Tolkmicko

Tolkmicko

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Plac Wolności w Tolkmicku
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	elbląski
Gmina	Tolkmicko
Prawa miejskie	1296
Burmistrz	Józef Zamojcin
Powierzchnia	2,26[1] km²
Wysokość	4 m n.p.m.
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość	2395[1] 1059,7 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 55
Kod pocztowy	82-340
Tablice rejestracyjne	NEB
Położenie na mapie gminy Tolkmicko Tolkmicko
Położenie na mapie Polski Tolkmicko
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Tolkmicko
Położenie na mapie powiatu elbląskiego Tolkmicko
54°19′12,79″N 19°31′38,33″E
TERC (TERYT)	2804094
SIMC	0933000
Urząd miejski Plac Wolności 3 82-340 Tolkmicko
Strona internetowa

Tolkmicko (niem. Tolkemit) – miasto w Polsce położone województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie elbląskim, nad Zalewem Wiślanym. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Tolkmicko.

Ośrodek usługowy i turystyczno-wypoczynkowy. Miasto jest ośrodkiem przemysłu spożywczego (rybnego oraz przetwórstwa owoców i warzyw). Na terenie miasta funkcjonuje port morski, będący jednym z największych portów nad Zalewem Wiślanym^[2].

Położenie

Miasto królewskie Tolkmicko położone było w II połowie XVI wieku w województwie malborskim^[3]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa elbląskiego.

Pod względem historycznym Tolkmicko leży w Prusach, we wschodniej części ziemi malborskiej, jak i również na terenie dawnej Lanzanii^[4], leżącej na pograniczu Pogezanii^[5] i Warmii plemiennej^[6]. Etnograficznie stanowi także część Powiśla^[7].

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest na pograniczu dwóch mezoregionów: Wybrzeża Staropruskiego i Wysoczyzny Elbląskiej, stanowiących część makroregionu Pobrzeża Gdańskiego^[8].

Nazwa

Pierwszy pisemny zapis nazwy miasta Tolkemit pochodzi z 1326 roku. Według legendy nazwa miejscowości miałaby się wywodzić od księcia pruskiego Tolka i jego córki Mity (według innych wersji Tolko miał być grodem należącym do pruskiego księcia Hoggo, zaś Mita miała być jego córką^[9]), która miała władać grodem położonym na Wałach Tolkmita. Z kolei Tolko miał być jednym z 12 synów Widewuta, potężnego władcy Prusów, a kraj którym władał, miał zajmować przestrzeń pomiędzy Druznem a Pasłęką^[4].

Do 1945 roku miejscowość nosiła nazwę Tolkemit. Po wojnie wobec miasta używano następujących nazw: Tolkemity, Tolemko, Tolkemicko oraz Świteź. Po 1947 roku przemianowano nazwę miasta na Tolkmicko^[4].

Historia

Starożytność

W najbliższej okolicy miasta istniał wczesnośredniowieczny gród Prusów, którego pozostałości się zachowały w postaci Wałów Tolkmita. Wykopaliska wskazują na powstanie grodu we wczesnej epoce żelaza (około 650–400 p.n.e.). Z tego okresu pochodzą ślady pobytu w okolicy ludności kultury łużyckiej oraz cztery grodziska znajdujące się na terenie gminy.

Od XIII do 1772 roku

Do XIII wieku tereny położone nad Zalewem Wiślanym zamieszkiwały plemiona pruskie Pogezan i Warmów. W 1210 roku Lanzanię, rejon dzisiejszego Tolkmicka, zajął król duński Waldemar II. W 1215 roku Lanzania i Pogezania decyzją wodza Prusów Waporta przyjęła chrzest i uznała religijne zwierzchnictwo biskupa Chrystiana. W następnym roku papież Innocenty III zatwierdził ten chrzest^[4].

W tym samym czasie Lanzanię próbowali bezskutecznie zająć Krzyżacy^[4]. Po II powstaniu pruskim w 1273 roku Zakon Krzyżacki podbił te tereny^[10]. W latach 1296–1300 na wzgórzu, gdzie dawniej istniała pruska osada handlowa, Krzyżacy zbudowali obronny dwór, obok którego założyli miasto lokowane na prawie chełmińskim^[6][4][11]. W roku 1330 istniał tutaj kościół. 21 marca 1351 roku Wielki Mistrz krzyżacki Heinrich Dusemer von Arfberg odnowił przywilej miejski, a w 1359 roku Tolkmicko wraz z wsią Nowinka otrzymało przywilej rybołówstwa.

3 kwietnia 1440 roku Tolkmicko przystąpiło do Związku Pruskiego. Czternaście lat później burmistrz miasta złożył przysięgę wierności królowi polskiemu a mieszczanie zburzyli znajdujący się w mieście zamek krzyżacki. Po zakończeniu wojny trzynastoletniej w 1466 roku Tolkmicko znalazło się w granicach I Rzeczypospolitej i stanowiło część Prus Królewskich w województwie malborskim do 1772 roku. W tym okresie miasto miało status miasta powiatowego^[12].

