Prawa miejskie	1722
Burmistrz	Franciszek Paweł Romankiewicz
Powierzchnia	3,24 km²
Populacja (01.01.2024); • liczba ludności; • gęstość	; 3673; 1133,6 os./km²
Strefa numeracyjna	87
Kod pocztowy	12-230
Tablice rejestracyjne	NPI
	Położenie na mapie gminy Biała Piska Biała Piska
	Położenie na mapie Polski Biała Piska
	Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Biała Piska
	Położenie na mapie powiatu piskiego Biała Piska
	53°36′41″N 22°03′47″E/53,611389 22,063056
TERC (TERYT)	2816014
SIMC	0977640
	Urząd miejskiul. Mickiewicza 25; 12-230 Biała Piska
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa
	BIP

Biała Piska (niem. Bialla^[2], 1938–1945 Gehlenburg) – miasto w Polsce, w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie piskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Biała Piska.

Położenie

Pod względem etnograficznym Biała Piska leży na Mazurach^[3]. Historycznie leży również na obszarze dawnej Galindii^[4]^[5].

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest na Pojezierzu Ełckim, stanowiącym część Pojezierza Mazurskiego^[6].

Nazwa

Wieś powstała nad strumykiem Gayle, na miejscu wcześniejszej osady pruskiej o tej samej nazwie, od którego też przyjęła nazwę. Nazwa pochodzi z języka staropruskiego – gaylis – oznaczającego biały. W przywileju lokacyjnym występowała jako Struppenberg, jednak nazwa ta nigdy się nie przyjęła^[3].

Nazwa późniejszego miasta funkcjonowała pod następującymi formami: Pial, Pialla, Cayle, Gayle, Gala, Büahle, Geel. Z biegiem lat nazwa ostatecznie ustaliła się jako Bialla^[3], najprawdopodobniej przez wpływy kolonistów z Mazowsza osiedlających się na tym obszarze. W 1938 roku nazwę zmieniono na Gehlenburg^[3].

Historia

Od XV do XVII wieku

Wieś Biała powstała w 1428 roku na miejscu wcześniejszej osady pruskiej Gayle. Wymieniana w sprawozdaniu wizytacyjnym z 1424 roku liczyła 60 łanów z młynem, w dąbrowie przy Gayle (dąbrowa położona pół mili od Jeziora Kumielskiego), gdzie niejaki Cwalina wraz z 20 krewnymi objął obszar 100 łanów. Dobra te znajdowały się ćwierć drogi od młyna zwanego Steffanflies.

Przywilej lokacyjny dla wsi czynszowej wystawiony został 9 października 1428 roku przez Josta Struppergera komtura bałgijskiego i wójta natangijskiego, za wiedzą i wolą wielkiego mistrza Pawła von Rusdorfa. Wieś położona była w okolicy zwanej Gayle, na 60 łanach na prawie chełmińskim. Sołtys i zasadźca – Piotr Szulc otrzymał 6 łanów chełmińskich, 4 łany przeznaczono na uposażenie parafii. Mieszkańcy otrzymali 15 lat wolnizny. Karczma wymieniana była już w 1447 roku.

W 1481 roku ksiądz Nicolaus parafii w Białej zrezygnował z funkcji proboszcza ze względu na stan zdrowia. Jego następcą został ks. Petrus Swenteslai z diecezji płockiej. Proboszcz Swenteslai obsadzony został przez komtura bałgijskiego Erazmusa von Reizensteina. Przed 1525 rokiem Biała należała do archiprezbiteratu w Reszlu.

Rozwój na przełomie XVI/XVII wieku Biała zawdzięczała dogodnemu położeniu na szlaku handlowym. Zasłynęła głównie z dużych jarmarków bydła. Dwa wydarzenia wstrzymały rozwój miasta. W 1656 roku wieś została spalona przez Tatarów hetmana Gosiewskiego. Kolejnym była epidemia dżumy (1709-1710), w wyniku której zmarło około 75% mieszkańców, a 57 łanów ziemi zostało pustych^[3]. Do 1657 roku pozostawała pod zwierzchnictwem Korony Królestwa Polskiego jako lenno.

Od XVIII do 1 połowy XX wieku

26 marca 1722 roku w Królewcu Fryderyk Wilhelm I, król pruski, nadał osadzie Bialla prawa miejskie. Biała Piska liczyła wówczas 600 mieszkańców. Wybudowanie linii kolejowej Ełk–Pisz (1883) spowodowało rozwój miasta w XIX w.

Stąd pochodził królewiecki ewangelicki duszpasterz polski Krzysztof Liebruder. W latach 1826–1829 pastorem był Jan Szamborski (1780–1832), nauczyciel, autor popularnych na Mazurach podręczników do nauki języka polskiego.

W 1871 roku miasto znalazło się w granicach Niemiec.

Żydzi w Białej Piskiej

Żydzi w Białej zaczęli się osiedlać pod koniec epoki napoleońskiej. W 1828 roku mieszkało tu 10 Żydów. Rozwój osadnictwa przypada jednak na połowę XIX wieku. Społeczność żydowska składała się z imigrantów z Mazowsza i Prus Zachodnich. W roku budżetowym 1863–1864 gmina żydowska dysponowała kwotą 150 talarów. Z funduszy tych opłacano sługę religijnego, utrzymywano cmentarz, a w późniejszych latach synagogę^[7].

Samodzielna gmina żydowska została zlikwidowana w 1905 roku. Miejscowi Żydzi weszli w skład gminy w Piszu^[8].

