Zalew Wiślany

Zalew Wiślany

Kaliningradskij Zaliw, Frisches Haff

Zdjęcie satelitarne Landsat
Państwo	Polska  Rosja
Lokalizacja	Morze Bałtyckie
Powierzchnia	838 km²
Wymiary	90,7 × 13 km
Głębokość • średnia • maksymalna	2,7 m (polskiej części) 5,1 m
Zasolenie	3‰
Cieki wodne uchodzące	Wisła Królewiecka, Szkarpawa, Nogat, Elbląg, Bauda, Pasłęka, Pregoła, Świeża
Miejscowości nadbrzeżne	Bałtyjsk, Królewiec, Frombork, Krynica Morska, Tolkmicko
Położenie na mapie Polski Zalew Wiślany
54°27′N 19°45′E

Zalew Wiślany (niem. Frisches Haff, lit. Aistmarės, ros. Калининградский залив Kaliningradskij zaliw) – zalew słonawowodny, zatoka Morza Bałtyckiego^[1] o powierzchni 838 km², w tym w granicach Polski 328 km², część Zatoki Gdańskiej odcięta przez Mierzeję Wiślaną. Z resztą zatoki jest połączony Cieśniną Piławską.

Przez Zalew przebiega ukośnie do jego osi podłużnej granica państwowa z Rosją (obwód królewiecki).

Zarówno przed 1933, jak i po 1945 rozpatrywano plany osuszenia Zalewu poprzez system polderów^[2].

Charakterystyka

Dane podstawowe

• Średnia głębokość zalewu wynosi 2,7 m^[3]
• Długość zalewu wynosi 90,7 km (w tym na terenie Polski 35,1 km)^[3]
• Szerokość od 6,8 do 13 km^[3]

Największe rzeki wpływające do zalewu: Pregoła, Pasłęka, Elbląg, Nogat, Szkarpawa i Świeża.

Linia brzegowa zalewu jest słabo rozwinięta, z wyjątkiem hydrograficznie wyodrębnionych dwóch największych zatok: Rybackiej (na północy) i Elbląskiej (na południu) oraz Półwyspu Bałgijskiego. Poza przybrzeżnymi i sztucznymi (jak Wyspa Nowakowska, Piławski Ostrów, wyspy Zatoki Elbląskiej, Wyspa Estyjska) na zalewie nie ma wysp.

Zalew Wiślany łączy się z Morzem Bałtyckim wąskim kanałem usytuowanym w rosyjskiej części akwenu (Cieśnina Piławska), przez który w czasie silnych sztormów następują wlewy wód morskich. Zasolenie wód zalewu jest w związku z tym wyższe niż w klasycznym zbiorniku słodkowodnym, przy czym jest on nierównomiernie zasolony. Stopień zasolenia maleje wraz z odległością od Bałtyjska, położonego w bezpośrednim sąsiedztwie Cieśniny Piławskiej: w rejonie cieśniny wynosi średnio 5,5 promili, natomiast koło Krynicy Morskiej – około 2,2 promili^[4].

Zalew Wiślany charakteryzuje się bardzo szybkimi zmianami poziomu wody, dochodzącymi do 1,5 m w ciągu doby, powodowanymi wiatrami. Przy brzegach ciągną się rozległe pasy szuwarów, osiągające szerokość setek metrów^[5].

Zalew Wiślany z okolic Piasków na Mierzei Wiślanej, widok w kierunku Fromborka

Przyroda ożywiona

Najważniejsze obszary lęgowe ptaków (m.in. hełmiatka, ohar i czapla siwa) znajdują się w Zatoce Elbląskiej i w rejonie ujścia Pasłęki^[5].