Tolkmicko w 1750 roku

Podczas wojny polsko-szwedzkiej, w dniach 11–12 czerwca 1626 roku, w Tolkmicku zatrzymał się król szwedzki Gustaw II Adolf. W XVII wieku nawiedziły miasto dwa wielkie pożary, które strawiły jego zabudowania (w 1634 i 1694 r.). W roku 1710 z powodu epidemii dżumy zmarła połowa mieszkańców Tolkmicka. W 1720 roku otwarto browar, funkcjonujący do 1851 r. Kolejny wielki pożar wybuchł 29 lipca 1767 roku, strawił dom piwny, budynek ratusza oraz kościół, które zostały w późniejszym czasie odbudowane.

Od 1772 do 1945 roku

Po I rozbiorze Polski w 1772 roku miasto znalazło się w granicach Królestwa Prus. W 1785 roku zbudowano pierwszą szkołę, w 1793 ukończono nowy ratusz, a w latach 1803–1828 funkcjonował Sąd Ziemski i Miejski. W 1818 roku Tolkmicko włączono do utworzonego powiatu elbląskiego. Podczas powstania listopadowego w mieście stacjonowało 240 żołnierzy. W tym samym roku w miejscowości wybuchła epidemia cholery. W 1832 roku w mieście otwarto pierwszą aptekę. W latach 1831–1832 w Tolkmicku przebywali polscy żołnierze z pułku lekkiej artylerii pieszej, 2 baterii artylerii lekkiej konnej oraz batalionu saperów, będący uczestnikami powstania listopadowego^[4].

Dworzec kolejowy ok. 1900 roku

W drugiej połowie XIX wieku miasto intensywnie się rozwijało. W latach 1862–1883 wybudowano port rybacki, a w roku 1873 poprowadzono szosę z Tolkmicka do Elbląga. W roku 1899 zakończono budowę Kolei Nadzalewowej ze stacją w Tolkmicku. W latach 1925–1928 miasto wyposażono w sieć kanalizacji burzowej. W 1939 roku rozpoczęto budowę fabryki marmolady, jednak została ona zamknięta już w 1940 roku.

26 stycznia 1945 roku miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną. Dokonały tego oddziały 47 brygady zmechanizowanej, 91 brygady pancernej i 1 gwardyjski pułk motocyklowy 5 armii pancernej wchodzące w skład 2 Frontu Białoruskiego^[13]. Podczas II wojny światowej miejscowość została zniszczona w 50%^[12]. Wraz z końcem wojny z miasta uciekła połowa mieszkańców.

Po 1945

Po II wojnie światowej miasto nie odzyskało dawnej świetności. Pierwszym powojennym burmistrzem Tolkmicka był Bolesław Żytyński^[14].

W czasach PRL-u powstały w Tolkmicku dwa wielkie zakłady przetwórstwa spożywczego. W 1946 roku utworzono bosmanat portu. Kolejne inwestycje to budowa oczyszczalni ścieków i kanalizacji sanitarnej, a także budowa szkoły, ośrodka kultury i innych obiektów użytku publicznego.

Przynależność miasta do stowarzyszeń

Miasto Tolkmicko należy do trzech stowarzyszeń propagujących współpracę regionalną^[15]:

• Komunalny Związek Gmin Nadzalewowych^[16]
• Stowarzyszenie Gmin RP Euroregion Bałtyk
• Związek Gmin Zlewni Jeziora Druzno i Zalewu Wiślanego

Komunikacja i transport

• Przez miasto przebiega droga wojewódzka nr 503
• Kolej Nadzalewowa z dworcem w Tolkmicku – linia kolejowa Elbląg – Frombork – Elbląg (obecnie nieczynna)
• Port w Tolkmicku z bosmanatem i jednostką ratownictwa morskiego.

Zabytki

W Tolkmicku znajduje się dwanaście obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych^[17]:

• Układ urbanistyczny miasta (XIII – XX wiek),
• Kościół parafialny pw. św. Jakuba Apostoła z XIV w.,
• Kościół polskokatolicki pw. Matki Bożej Anielskiej,
• Kaplica cmentarna z I poł. XVIII w.,
• Baszta z końca XIV w., pozostałość dawnych murów obronnych^[18],
• Dworzec kolejowy z 1867 r.,
• Dom, ul. Jagiellońska 2,
• Dom, ul. Młyńska 2, po 1870 r.,
• Dom, ul. Młyńska 4, po 1870 r.,
• Dom, ul. Portowa 5, z ok. 1900 r.,
• Dom, ul. Portowa 8, z 1890 r.,
• Budynek szkoły podstawowej i gimnazjum z początku XX w.