Po dojściu hitlerowców do władzy nasiliły się wystąpienia antysemickie. Zmusiły one do wyjazdu Żydów z Białej Piskiej do większych miast (Królewiec, Berlin) lub imigracji, głównie do Holandii^[8].

Od 1938 do 1945

Do 1938 roku nosiło oficjalną niemiecką nazwę administracyjną Bialla. 16 lipca 1938 roku w ramach germanizacji nazw dekretem będących u władzy niemieckich nazistów przemianowana na Gehlen, po czym na Gehlenburg^[2]^[3]. 4 września 1939 roku samotny polski samolot Karaś z 51 eskadry rozpoznawczej ostrzelał i obrzucił na miejscowym dworcu bombami niemiecki pociąg przewożący uzbrojenie i sprzęt wojskowy.

Po 1945

Po zakończeniu II wojny światowej Biała Piska została włączona do Polski. Do 1946 roku była siedzibą powiatu piskiego. Zniszczenia wojenne miasta wyniosły 30%^[3]. Zamieszkująca dotychczas Białą Piską ludność niemiecka została wysiedlona na zachód, a na ich miejsce osiedlano Polaków wysiedlonych z Kresów (głównie z Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny i Polesia) oraz polskich osadników głównie z pobliskiego Mazowsza, a także Podlasia i Suwalszczyzny.

W latach 1954–1972 miasto był siedzibą władz gromady Biała Piska, ale nie należało do niej. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa suwalskiego.

W sierpniu 2017 roku elewacja miejscowej kaplicy ewangelicko-augsburskiej została zbezczeszczona przez umieszczenie haseł nacjonalistycznych i wulgarnego rysunku^[9].

28 października 2023 roku Biała Piska dołączyła do Cittàslow – międzynarodowej sieci miast dobrego życia^[10].

Demografia

Według danych z 30 czerwca 2012 r. miasto miało 4119 mieszkańców^[11].

Piramida wieku mieszkańców Białej Piskiej w 2014 roku^[12].

Zabytki

Kościół św. Andrzeja Boboli – barokowy kościół wybudowany w latach 1756–1763, wieża z 1832 r., wzniesiona według projektu K. F. Schinkla. Ołtarz główny z XVII w.
Ratusz z początku XX w.
Zabudowa małomiasteczkowa z przełomu XIX i XX w.
Zdewastowany cmentarz niemiecki

Wybrane zabytki miasta
Ratusz
Kościół barokowy pw. św. Andrzeja Boboli
Wieża ciśnień

Gospodarka

Obecnie w Białej Piskiej jest zlokalizowany drobny przemysł spożywczy i drzewny. W pobliżu miasta znajdują się pokłady torfu, wapienia łąkowego i rudy darniowej. Znajduje się tu przystanek PKP, PKS, ośrodek zdrowia, poczta, bank, restauracje, kawiarnie, funkcjonowało kino.

Kościoły

Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej, należącej do dekanatu Biała Piska, diecezji ełckiej. W miejscowości znajduje się także kaplica ewangelicko-augsburska należąca do parafii w Piszu^[9].

Transport

Węzeł drogowy. W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

58 Olsztynek – Szczytno – Pisz – Biała Piska – Szczuczyn
667 Biała Piska – Nowa Wieś Ełcka

Przez miasto przebiega linia kolejowa nr 219 Olsztyn Główny – Ełk, z przystankiem osobowym Biała Piska, Od 1 lipca 2010 roku, przywrócono po 10 latach ruch pasażerski na całej długości linii.

Sport

W miejscowości działa klub piłki nożnej Znicz Biała Piska, założony w 1954 roku.

Zobacz też

Cmentarz żydowski w Białej Piskiej

Przypisy

↑ ^a ^b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
↑ ^a ^b Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Cień historii. „Białe” miasto na Mazurach. mazury24.eu, 14 maja 2020. [dostęp 2021-03-27]. (pol.).
↑ Stanisław Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1984, s. 23. ISBN 83-04-01090-9.
↑ Stanisław Achremczyk, Anna Andrusikiewicz, Jan Bałdowski: Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany. Agencja Fotograficzno-Wydawnicza „Mazury”, Olsztyn 2001, s. 74. ISBN 83-86565-71-3.
↑ Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. [online], warmaz.pl, 2018 (pol.).
↑ IzabelaI. Lewandowska IzabelaI., Społeczność żydowska na ziemiach pruskich (Warmii i Mazurach) na przestrzeni dziejów. Zarys problematyki., „Znad Pisy”, t.8, 1999, s. 357 .
↑ ^a ^b Historia społeczności | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2022-05-28] .
↑ ^a ^b Wulgarny rysunek i hasło „Tu jest Polska” na elewacji kaplicy ewangelickiej w Białej Piskiej. onet.pl, 6 sierpnia 2017. [dostęp 2017-08-07].
↑ Sieć Cittaslow z kolejnymi miastami [online], www.cittaslowpolska.pl, 28 października 2023 (pol.).
↑ GUS-Główny Urząd Statystyczny. stat.gov.pl. [dostęp 2013-01-27]. (pol.).
↑ Biała Piska w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

Bibliografia

Grzegorz Białuński: Kolonizacja Wielkiej Puszczy (do 1568 roku) – starostwa piskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie). Olsztyn, OBN, 2002, 237 str., ISBN 83-87643-97-1, ISSN 0585-3893.
Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury. Przewodnik, Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7, s. 201–202