Zalew Wiślany jest jednym z ważniejszych obszarów rozrodczych śledzia w Bałtyku Południowym. Rozród śledzia w Zalewie Wiślanym odbywa się od marca do maja, z największą intensywnością w okolicach kwietnia. Początek rozrodu uzależniony jest od temperatury wody oraz stopnia zalodzenia zalewu. Śledzie wpływają na tarło wczesną wiosną, gdy woda ma temperaturę ok. 6–8 °C. Koniec tarła następuje przy temperaturze wody ok. 12 °C. Po złożeniu ikry, śledzie opuszczają zalew i odpływają na żerowiska. Zagrożeniem dla obszarów rozrodczych może być aktywność człowieka powodująca: 1) bezpośrednie niszczenie dna, które jest miejscem tarliska, 2) zanieczyszczenie wody do poziomu powodującego zwiększenie śmiertelności ikry oraz larw śledzia, 3) wzrost eutrofizacji, powodujący zmniejszanie zawartości tlenu w wodzie oraz zmianę charakteru dna z piaszczystego na muliste oraz zanik roślinności^[6][7].

Ze względu na wysokie walory przyrodnicze polska część Zalewu Wiślanego została objęta obszarami Natura 2000: PLH280007 (Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana – obszar siedliskowy) i PLB280010 (Zalew Wiślany – obszar ptasi)^[8][9][5].

Nazwy

Najwcześniejsza wersja nazwy Zalewu Wiślanego została zanotowana w IX wieku i znana jest z przekazu anglosaskiego żeglarza Wulfstana, który około roku 890 odbył podróż morską z Półwyspu Jutlandzkiego do Truso położonego w rejonie ujścia Wisły. Wersja podana przez Wulfstana w formie Estmere^[10] jest najprawdopodobniej tłumaczeniem staropruskiej nazwy tego akwenu, która brzmiała *Aīstinmari (stąd współczesna nazwa litewska – Aistmarės). Nazwa staropruska składała się z wyrazów *Aistei – Estowie^[11] i mari – zalew^[12], czyli ‘Zalew Estów, Zalew Estyjski’. Estami nazywano w źródłach antycznych i wczesnośredniowiecznych plemiona zachodnio-bałtyjskie zwane później (od IX wieku) Prusami. Poczynając od pierwszej połowy XIII wieku, nazwa zalewu zaczyna pojawiać się w dokumentach wystawianych przez zakon krzyżacki. W wersji łacińskiej brzmiała ona Mare Recens w roku 1246, czyli ‘Zalew Świeży’ (w znaczeniu słodkowodny) w przeciwieństwie do występującej w tychże dokumentach nazwy Bałtyku – Mare Salsum, czyli ‘Morze Słone’. Zapis z roku 1251 mówi o Mare Recens et Neriam (Neria – ówczesna, zlatynizowana nazwa Mierzei Wiślanej) a zapis z roku 1288 o Recenti Mari Hab (Haff), z której utworzono późniejszą niemiecką nazwę zalewu Frisches Haff^[13]. W dokumentach krzyżackich jeszcze w połowie XIV wieku stosowano również nazwę Vrychschen Mere^[14], będącą połączeniem wyrazów niemieckiego i łacińskiego lub staropruskiego. Polską nazwą zalewu była Zatoka Świeża^[15]. W 1903 r. Zygmunt Gloger używał nazwy Fryszchaf, co jest spolszczoną wersją nazwy niemieckiej^[16]. Stosowano także nazwę Zatoka Fryska^[17][15].

Na mapie Wojskowego Instytutu Geograficznego z 1934 roku przedstawiono Zalew Fryski albo Wiślany^[18]. Ostatecznie nazwę Zalew Wiślany wprowadzono urzędowo zarządzeniem w 1950 roku, zastępując niemiecką nazwę zbiornika – Frisches Haff^[19].

W NRD znany był jako Weichselhaff.

Część północno-wschodnia Zalewu Wiślanego, między Cieśniną Pilawską a ujściem Pregoły, nazywana jest Zatoką Kaliningradzką^[20].