• Wybrane zabytki miasta
• 
  Kościół św. Jakuba
• 
  Kościół Matki Bożej Anielskiej
• 
  Baszta
• 
  Budynek szkoły podstawowej
• 
  Kaplica cmentarna
• 
  Zabytkowy dworzec

Turystyka

Port w Tolkmicku

• Na południe od miasta na obszarze Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej znajdują się pozostałości staropruskiego grodziska Wały Tolkmita.
• Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej
• Wieża widokowa^[19]
• Wzgórze Starościńskie
• Port w Tolkmicku – największy polski port nad Zalewem Wiślanym
• Nadzalewowa kolej drezynowa

Kultura i rozrywka

Ośrodki kultury

• Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury
• Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy im. K.I. Gałczyńskiego
• Oratorium św. Jana Bosko w Tolkmicku

Imprezy cykliczne

• Dni Tolkmicka
• Międzynarodowy Zlot Motocyklistów „Kardan”^[20]
• Regionalny Przegląd Zespołów Tańca Nowoczesnego
• Regaty żeglarskie
• Festyn parafialny
• Dożynki

Demografia

Dane z 31 grudnia 2017 roku^[21].

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
Jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
Populacja	2 719	100	1 389	51,1	1 330	48,9
Gęstość zaludnienia [mieszk./km²]	1 187		607		580

• Piramida wieku mieszkańców Tolkmicka w 2014 roku^[22].

Sport

• KS Barkas Tolkmicko – piłka nożna (V liga)
• UKS Tolkmicko – sekcja żeglarska
• Salezjańska Organizacja Sportowa „Salos”
• Rajza Tolkmicko – Koszykówka

Przemysł

• MASFROST Sp. z o.o. – producent mrożonej żywności
• Paula Fish

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Jakuba Apostoła
• Kościół polskokatolicki:
  • parafia Matki Bożej Anielskiej
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Tolkmicko (Sala Królestwa ul. Jagiellońska 15)^[23].

Miasta partnerskie i zaprzyjaźnione

• Heringsdorf, Niemcy

Ludzie związani z Tolkmickiem‎

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Tolkmicku

Przypisy

1. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23]  (pol.).
2. Port w Tolkmicku | Pętla Żuławska [online] [dostęp 2023-07-30]  (pol.).
3. Prusy Królewskie w drugiej połowie XVI wieku: suplement. Cz. 1, Mapy, plany, Warszawa 2021, k. 1.
4. SOFTEL, Historia okolic Elbląga: Tolkmicko (odcinek 36) [online], portelpl, 25 grudnia 2016 [dostęp 2023-07-30]  (pol.).
5. Jerzy Sikorski (red.), Stanisław Szostakowski (red.): Dzieje Warmii i Mazur w zarysie, tom 1: Od pradziejów do 1870 roku. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981, s. 52. ISBN 83-01-02641-3.
6. Tolkmicko do 1945 r. – Historia Wysoczyzny Elbląskiej [online], www.historia-wyzynaelblaska.pl [dostęp 2023-07-30] .
7. MarianM. Biskup MarianM., GerardG. Labuda GerardG., Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka, społeczeństwo, państwo, ideologia, Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1986, s. 439, ISBN 83-215-7220-0, OCLC 831220291 .
8. Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. [online], warmaz.pl, 2018 [dostęp 2023-07-30]  (pol.).
9. Legenda o nazwie miasta. web.archive.org. [dostęp 2008-03-21]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2008-03-21)]. (pol.).
10. Tolkmicko [online], Zamki znane i nieznane [dostęp 2023-07-30]  (pol.).
11. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 78–79.
12. Jerzy Kwiatek: Polska – Urokliwy świat małych miasteczek. Wyd. 3. Warszawa: Sport i Turystyka Muza SA, 2006, s. 418–419. ISBN 83-7319-993-4.
13. Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka, 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 183.
14. M.P. z 1947 r. nr 102, poz. 663.
15. Związek Gmin Zlewni Jeziora Druzno i Zalewu Wiślanego – Urząd Miasta i Gminy w Tolkmicku [online], tolkmicko-umig.bip-wm.pl [dostęp 2017-11-27] .
16. Biuletyn Informacji Publicznej – Urząd Miasta w Elblągu [online], um-elblag.samorzady.pl [dostęp 2020-10-26] .
17. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo warmińsko-mazurskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 41 [dostęp 2015-10-05] .
18. Piotr Skurzyński, Warmia, Mazury, Suwalszczyzna, Wyd. Sport i Turystyka – Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8, s. 70.
19. Ela +E.+ Skipper Ela +E.+, Wysoczyzna Elbląska: 5 najpiękniejszych punktów widokowych | [online], Gdziekolwiek W Świat – blog podróżniczy, 12 lipca 2020 [dostęp 2020-10-26]  (pol.).
20. Kardan Tolkmicko [online], www.facebook.com [dostęp 2020-10-26]  (pol.).
21. Tolkmicko w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2020-01-15] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
22. Tolkmicko w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
23. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-15] .

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona miasta Tolkmicko
• Wspomnienia przedwojennych mieszkańców Tolkmicka [online], jugendzeit-ostpreussen.de [zarchiwizowane z adresu 2011-03-27] .
• Tolkmicko, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 362 .

Kontrola autorytatywna (miasteczko):

• J9U: 987007405585005171