Miejscowości i kąpieliska nad Zalewem Wiślanym

Polskie: Frombork Kąty Rybackie Krynica Morska Tolkmicko Kadyny Suchacz Stara Pasłęka

Rosyjskie: Bałtyjsk (Piława) Królewiec Primorsk (Rybaki) Rybaczij Swietłyj (Buda) Narmeln Polski Ładuszkin Uszakowo

Zobacz

• Wyspa Estyjska
• laguna

Przypisy

1. Morze Bałtyckie, Cieśniny. W: Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej: Nazewnictwo Geograficzne Świata. T. Zeszyt 10 – Morza i oceany. Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2008, s. 52. ISBN 978-83-254-0462-8.
2. Niemieckie plany osuszenia Zalewu Wiślamego i przekopu przez Mierzeję Wiślaną
3. www.Zalew.org.pl. zalew.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-14)]..
4. Jerzy i Marco Kulińscy: Zalew Wiślany. Charakterystyka akwenu. kulinski.zagle.pl. [dostęp 2013-08-06].
5. Zalew Wiślany (ob. ptasi). Natura 2000. [dostęp 2013-08-06].
6. D.P.D.P. Fey D.P.D.P. i inni, Zalew Wiślany jako miejsce rozrodu śledzia oraz wpływ działań człowieka na stan tarlisk tego gatunku, Gdynia: MIR-PIB, 2014 . Brak numerów stron w książce
7. D.P.D.P. Fey D.P.D.P. i inni, HERRING. An analysis of spawning ground management, ecological conditions and human impacts in Greifswald Bay, Vistula Lagoon and Hanö Bight, Malmö: CA Andersson, 2015, s. 175, ISBN 978-91-637-7839-1 .
8. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Elbląg na lata 2006–2011, s. 34. [dostęp 2013-01-29].
9. Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana (ob. siedliskowy). Natura 2000. [dostęp 2013-08-06].
10. JanetJ. Batley JanetJ., Wulfstan’s voyage and his description of Estland: the text and the language of the text, [w:] Wulfstan’s Voyage. The Baltic Sea region in the early Viking Age as seen from shipboard, Maritime Culture of the North, wyd. 2, Roskilde, 2009, s. 15 .
11. MikkelsM. Klussis MikkelsM., Bazowy słownik polsko-pruski dla dalszego odrodzenia leksyki (dialekt sambijski), Wilno 2007, s. 52–53 .
12. LetasL. Palmaitis LetasL., Pomesanian Prussian, Kowno 2011, s. 81 .
13. Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Geschichte Ermlands. Bd. 1, Urkunden der Jahre 1231–1340 (wyd.) Johann Martin Saage, Carl Peter Woelky, Mainz 1860, nr 13, s. 18–22; nr 26, s. 46–49; nr. 79, s. 133–136.
14. Joahim Stephan, Die Handfestensammlungen der Komturei Elbing vom Ende des 14. Jahrhunderts, [w:] Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands, Bd. 56 (2010), 2011s. 78.
15. Świeża Zatoka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 681 .
16. Warmia. W: Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziemdawnejPolski. Kraków: 1903. Brak numerów stron w książce
17. Józef Kostrzewski (oprac.), Ireneusz Rajewski (rys.): Mapa narodowościowa ziem dotychczasowego zaboru pruskiego. Lipsk: H.Wagner & E.Dabes, 1910. [dostęp 2009-10-23]. Brak numerów stron w książce
18. Arkusz 34 Gdynia – Gdańsk. W: Mapa Operacyjna Polski 1:300 000. Wojskowy Instytut Geograficzny, 1934. Brak numerów stron w książce
19. Zarządzenie Ministra Administracji Publicznej z dnia 15 grudnia 1949 r. o przywróceniu i ustaleniu nazw miejscowości (M.P. z 1950 r. nr 8, poz. 76, s. 76).
20. Wiślany, Zalew, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-07-26] .

Linki zewnętrzne

• Świeża Zatoka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 681 .
• Strona oficjalna Komunalnego Związku Gmin Nadzalewowych
• www.zalew-wislany.pl – Monitoring jakości wód Zalewu Wiślanego w oparciu o teledetekcję satelitarną
• www.zalewwislany.pl – Locja Zalewu Wiślanego, przewodnik dla żeglarzy i turystów wodnych, także sąsiednie szlaki wodne od Gdańska do Iławy

Kontrola autorytatywna (zatoka):

• VIAF: 247651479
• LCCN: sh95000661
• GND: 4086555-1
• SUDOC: 140811230
• J9U: 987007534734305171

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3996786
• Britannica: place/Vistula-Lagoon
• БРЭ: 2035931
• SNL: Zalew_Wiślany